AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yenilikçilər hərəkatının yaranması. Staxanov hərəkatı.
- Azərbaycan S ovet Ġttifaqının baĢ neft bazasıdır.
|
§ 1. SƏNAYE VƏ NƏQLĠYYAT
Ġnzibati-amirlik metodlarının təĢəkkül tap ması və yeni iqtisadi siyasət (YĠS) mexanizmlərin in məhdudlaĢdırılması bazar münasibətlərini heçə endirərək, ölkənin bütün iqtisadiyyatının milliləĢdirilməsi ilə nəticələndi. Ġqtisadiyyatda partiya ideologiyasının hökmlü üstünlüyü öz əks ini Mərkəzdə hazırlanan beĢillik planlarda tapırdı. Vəzifələri ÜĠK(b)P XVII qurultayı (yanvar-fevral 1934-cü il) tərəfindən qəbul olunan ikinci beĢillik plan bütün ölkənin təsərrüfat həyatını dövlətin sərt müdaxilələrlə idarə etməsindən, eləcə də hər bir müttəfıq respublikada in kiĢafı "dəmir" reqla mentə salmasında növbəti, a mma olduqca ağır bir mərhə lə oldu. Part iya Ġkinci beĢilliyin əsas siyas i vəzifəsinin kapitalist ünsürlərin i tamamilə məhv etməkdən, sinfi fərqləri, iqtisadiyyatda və adamların Ģüurunda kapitalizmin qalıqların ı yaradan səbəbləri tam aradan qaldırmaqdan və "sinifsiz sosializm cəmiyyəti" yaratmaqdan ibarət olduğunu açıq bəyan etdi. Ġkinci beĢilliy in baĢlıca təsərrüfat vəzifəsi isə iqtisadiyyatı bütünlüklə yenidən qurmağı baĢa çatdırmaq oldu. Ġn zibati-amirlik sisteminin güclən məsi, beĢillik planda hər respublikanın vəzifəsinin ilk növbədə Mərkəzin mənafelə rinə uyğun müəyyənləĢdirilməsi müttəfiq respublikaların iqtisadi və siyasi həyatının bütün sahələrinə güclü təsir etdi. Federasiya pərdəsi altında, bütün Ġttifaqın marağ ını nəzərə almaqla, sənayeni xammal və enerji mənbələrinə yaxınlaĢdınnaq yolu ilə respublikaların iqtisadiyyatını sürətlə inkiĢaf etdirmək Ġkinci beĢilliyin əsas istiqamətlərindən biri kimi müəyyən edildi. Bu baxımdan ali partiya orqanı "Pravda"nın ikinci beĢillikdə Zaqafqaziyanın əhəmiyyəti haqqında qeydi maraqlıdır: "Zaqafqaziya Sovet Ġttifaqının incisidir, Ġkinci beĢilliyin incisidir. Onun tükənməz sərvətləri və ço x böyük imkanları vardır. Ġkirici beĢilliyin vəzifəsi Sovet Zaqafqaziyasının toxunulma mıĢ sərvətlərin i sosializm quruc uluğuna cəlb etməkdən ibarətdir‖ 2 . Hələ 1932-ci ilin martında Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsinin və Zaqafqaziya Nəzarət Ko missiyasının BirləĢ miĢ Plenu mu ZSFSR Xalq təsərrüfatının Ġkinci beĢillik üçün inkiĢaf plan ının (1933-1937-ci illər) tərtib edilməsi üzrə direktivləri təsdiq etmiĢdi 3 .
254
Ġkinci beĢillik plan ZSFSR üçün ölkənin bütün xalq təsərrüfatını geniĢ surətdə elektrikləĢdirmə əsasında kökündən yenidən qurmağı ən mühüm vəzifə kimi irəli sürdü. Azərbaycana aid planda Bakı elektrik stansiyalarının gücünü 154,0 min kvt-dan 277,9 min kvt-də k art ırmaq 4 , əlavə 24 min kvt-lıq Salyan- Muğan istilik stansiyası, 140 min kvt-lıq Tərtər SES, 140-150 min kvt-lıq Mingəçevir SES və 25 min kvt-lıq ġamxo r SES tikmək nəzərdə tutulurdu 5 . La kin respublika üçün çox vacib olan bu obyektlər həmin beĢillik dövründə kağız üzərində qaldı. Mingəçevir və ġamxor su-elektrik stansiyalarının tikintisi isə yalnız Böyük Vətən müharibəsindən sonra baĢlandı. Ġkinci beĢillik plana daxil olan, lakin həyata keçirilməyən tək bu obyektlər deyildi. Azərbaycanda neft sənayesinin və onun tələbatına uyğun maĢınqayırmanın inkiĢafı respublikada metallurg iya sahəsinin də yaradılmasını zəruri edird i. Odur ki, 1931-1936-cı illərdə Gəncədə DaĢkəsən dəmir filizi ilə iĢləyən üç domna peçi, 13 marten peçi, metal və metal boru istehsal edə bilən güclü prokat sexi olan Zaqafqaziya metallurgiya ko mbinatın ın tikilməsi üçtin layihə hazırlandı. Ko mbinatın tikilməsi SSRĠ xalq təsərrüfatı Ġkinci beĢillik planının əsas obyektləri siyahısına salındı 6 . O za man bu kombinatın məh z Gəncədə tikilməsinin real olacağı heç bir Ģübhə doğurmurdu. Q. Musabəyov hələ 1930-cu il 28 apreldə "Kommunist' qəzetində "10 illik nailiyyətlərimiz" adlı məqaləsində yazırd ı: " Gələn ildən etibarən, DaĢkəsən dəmir mədənlərindən istifadə üçün Gəncə metal zavodu quruluĢuna baĢlanır. Bu böyük zavod 130 -150 milyon manata baĢa gələcəkdir. Bundan 20 milyon manatı gələn il üçün buraxılır. Burada yalnız A zərbaycan deyil, bütün Zaqafqaziya üçün əsas sənayeləĢdirmə mərkəzi olacaqdır". Lakin ço x müəmmalı Ģəkildə ko mbinat A zərbaycanda deyil, müharibədən sonra Gürcüstanda - Rustavelidə tikild i. Beləliklə, ko mbinatın məhsuluna ən çox böyük ehtiyacı olan Azərbaycana bu zavoda saflaĢdırılmıĢ filiz vermə k və ondan yarımfabrikat-boru istehsalı üçün mctal pro katı a lmaq qaldı.
Bu ko mb inatın Tikibuli və Tkvarçeli kö müründən istifadə edəcəyi nəzərdə tutulsa da, o, əsasən, gətirilməsi baha baĢa gələn Donbas kömürü ilə iĢləyird i. Ġkinci beĢillikdə əsas yerdə, təbii ki, neft sənayesinin texn iki cəhətdən yenidən qurulmasının davamı - dərin qa zımanın və neft hasilatının daha mü kəmməl üsullarının öyrənilməsi, yeni emal sistemlərinin yaradılması dururdu. Əvvəlki kimi ittifaqda birinci olan Azərbaycan neft və qaz hasilatını 137 faiz artıraraq, bütün ölkənin neft hasilatın ın 1932-ci ildəki 56,7 faizi əvəzinə 1937-ci ildə 64 faizini verməli id i 7 . 255
Hər beĢillikdə Azərbaycanın vəzifəsi, onun "beynəlmiləlçi borclarını" - ölkəyə daha ço x neft və pambıq vermək öhdəliklərin i yerinə yetirməsinə uyğun olaraq, Mərkəz tərəfindən müəyyən edilird i. Ġkinci beĢillikdə neft sənayesi maĢınqayırma zavodlarının geniĢləndirilməsi və müasir texn ika ilə təchiz edilməsi, meliorasiyanın ehtiyacının ödənilməsi üçün Bakıda nasos buraxan zavodun, Gəncədə pamb ıq və pambıqtəmizləmə maĢınları üçün pres, kənd təsərrüfatı, xüsusilə pambıq zərərvericiləri ilə mübarizə üçün preparat istehsal edən yeni hibrid zavodlarının tikintisi nəzərdə tutulurdu 8 : Ölkənin əlvan metallurgiyaya olan ehtiyacı nəzərə alın ır, Zəylik alunit yataqları əsasında alüminiu m sənayesini geniĢləndirmək vəzifəsi qarĢıya qoyulurdu. Hələ 1932-ci ildə Zəylik yatağı bazasında Gəncədə təcrübə zavodu tikilmiĢdi. "Soyuza lü miniu m" Zəylik a lunitindən ildə 150 min ton alü min iu m oksidi (bu, 75 min ton alümin iu ma bərabərdir) istehsal edəcək böyük bir zavodun layihəsini tərtib etmiĢdi 9 .
geniĢləndirməyə xüsusi yer verilirdi. Bakıda kükü rd turĢ usu istehsal edən iki zavodun tikintisi planlaĢdırılmıĢdı 10 .
trikotaj sahələrin in geniĢləndirilməsi və yenidən qurulmasını nəzərdə tuturdu. Bakıda güclü corab-trikotaj ko mbinatı, ġəki, Ordubad və Xankəndində mü xtəlif ipək sənayesi obyektləri tikilməli idi 11 . Yeyinti sənayesində Lənkəran, Ordubad, Xaçmazda konserv zavodlarının, Ba kıda biskvit və kara me l fabriklərinin t ikilməsi gö zlən ilird i. Xalq təsərrüfatın ın in kiĢafının ehtiyaclarına uyğun olaraq Ələt-Culfa, Yevla x-Xankəndi də mir yolla rın ın çəkilməsi p lanlaĢdırılırd ı. Ġkinci beĢilliy in planına daxil edilən on iri yeni magistral hava yollarından biri - Bakı - Krasnovodsk - AĢqabad - DaĢkənd - Alma-Ata xətti idi
12 . Ġkinci beĢillikdə kolxo z təsərrüfatlarının təĢkilati cəhətdən də möhkəmləndirilməsi, kənd təsərrüfatında istehsalın yenidən qurulmasının davam etdirilməsi, məhsuldarlığın artırılması, ilk növbədə "respublikanın SSRĠ -nin güclü pambıq bazasına çevrilməsi, heyvandarlığ ın inkiĢaf etdirilməsi kimi vəzifələr qarĢıya qoyulmuĢdu. Ġkinci beĢillik planla həmçin in zəh mətkeĢlərin maddi və mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi proqramı da müəyyənləĢdirilmiĢdi. La kin ikinci beĢilliyin yerinə yetirilməsi gediĢində konkret planla ra dəfələrlə yenidən baxılmıĢ, vəzifələr ya tamamilə dəyiĢdirilmiĢ, ya da müharibəyə qədər onların həyata keçirilməsi mü mkün olmamıĢdı. Yenilikçilər hərəkatının yaranması. Staxanov hərəkatı. Birinci beĢillik ərzində yaradılmıĢ sənaye obyektlərinin geniĢləndirilməsini davam 256
etdirmək və yeni sənaye müəssisələrin i qabaqcıl texn ika ilə təchiz edərək iĢlətmək ikinci beĢilliyin kifayət qədər mürəkkəb və çətin vəzifələrindən idi. Fəhlə və kəndliləri - sovet cəmiyyətindəki bütün zəh mətkeĢ qüvvələri beĢilliyin yerinə yetirilməsi uğrunda mübarizəyə qaldır maq, onların yaradıcı fəallığ ını səfərbər edib daha da artırmaq üçün respublika partiya təĢkilatı yeni həyata ruh yüksəkliyi ilə ü rəkdən ü mid bəsləyən kütlələrin içərisində geniĢ siyasi və təĢkilati-təbliğat fəaliyyətinə baĢladı. Ġliç bu xtası fəhlə və mühəndis-texniki iĢçiləri 1933-cü ilin yanvarında "Zərbəçilik bayrağın ı yeni, daha yüksək pilləyə qaldıraq çağırıĢı ilə respublika neftçilərinə mü raciət etdilər. Lenin rayonunun neftçiləri buna cavab olaraq öz məktub - müraciətlərində yazırdılar: "Ġliç bu xtası zərbəçilərin in məktubuna konkret öhdəliklərlə qoĢularaq və cavab verərək, " Bakinski raboçi" vasitəsilə "Qro zneft, "Maykopneft", "Uralneft", "Qruzneft" və sovet Ġttifaqının digər neft rayonlarının bütün neftçi fəhlələrini bizdən nümunə götürərək Bakı mədən və zavodları zərbəçilərin in yürüĢünə qoĢulmağa çağırırıq" 14 . Ġkinci beĢilliyin əvvəlləri sənayedə, nəqliyyatda yenilikçilər, zərbəçilər hərəkatının baĢlan ması ilə xarakterizə o lunurdu. Artıq 1933-cü il noyabrın 20- dək 92 min nəfər zərbəçi var idi 15 . Sosializm yarıĢının yeni forma ları - "ən yaxĢı briqada" və "ən yaxĢı peĢə ustası" adları uğrunda mübarizə forma ları meydana gəlir, "ən yaxĢı qazmaçı" adı uğrunda müsabiqələr elan olunurdu. Müsabiqənin məğ zi ondan ibarət idi ki, qazma iĢləri keyfiyyətli və nəzərdə tutulduğu vaxtdan əvvəl yerinə yetirilsin. Adlı-sanlı neftçi Ağa Nemətulla və Andrey Barkovun briqadaları bu müsabiqənin ilk iĢtirakçılarından idi 16 . Respublika neftçiləri 1933- cü il üçün Azərneft üzrə nəzərdə tutulan 14,4 mln ton neft hasilatına qarĢı ö lkəyə 15,3 mln ton neft vermiĢ, həmin ilin neft emalı plan ını 105,7 faiz yerinə yetirmiĢdilər 17 . Bununla belə, kifayət qədər yüksəkixtisas lı fəhlələrin olmaması ucbatından yarıĢanların artan miqdarı ilə bir sıra sahələr üzrə planların yerinə tam yetirilməsi arasında uyğunsuzluq nəzərə çarpırd ı. Bu, xüsusilə dərin qazma texn ikasın ı yaxĢı bilən ustaların, qazmaçıların, eyni zamanda müasir texn iki avadanlıqların çatıĢmad ığı qa zma iĢlə rində daha kəskin hiss olunurdu. Texniki təchizat olmadan, fəhlə əməyin i ixtisaslaĢdırmadan və əməyin nəticəsinə görə maddi marağı artırmadan fəh lə sinfin in əmək coĢqunluğunu intensiv surətdə davam etdirmə k qeyri-mü mkün id i. Sosializm yarıĢı və zərbəçilik hərəkatı bir sıra hallarda əməli nəticəsi olmayan adi bəyanat xarakteri alırdı. Ġstehsalatda iĢburaxmalar ço xalır, bütövlükdə əmək intizamı zəifləyird i 18 .
sahələrinə nəinki xüsusi ixtisası, hətta adicə savadı olmayan yen i fəhlə dəstələri 257
gəlird i. Təsadüfi deyild i ki, iĢ buraxanla rın 80 faizindən çoxu iĢ stajı bir ildən az olan fəhlələr idi 19 . Buna görə də çətin əmək Ģəraitində təkcə ruh yüksəkliyi hesabına müvəffəqiyyət ilə təmin etmək faktiki olaraq mü mkün olmu rdu. Ġkinci beĢilliyin birinci ilindən müəyyən gerilik müĢahidə olunmağa baĢladı. 1933-cü ildə p lan qazmada cəmi 78,3 faiz 20 , respublikanın bütün ağır sənayesində 79,7 faiz, yüngül sənayedə isə 82 faiz yerinə yetirildi 21 . Bütün Ġttifaq üçün mühüm o lan sənaye sahəsində yaranmıĢ qeyri-qənaətbəxĢ vəziyyət ÜĠK(b)P MK-nı ço x narahat etdi və o, 1934-cü il may ın 14-də "Azərneftin iĢi haqqında" xüsusi qərar qəbul etdi. Qərarda çat ıĢma zlıq ların aradan qaldırılması, fəhlələr arasında kütləv i partiya iĢinin gücləndirilməsi, bütün səylərin neft sənayesi planın ın yerinə yetirilməsinə yönəldilməsi tələb olunurdu 22 . Respublika partiya rəhbərliyi təcili tədbirlər görülmədən, maddi-mənəvi baza yaradılmadan, texniki vasitələri qüvvətləndirmədən yenə də "yarıĢlar" vasitəsilə fəhlə əməyini gərgin ləĢdirmək xəttini götürdü. Artıq 1934-cü ilin birinci yarısında, de mək olar ki, təsərrüfatın bütün sahələrində fəh lələ rin əksəriyyəti sosializm yarıĢı ilə əhatə olunmuĢdu. 1934-cü ilin yayına kimi neftçi fəhlələrin 73,1 faizi, ipək-yun sənayesi fəhlələrinin 66,8 faizi, maĢınqayırma sənayesi fəhlələrinin isə 62,3 faizi sosializm yarıĢına qoĢuldu 23 . 1934-cü ildə neftçilər ö lkəyə 19182 min ton və ya 1933-cü ildəkindən 3856,1 min ton artıq neft verdilər 24 . 1933-1934-cü illərin neft hasilatı planın ı yerinə yetirən Azərbaycan neftçilərinin son dərəcə gərgin əməyi ya lnız Lenin, Əmə k Bayrağı ordenləri və SSRĠ MĠK fərman ları ilə təltif o lunmaq la qeyd edild i. Neft hasilatın ın artırılmasında istismar prosesinin mexanikləĢdirilməsin in – dərinlik nasosları və ko mpressorların daha geniĢ tətbiq edilməsin in mühüm əhəmiyyəti var idi. 1934-cü ildə neftin bütün hasilat artımı neft sənayesində kompressor istismarının texniki cəhətdən yenidən qurulması və həmçinin zərbə qazıma üsulunun dərin qazımaya imkan verən yeni rotor üsulu ilə kütləvi surətdə əvəz edilməsi nəticəsində mü mkün olmuĢd u. 1934-cü ildə bir dəzgahın aylıq orta qazıma sürəti 1933-cü ildəki 173,6 metrdən 222,0 metrədək artmıĢdı
25 . 1935-c i il A zərbaycanda sovet hakimiyyəti quru lmasının 15 illiyin in təntənəsilə baĢlandı. 1935-ci il martın 15-də SSRĠ MĠK A zərbaycan SSR-i neft və pambıq istehsalı sahələrində əldə etdiyi nailiyyətlərə görə Lenin ordeni ilə təltif etdi. Ġyun ayında isə 53
nəfər neft sənayesi və partiya iĢçisi mü xtəlif Ġttifaq ordenlərın layiq görüldülər 26 . Lakin bəzi irə liləy iĢlərə baxmayaraq, p lanın kəsirlə baĢa çatmasının qarĢısını almaq mü mkün olmamıĢdı. Bunun səbəblərindən biri əməy in maddi stimullaĢdırılması mexanizmlərin in inzibati-amirlik təzyiq i ilə sıxıĢdırılması id i. Rəhbər kadrlar arasında böyük axıcılıq var idi, texnikanın öyrənilməsi 258
problemin i "tələm-tələsik qaydada" həll etmək mü mkün deyildi. Ona görə də əmək "qəhrəmanları"nı irəli çəkmək zəru rəti meydana gəldi. Beləliklə, ölkədə Aleksey Staxanovun Donbasda əmək rekordları ilə meydana gələn küt ləvi istehsalat yenilikçiləri hərəkatı baĢlandı. Staxanov hərəkatı yeni texn ikanı öyrənmək, yüksək əmək məhsuldarlığ ı uğrunda ümu mxalq hərəkat ını geniĢləndirmək məqsədilə əhəmiyyətli idi. Mərkəz Staxanov hərəkatının xalq təsərrüfatının bütün sahələrində yayılmasına xüsusi səy göstərirdi. "Pravda" qəzeti 1935-ci il 10 o ktyabr tarixli nömrəsinin "Staxanov hərəkatını təĢkil etmək lazımd ır" adlı baĢ məqaləsində yazırdı: "Sosialist əməy inin yüksək məhsuldarlığ ı uğrunda staxanovçular hərəkatını təĢkil etmək lazımdır. Bunu iĢgüzarlıq la, əzmlə, hər gün, boĢboğazlığa və zahiri gurultuya yol vemədən etmək lazımd ır. Hər bir partiya və həmkarlar Ġttifaqı təĢkilatının baĢlıca vəzifəsi indi bundan ibarətdir". "Pravda" hələ ilin əvvəlindən Azərbaycan neft sənayesində olan geriliyin aradan qaldırılmasında yenilikçilər hərəkatın ın həlledici əhəmiyyətinə diqqəti cəlb edərək yazırdı: "Staxanovçular hərəkatının Bakı və Qro znı neft sahələrin i əhatə etməsi mütləq lazımd ır. Məh z bu hərəkat elə b ir baĢlanğıc olar ki, bunun yardımı ilə bakılılar və qroznılılar neft sənayesini yenidən xalq təsərrüfatının qabaqcıl sahəsinə çıxara bilərlər" 27 .
tanıĢ olmaq üçün qabaqcıl neftçilərdən ġiĢkanov, Nəcəfov, Mehrabov, Tümenko, Parfyonov Donbasa göndərildi 28 . Həmin ilin noyabr ayında Bakıda neft sənayesi staxanovçularının Ümu mbakı toplanıĢı keçirildi və burada staxanovçular Zaxar Parfyonov, Ġsmayıl M ikay ıl, Mixa il ġiĢkanov çıxıĢ edərək, konkret fakt larla Staxanov üsulunun əməkdə yüksək göstəricilər əldə etməyə, əmək məhsuldarlığın ı artırmağa imkan verməsindən danıĢdılar. Toplantı bütün Ġttifaq neftçilərin i bu hərəkata qoĢulmağa çağırdı. Staxanov hərəkatı neft sənayesi fəhlələrinin texniki təlimin in geniĢlənməsinə səbəb oldu. Əzizbəyov neft trestində 1318 nəfər dövlət texn iki imtahanından keçdi. Lakin Staxanov hərəkatının neft sənayesində zəif artması mər kəzi narahat edirdi, hətta ÜĠK(b) M K Plenumu (21-25 dekab 1935-ci il) bunu vurğulayıb diqqət mərkəzinə çəkmiĢdi. 1936-c ilə kimi respublika neft sənayesində 4300 staxanovçu var idi, bu ara bütün fəhlələrin ü mu mi sayının 15,5 faizini təĢkil edird i 29 . Staxanov hərəkatı respublika xalq təsərrüfatının digər sahələrində də geriləy ird i. 1935-ci ildə altı min nəfərə yaxın fəhləsi olan Bakı dəmir yol qovĢağını əsas müəssisələrində Staxanov hərəkatı ilə cəmi 180 nəfər əhatə olunmuĢdu 30 .
259
Bütün ölkədə olduğu kimi, A zərbaycanda da zəhmətkeĢlərin əmək fəallığ ının artması bir ço x hallarda yaranmıĢ əlveriĢli iĢ Ģəraiti və istehsal texn ikasın ın təkmilləĢdirilməsi və ondan səmərəli istifadə edilməsi ilə yox, bu və ya digər siyasi hadisələrlə və yaxud rəhbərliyin göstəriĢləri ilə uzlaĢdırılırd ı. Məsələn, 1936-cı ildə Gəncə toxuculuq ko mb inatında SSRĠ-n in Yeni Konstitusiyası layihəsinin müzakirəsi zaman ı 250 nəfərlik dörd Staxanov briqadası təĢkil edilmiĢdi. Gəncə yağ-piy ko mb inatında isə SSRĠ yeyinti sənayesi xalq ko missarı A.Mikoyanın 1936-c ı il fevra lın 11-də göndərdiyi teleqra m əsasında, məhz onun təyin etdiyi gündə - fevralın 12-də Staxanov dekadası keçirilməsinə baĢlandı 31 . Sta xanov ili adlanan 1936-c ı ildə Azə rbaycanda Staxanov hərəkatı partiya, həmkarlar Ġttifaqı və ko mso mol təĢkilatların ın gərgin fəaliyyəti nəticəsində ayrı-ayrı adamların rekord larından kütləvi hərəkata çevrilird i. Məhz bu ildən neft sənayesində və eləcə də sənayenin digər sahələrində Staxanov növbələri, günləri, beĢgünlükləri, ongünlükləri, iy irmigünlükləri, ay lıq ları və i.a. kimi yüksək məhsuldar formalardan istifadə olunurdu. Azərbaycan neft sənayesində ilk dəfə Staxanov növbəsi Qaraçuxu r mədənin in 2-ci qazıma qrupunda tətbiq olunmuĢdu. Staxanov beĢgünlüyü keçirilməsin in isə ilk təĢəbbüsçüsü Ġliç bu xtası mədəninin kollektivi idi. Ġliç buxtası fəhlələri 1936-cı il yanvarın 18-də Len inin xatirəsinin yad edilməsi Ģərəfinə yanvar ayının 22-26-da bütün Azərbaycan neft sənayesində Staxanov beĢgünlüyünün keçirilməsin i təklif etmiĢdilər. Ġliç bu xtasının fəhlələri Staxanov beĢgünlüyündə gündəlik neft hasilatın ı 440-500 tona qədər artırır, qazıma plan ını isə hər gün 150-200 faiz ödəyirdilər 32 .
adlı baĢ məqalədə tək-tək staxanovçularm rekordlarına yüksək qiy mət verilərək, beĢgünlüyün daha böyük əhəmiyyətə malik o lması göstərilird i 33 .
staxanovçuların sayı üç dəfə artaraq 13 min nəfərə çatırd ı 34 . Neft sənayesində bütöv mədən və zavodlarda, trestlərdə Staxanov ongünlüyü, iyirmigünlüyü keçirilird i ki, bu da artıq yenilikçilər hərəkatın ın geniĢ yayıldığı böyük kollektiv lərdə Staxanov üsulunun tətbiqi demək idi. 1936-c ı il fevra l ayın ın 9-dan 19-də k neftayırma zavodlarında Sta xanov ongünlüyü keçirilirdi. 1936-c ı il iyunun 25-29-da Moskvada SSRĠ Ağır Sənaye Xa lq Ko missarlığı yanında ġura fəaliyyətə baĢladı. ġuranın iĢində daĢ kömür, neft, metallurg iya və maĢınqayırma sənayesinin adlı-sanlı adamları, professorlar, mühəndislər iĢtirak edirdilər.
260
ġura yalnız b ir məsələni - Staxanov hərəkatın ın in kiĢafı haqqında ÜĠK(b)P MK dekabr p lenumu qərarlarının yerinə yetirilməsi gediĢini mü zakirə edirdi. ġura və eləcə də 1936-cı ilin iyul ayında keçirilən Azərbaycan neft sənayesi staxanovçularının və mühəndis-texnik iĢçilərinin Ümu mbakı müĢavirəsi neft sənayesində Staxanov hərəkatın ın nailiyyətlərin i qeyd etməklə bərabər, onu daha da geniĢləndirməyin zəruriliyin i göstərdi 35 . 1936-c ı il oktyabrın əvvəlində Azə rbaycan neft sənayesində Staxanov iyirmigünlüyü keçirildiyi e lan olundu. Bu təĢəbbüs bütöv bir sənaye sahəsində Staxanov üsulunun tətbiqinə və neft sənayesində yaranmıĢ kəsirin aradan qaldırılmasına yönəldilən ə mək fədaka rlığı id i. "Pravda" qəzeti 1936-c ı il oktyabrın 13-də "Neftçi yo ldaĢlar, bakılıların təĢəbbüsünə qoĢulun" adlı baĢ məqaləsində Bakı neftçilərin in bu nəcib təĢəbbüsünü təqdirəlayiq hesab edərək, ölkən in digər neft sənayesi iĢçilərini də bu hərəkata qoĢulmağa çağ ırdı. 1936-c ı il oktyabrın 15-dən noyabrın 3-də k davam edən Sta xanov iyirmigünlüyü neft sənayesində ciddi nailiyyətlərlə nəticələndi. Bu müddətdə gündəlik neft istehsalı 56,2 min tondan 58 min tona qalxd ı. Qazıma sahəsində isə orta dəzgah - ay sürəti 623 met rdən 633,6 metrə çatdı 36 .
axırında 15824 nəfəri əhatə edirdi. Staxanov hərəkat fəhlələrin mədəni-texn iki səviyyəsi yüksək olan sahələrdə daha geniĢ yayılırd ı. Belə ki, əgər 1935-ci il noyabr ayının 1-də neftayırma sənayesi sahəsində çalıĢan fəhlələrin yalnız 9,1 faizi Sta xanov hərəkatı ilə əhatə olunmuĢdusa, bu faiz 1937-ci ilin əvvəlində 46,4-ə, 1937-ci ilin a xırında isə 54,5-ə qalxmıĢd ı. Ha lbuki, həmin vaxtda neft istehsalı sahəsində iĢləyən fəhlələrin 36,7 fa izi, neft maĢınqayırması sahəsində 41,1 faizi, neft tikintisi sahəsində isə 33 faizi Staxanov hərəkatına qoĢulmuĢdu 37 . Bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da kommun istlər Staxanov hərəkatının geniĢlənib inkiĢaf etməsində böyük fəallıq göstərərək onun ön sıralarında gedirdilər. 1937-ci ilin axırında respublika neft sənayesində iĢləyən ko mmunistlərin 66 faizi staxanovçu idi 38 .
əslində o vaxtlar Staxanov hərəkatın ı əsil kütləv i fəhlə hərəkatına çevirə bilməd ilər. Bu vəziyyətin səbəblərindən biri partiya və həmkarlar Ġttifaqları orqanların ın "süni Ģəkildə", deklarativ olaraq - ancaq sözdə "əmək coĢqunluğu" cəhdləri, hay-küy salmaqla fəhlələrin əmək fəaliyyətini maddi maraqlandırma prinsipi əsasında qurmaları id i. Zəh mətkeĢ xalq Ģüurlu surətdə müəyyən çatıĢmazlıqlara dözür, ü zücü zəhmət və məiĢət çətinliklərinə tab gətirir, ü mid edirdi ki, bu çətinliklər müvəqqətidir və indi onlar "özlərinin parlaq gələcəklərini" - sosializm cəmiyyətini qururlar. Fəhlələr, mühəndislər, 261
mütəxəssislər bu illərdə sənayeləĢdirmənin müvəffəq iyyətlərin i əzmkarlıqla təmin edir, xalq təsərrüfatın ın inkiĢafında müəyyən irəliləyiĢlərə nail olu rdular. Azərbaycan S ovet Ġttifaqının baĢ neft bazasıdır. Birinci beĢillik təzə tikintilərlə səciyyələnirdisə, Ġkinci beĢillik əsas etibarilə yeni müəssisələrin və yeni texnikanın mənimsənilməsi beĢilliy i oldu. La kin bu, o demək d eyildi ki, ikinci beĢillikdə tikintin in miqyas ı məhdudlaĢırdı. Birinci beĢillik illərində Azərbaycanda 25 iri dövlət sənaye müəssisəsi tikilmiĢ və iĢə salın mıĢdı, Ġkinci beĢillikdə isə yeni texnikaya əsaslanan 27 müəssisə istismara verilmiĢdi 39 .
səciyyələnirdi: Azərbaycan xalq təsərrüfatına (ko lxo zlarsız) sərf edilən 379 milyon manat (müqayisəli qiy mətlə) birinci beĢillikdəkindən 2,7 dəfədən, sənayeyə qoyulan 252 milyon isə 2,8 dəfədən ço x idi. Respublika xalq təsərrüfatına qoyulan bütün kapitalının 66,5 faizi sənayeyə, 11,3 faizi nəqliyyat və rabitəyə, 5,8 faizi kənd təsərrüfatına, 16,1 faizi mən zil tikintisinə, elm, mədəniyyət, maarif, səhiyyə və s. yönəldilmiĢdi 40 .
sənayesinin in kiĢaf etdirilməsi partiya və dövlətin ən mühüm vəzifəsi idi. 1932- ci ilə qədər respublikada neft ancaq AbĢeron regionunda çıxarılırdısa, ikinci beĢillikdə ölkədə neftə olan tələbatın sürətlə artması ilə əlaqədar onun coğrafıyasının geniĢləndirilməsi ön plana çəkild i. AbĢeronda Lökbatan, Ələt, Puta, Qaraçu xur, Qa la və s. yeni neft sahələrində neft çıxarılması ilə yanaĢı, Neftçala və Siyəzəndə də yeni neft sənaye rayonları yaradıldı. Açıq dəniz Ģəraitində neft quyularının qazılması, hasil edilməsi, onun nəqli, mədənlərin enerji və avadanlıqla təchizi, iĢçi qüvvəsindən istifadə qurudakına nisbətən olduqca çətin və baha baĢa gəlməsinə baxmayaraq, ikinci beĢillikdə dənizdə də kəĢfiyyat iĢlərinin aparılmasına baĢlandı. Görkəmli neftçi- mühəndis Fətulla Əsəd oğlu Rüstəmbəyovun bilavasitə səyləri və rəhbərliy i ilə ilk dəfə açıq dənizdə neft istehsalının əsası qoyuldu. 1935-ci il may ın 12-də Sovet Ġttifaqında ilk dəfə o laraq, Pirallahı (keçmiĢ Artyom) adası yaxın lığ ında 775 metr dərin likdə, dövrü üçün görünməmiĢ qısa müddətdə - 52 gündə qazılmıĢ, ilkin debiti 30 ton olan dəniz quyusu neft verdi. Ġyunun 14-də "Bakinski raboçi" ("Bakı fəh ləsi") qəzeti bütün dünyaya elan etmiĢdi: "SSRĠ-də ilk dəfə olaraq dənizdə 30 hektar neftli sahə əldə edilmiĢdir. Burada artıq 30 quyunun özülünü qoymaq mü mkündür və onlar Ģübhəsiz neft verəcək". Burada 1936-1937-c i illə rdə qazılıb istismara verilmiĢ 157 saylı quyu hələ də neft verməkdədir 41 .
Dərin qazıma, burma qazıması və turbobur qazımada mühü m müvəffəqiyyətlər əldə edilmiĢdi. Qazıma iĢləri yüz faiz burma qazıması və turbin üsulu ilə 262
aparılırdı 42 . Eyni zamanda neft və qaz quyularının qazıma sürəti də artırdı. 1937- ci ildə ay ərzində bir dəzgahın qa zıma sürəti 1933-cü ildəki 167,7 metrə qa rĢı 609,7 metr o lmuĢdu 43 .
vermiĢdi. Qabaqcıl te xnika ilə təchiz olun muĢ yeni zavodlar tikilmiĢ, köhnələrində tam yenidənqurma iĢləri aparılmıĢdı. 1934-cu, 1937-ci illərdə ilkin neft ayrılması sahəsində yerli mütə xəss islərin qüvvəsi ilə beĢ güclü atmosfer qurğusu, güclü termik krekinq qurğuları layihə ləĢdirilib inĢa edilmiĢdi 44 . Bu
müddət ərzində Azərbaycan neft emalı sənayesinin məhsul istehsalı təxminən iki dəfə artmıĢdı 45 . Beləliklə, Azərbaycanda neft çıxarılması 1932-ci ildəki 12,2 mln tondan artaraq 1937-c i ildə 21,4 mln ton olmuĢdu. Ġkinc i beĢillikdə A zərbaycan neft sənayesi SSRĠ-yə 96 mln ton neft vermiĢdi 46 .
dövründə Azərbaycan neft sənayesi - Sovet Ġttifaqının baĢlıca neft bazası, ağır sənayenin əsas sahələrindən biri idi. 1937-ci ildə SSRĠ-n in neft və qaz hasilatın ın 76 faizin i A zərbaycan SSR verird i 47 . Azərbaycanda neft hasilatının güclü artımı SSRĠ-n in sürətlə sənayeləĢdirilməsinə sərf olunurdu. Bakı nefti nəinki ölkədaxili tələbatın ödənilməsində, eləcə də xaricə satılan neftin əsas hissəsini təĢkil edird i. Ġxrac edilən neft və neft məhsullarının gətirdiy i külli miqdarda vəsaitlə ittifaq sənayesi üçün hər növ maĢın və avadanlıqlar alınırdı. Birinci beĢillikdən fərqli olaraq, ikinci beĢillikdə SSRĠ-dən ixrac olunan neft və neft məhsullarının həcmi getdikcə azalmağa baĢladı. Belə ki, 1932-ci ildə ixrac edilən 6,1 milyon ton neft və neft məhsulların ın həcmi 1937-ci ildə 1,9 milyon tona enərək üç dəfədən çox azaldı 48 . Lakin bu dövrdə də SSRĠ-dən ixrac olunan neft və neft məhsullarının əsasını Azərbaycan nefti təĢkil edir və onun xüsusi çəkisi ilbəil artırdı. SSRĠ-dən ixrac edilən neft və neft məhsulların ın 1932-c i ildə 71,1 fa izi, 1933-cü ildə 78,1, 1934-cü ildə 79,6, 1935-ci ildə 84,0 faizi A zərbaycanın payına düĢürdü 49 .
yeni neft rayonlarının təĢəkkülü və in kiĢafında avanqard rol oynamıĢdı. Azərbaycan neftçiləri Uralda, Permdə, Ko midə, Türkmənistanda, Qazaxıstanda, Gü rcüstanda, BaĢqırdıstanda, Vo lqa və Ural arasındakı rayonda yeni neft bazası olan "Ġkinci Ba kı"da və b. kəĢfiyyat-a xtarıĢ iĢlərindən tutmuĢ ta neftin istisma rı və emalına qədər bilavasitə iĢtirak edərək hərtərəfli yardım göstərmiĢdilər. Bakı neftçiləri "Ġkinci Bakı" mədənlərinə bilavasitə hamilik edir, "BaĢneft", "Embaneft", "Sızranneft", "Prikamneft" və " Ġkinci Bakı"nın yeni neft trestlərinə qazıma və istismar avadanlığı verir, onlarla öz ən yaxĢı qazıma 263
ustaların ı, qazmaçıları, neftçıxarma ustalarını onlarda daimi iĢləməyə göndərirdilər. Azərbaycan Ġttifaqa daxil olan respublikalarda neft rayonlarının yaranması və inkiĢafında əsas mərkə z kimi böyük fəaliyyət göstərmiĢdi. Ġkinci beĢillikdə Bakı neftçilərinin iĢtirakı ilə Ukraynada, Özbəkistanda, Qazaxıstanda, Gü rcüstanda və Türkmənistanda 36 yeni neft yatağı aĢkar edilmiĢdi 50 . Azərbaycanın baĢqa respublika larda yaranan neft rayonlarını texn iki avadanlıq, təcrübəli mütəxəssis və ixtisaslı fəh lələrlə təmin etməsi və digər yardım sahələrindəki fəaliyyəti əvəzed ilməz o lub. Nəzərdən qaçırılmamalıdır ki, Azərbaycan bu yardımı ö zünün böyük məhru miyyətlərlə rastlaĢdığı və nəhəng bir təsərrüfatı bərpa və inkiĢaf etdirmək uğrunda mübarizə apardığ ı b ir Ģəraitdə göstərirdi. Sovet neftçilərinin, ilk növbədə qocaman, təcrübəli, xeyirxah Azərbaycan neftçilərinin b irgə əməyi sayəsində yeni neft rayonlarının ümu mittifaq neft hasilatında xüsusi çəkisi 1937-ci ildə 1932-ci ildəki 2,5 faizdən 9,1 faizədək artdı 51 . Əlbəttə, bu, SSRĠ neft sənayesinin inkiĢafında böyük uğur idi. Lakin hələ də ölkə neft istehsalının üçdə birini verən Bakı neftinə olan tələb nəinki azalmır, əksinə onun hər vasitələrlə ço xaldılması üçün mü xtəlif təzyiq lər artmaqda dava m edirdi. Ġkinci beĢillikdə Azərbaycan sənayesinin inkiĢafında əsas yeri neft sənayesi və onunla bağlı sahələr tuturdusa da, digər sahələrdə də ciddi irəliləyiĢlər var idi. Bu illərdə A zərbaycanda bütün sənayenin ümu mi məhsulu 103 faiz, o cümlədən neft çıxarılması 75 faiz, qaz istehsalı 281 faiz, elektrik enerjisi istehsalı 125 faiz, qara metal prokatı 45 faiz, sement 29 faiz, maĢınqayırma və metal emalı məhsulu 231 faiz, pambıq-parça istehsalı 76 faiz, ipək parça 753 faiz, dəri ayaqqabı 298 faiz, qənnadı məmu latı 92 faiz, konserv hazırlan ması 30 faiz artmıĢdı 52 . Ġkinci beĢillikdə Azərbaycanda sənayenin səmərəli Ģəkildə
yerləĢdirilməsi problemi müəyyən dəyiĢikliklərə - Gəncənin respublikanın ikinci sənaye mərkəzinə çevrilməsi və bir sıra rayonlarda yerli sənaye müəssisələrinin tikilib istifadəyə verilməsinə baxmayaraq, həll olun mamıĢ qalırdı. 1937-ci ildə respublikanın sənaye məhsulunun 90 faizə qədəri Bakı Ģəhəri və onun neft- mədən rayonlarının payına düĢürdü 53 . Azərbaycan ikinci beĢilliyin sonunda ümumĠttifaq miqyasında yeni texn ika əsasında qurulmuĢ güclü sənayesi olan respublika idi. Bu dövrdə onun xalq təsərrüfatında sənaye məhsullarının xüsusi çəkisi 91,7 faiz təĢkil edird i 54 . Azərbaycan sənaye respublikası kimi müttəfiq respublikalar arasında qabaqcıl yerlərdən birin i tuturdu. O dövrdə SSRĠ-də ərazi üzrə 9-cu yeri, əhalin in sayına görə 7-ci yeri tutan Azərbaycan SSR neft istehsalında birinci, sənayenin ümu mi
264
məhsul buraxılıĢı və elektrik enerjisi istehsalında Ġttifaqda üçüncü (RSFSR və Ukrayna SSR-dən sonra), meta l e ma lı və maĢ ınqayırmada dördüncü yerdə idi 55 . 1937-c i ildə SSRĠ-də orta hesabla hər nəfərə 215 kilovat-saat elektrik enerjisi, RSFSR-də 217 kilovat-saat, Ukraynada - 302, Azə rbaycanda isə 433 kilovat-saat düĢürdü 56
müttəfiq respublikalar arasında birinci yeri tuturdu. Ġkinci beĢillik ərzində Azərbaycanın iqtisadi-ictimai həyatında mühü m əhəmiyyəti olan nəqliyyatda da əsaslı irəliləy iĢlər baĢ vermiĢdi. Bu dövrdə dəmir yolunun texniki cəhətdən yenidən qurulması və yeni də mir yol xət lərinin çəkilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. 1936-cı ildə Bakı-Culfa dəmir yol xəttinin 300 km u zunluğunda olan Ələt-M incivan sahəsi iĢə salındı. Bu magistral dəmir yol xətti ilə bərabər, Ermənistan SSR-in Qafan mis yataqlarından mis filizin i daĢımaq üçün 39 km uzunluğunda olan Mincivan -Qafan dəmir yol xətti də çəkildi. 1934-cü ildə Çiraq idzor yataqlarından kükürd -ko lçedanı daĢımaq üçün Gəncə-AĢıqlı, 1936-cı ildə Çovdar barıt yatağına uzanan Gəncə-QuĢçu xətti də çəkilib istifadəyə verild i 57 . 1932-c i ildə respublikada ümu mi u zunluğu 1037 km o lan dəmir yol xətti 1937-ci ildə 1193 km-dək, yaxud 156 km uzadılmıĢdı. 1933-1937-ci illərdə respublika dəmir yolunun yük dövriyyəsi 6,2 mln tondan 10,5 mln tonadək, yaxud 4,7 mln ton artmıĢdı. SərniĢin daĢın ması isə 5 mln nəfərdən 5,7 mln nəfərədək artmıĢdı. Ġkinci beĢillikdə dəniz nəqliyyatından geniĢ is tifadə etmək imkan ları daha da artmıĢdı. 1936-cı ildə Xəzər gəmiçiliyinə "Azərbaycan", "Osetiya", "KuybıĢev" adlı quru yük daĢıyan üç yeni teplo xod, "Türkmənistan" və "Dağıstan" adlı sərniĢin gəmiləri verildi. 1934-cü ildə AbĢeron körpüsü, 1937-ci ilin martında Bakı liman ında ikitonluq kranı o lan ilk mexan ikləĢdirilmiĢ kö rpü isüfadəyə verildi. 1937-ci ildə müasir Bakı liman ının birinci hissəsi iĢə düĢdü. Bakı limanının abadlaĢdırılması sayəsində Xəzər dəniz nəqliyyatının yük dövriyyəsi 1937-ci ildə 1932-ci ildəki 7,5 mln tondan 14,1 mln tona çatdı 59 . Bu
dövrdə Bakı liman ının Ġran, Orta Asiya və Rusiya ilə əlaqələrin geniĢlənməsində əhəmiyyəti daha da artmıĢdı. Ġkinci beĢillikdə digər nəqliyyat növləri arasında sürətli və geniĢ imkan ı olan hava nəqliyyatının inkiĢaf etdirilməsi dövrün tələbi idi. Təsadüfi deyildi ki, ikinci beĢillikdə Azərbaycanda hava yolların ın geniĢləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilmiĢdi. 1933-cü ilin yanvarında Bakı-AĢqabad-DaĢkənd arasında hava xətti açıld ı. Həmin il fevralın 18-də təntənəli Ģəkildə Bakı təyyarə limanın ın açılıĢı oldu 60
S.M.Əfəndiyev öz nitqində hava nəqliyyatının əhəmiyyəti və dəyərlərindən danıĢaraq təyyarəçilərin, liman iĢçilərinin əməklərin i yüksək qiymətləndird i. 265
YaxĢı iĢlərinə görə fərq lənənlərdən bir qrupu Əmək qəhrəmanı adı aldılar, d igər bir qrupu isə Zaqafqaziya MĠK-in, eləcə də Azərbaycan MĠK-in fəxri fərman ları ilə, bir ço xları da qiy mətli hədiyyələrlə mükafatlandırıldılar 61 .
sovxozu, Ağcabədi - Ağdam və Yev lax - Nu xa - Zaqatala istifadəyə verild i. 1935-c i ildə Ba kı-Ənzə li hava xəttinin aç ılması ilə liman SSRĠ ilə Ġran arasında bilavasitə əlaqə yaradan beynəlxalq əhəmiyyət kəsb etdi. BeĢilliy in sonunda Azərbaycan hava xəttin in uzunluğu 1245 km-ə çatmıĢdı 62 .
nəqliyyat da əhəmiyyətli dərəcədə geniĢləndi.
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|