AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
§ 1. BĠRĠNCĠ BEġ ĠLLĠK PLANIN HƏYATA KEÇĠRĠLMƏS Ġ
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yeni sənaye müəssisələrinin tikintisi.
- Fəhlə sinfinin artması.
- "Birinci beĢillik və Azərbaycan neftçiləri.
|
§ 1. BĠRĠNCĠ BEġ ĠLLĠK PLANIN HƏYATA KEÇĠRĠLMƏS Ġ
illərində əldə edilən nailiyyətlər bütün ölkə miqyasında, eləcə də respublikalarda xalq təsərrüfatının daha geniĢ və uzunmüddətli in kiĢaf planlarının tərtibinə imkan yaratdı. Sovet Ġttifaqında xalq təsərrüfatını plan laĢdırma kapitalist ölkələrindən fərqli olaraq, dövlətin respublika, region və rayonlarda iqtisadi inkiĢafı tən zimləməsinə, onu nəzarətdə saxlamasına imkan verirdi. ÜĠK(b)P -nin XV qurultayı (1927-ci ilin dekabrı) SSRĠ xalq təsərrüfatı inkiĢafının birinci beĢillik planın ın tərtib edilməsinə dair d irektiv lər qəbul etdi. Birinci beĢillik plan ın qəbulu ərəfəsində iqtisadiyyatın inkiĢaf templəri, xalq təsərrüfatına, o cümlədən ağır sənayeyə vəsait qoyuluĢunu maksimu m artırmaq imkan ları barədə məsələlərin ciddi mü zakirəsi gedirdi. Həddindən artıq mərkəzləĢdirmə, yerlərdə təĢəbbüskarlığa təzy iq, direktiv amirlik, dövlət orqanları və partiya təĢkilatlarında, xüsusilə partiya rəhbərliy ində Stalin in "üslubu" üstünlük təĢkil edirdi. Stalinin sənayeləĢdirməni inzibati-a mirlik metodları ilə məcburən yüksək sürətlə həyata keçirməsi YĠS -in tənəzzülünə, insanların, ələlxüsus kəndli kütləsinin güclü istismarına, "ölkə sosializmə doğru irə lilədikcə sinfi mübarizənin kəskinləĢməsi haqqında" tezisin əsaslandırılmasına, ölkədə gərgin ictimai-siyasi Ģərait yaran masına gətirib çıxartdı. Sosialist sənayeləĢdirilməsinin texniki bazanı yeniləĢdirmək əsasında həyata keçirilməsi siyasəti 1927-ci ilin aprelində IV SSRĠ Sovetlər quru ltayında qanuniləĢdirild i. Azərbaycan KP respublikan ın xalq təsərrüfatının in kiĢaf perspektivlərin i "baĢ kursa" uyğun müəyyən etdi. Pa rtiya hər Ģeydən əvvəl, neft üzrə ö zünün ümu mittifaq öhdəliklərin in həllində birinci dərəcəli d iqqət yetirərək, AK(b) VIII qurultayın ın (1927-ci il noyabr) qətnaməsində deyildiyi kimj hesab edirdi ki, "Azərbaycan Kommunist Partiyasının ən mühüm vəzifəsi neftdən sonra pambıqçılıq işini maksimum inkişaf etdirməkdir 1 (kursiv - məsul red.). Qurultay birinci növbədə Azərbaycanın tam inkiĢafını yo x, mərkəzin faktiki olaraq ona diktə etdiyi ən ümdə iĢi - yalnız neftin və Ġttifaq üçün qiymətli xa mma l olan pamb ığın maksimu m istehsalını "böyük dövlət vəzifəsi" kimi qərarlaĢdırmıĢdı. Respublikan ı, A zərbaycan xalqının maraqların ı nəzərə alaraq,
226
"təsərrüfat müstəqilliy i" xətti ü zrə in kiĢaf etdirmək cəhdi millətçilik təzahürü kimi qiy mətləndirilirdi. Sənayenin sürəti və üstün istiqamətləri barədə partiya elitasında uzun sürən müzakirə və kəskin mübahisələr onunla nəticələndi ki, 11928/1929 - 1932/1933-cü illərdə SSRĠ xalq təsərrüfatı inkiĢafın ın ÜĠK(b)P-n in XV qurultayı direkt ivlə rinə uyğun planı - birinc i beĢillik plan ha zırlandı. O, XVI partiya konfransında (1929-cu ilin apreli) baxıld ıqdan sonra V SSRĠ Sovetlər qurultayında (1929-cu ilin mayı) təsdiq edildi. Birinci beĢilliyin əsas vəzifəsi SSRĠ-ni aqrar sənaye ölkəsindən sənaye ölkəsinə çevirmək idi. Partiyanın ağır sənayenin üstün və sürətli in kiĢafını istiqamətləndirən baĢ xəttinə uyğun olaraq, beĢillik planda bütün sənayeyə ayrılmıĢ 16,4 milyard manatın 78 faizi onun inkiĢafına yönəldilmiĢdi 2 . Kənd təsərrüfatı məhsullarını 1913-cü illə müqayisədə bir dəfə yarımdan ço x a rtırmaq, dağın ıq xırda kəndli təsərrüfatların ı "sosialist kooperativləĢdirilməsi" yoluna keçirmə k üçün konkret tapĢırıq lar müəyyən edilmiĢdi. BeĢillik planda milli respublikalarda iqtisadiyyat və mədəniyyətin əsas inkiĢaf istiqamətləri müəyyənləĢdirilirdi. UĠK(b)P XV qurultayının beĢillik xalq təsərrüfatı planının tərtib ed ilməsinə dair direktivlərində göstərilird i: "BeĢillik plan geridə qalmıĢ milli ucqarların və geridə qalmıĢ rayonların iqtisadiyyatını və mədəniyyətini yüksəltmək məsələlərinə xüsusi diqqət verməlid ir, onların iqtisad i və mədəni geriliyini tədricən aradan qaldırmaq zəruriyyətini əsas tutmalı və onların ehtiyac və tələbatını İttifaqın ehtiyac və tələbatı ilə uyğunlaşdırmağı nəzərdə tutmaqla, onların iqtisadi və mədəni cəhətdən müvafiq surətdə sürətlə inkiĢaf etməsini əsas götürməlidir" 3 (kursiv - məsul red.). Dire ktiv lər respublikaların iqtisadiyyatını planlaĢdırarkən Ġttifaqın ehtiyac və tələbatını nəzərdə tutmağın vacibliyini vurğulamaq la yerli, milli mənafeləri arxa plana keçirir, Mərkəzin diktəsinə zəmin yarad ırdı. Partiyanın XV və Zaqafqa ziya partiya təĢkilat larının V (1927-ci il 9 noyabr) qurultayları direkt ivlərinə uyğun tərtib edilmiĢ ZSFSR-in beĢillik plan ını V Zaqafqaziya Sovetlər qurultayı (6-11 may 1929-cu il) təsdiq etdi. Planda Azərbaycan neft sənayesinin yüksək inkiĢaf temp ləri nəzərdə tu tulmuĢdu. Neft sənayesinə kapital qoyuluĢunun həcmi əvvəlki beĢ il ərzindəki 432,5 mln manata qarĢı 750 mln manat məbləğində, baĢqa sözlə 1,7 dəfə ço x nəzərdə tutulmuĢdu 4 . Yəni Sovet Ġttifaqında bütün neft sənayesinin inkiĢafına qoyulan 1400 mln manatdan Azərbaycanın payına düĢən məbləğ onun yarısından artıq idi. Azərbaycan AXTġ tabeliyində olan s ənayeyə isə cəmi 66,9 milyon manat ayrılmıĢdı 5 . Bu, hər Ģeydən əvvəl, Azərbaycanın "beynəlmiləl vəzifələri"ni yerinə yetirərək, Sovet Ġttifaqında 1932/33-cü təsərrüfat ilində çıxarılması nəzərdə tutulan 22 milyon ton neftin 6 yarısından çoxunu (13384 min ton) 7
227
verməsi ilə izah edilird i. Birinci beĢillikdə Azərbaycanda 50 milyon ton neft çıxarılması nəzərdə tutulmuĢdu. Neftayırma zavodların ın istehsal gücü beĢilliyin sonuna 10 milyon tona çatdırılmalı idi. BeĢillik planda Azərbaycanda kimya sənayesinin inkiĢafına mühü m yer verilmiĢ, elektrikləĢdirmə sahəsində Gəncə istilik-elektrik stansiyasının Ġkinci növbəsinin, Zurnabad və Nuxa su-elektrik stansiyaları tikintisinin baĢa çatdırılması, 26 kənd elektrik stansiyasının inĢası, toxuculuq sənayesində isə Gəncə toxuculuq fabriklərinin tikintisi və yenidən qurulması nəzərdə tutulmuĢdu. Birinci beĢillik planda Zaqafqaziya respublikalarının, o cümlədən Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sahələrinə aid mühü m vəzifələr qoyulmuĢdu. Belə ki, kəndli təsərrüfatları 20 faizdən az olmayaraq, pambıqçılıq rayonlarında isə 50 faizədək kollektivləĢdirilməli, kolxo zların sayı 2150-yə çatdırılmalı idi. Əkin sahələri 1327 min hektaradə k artırılmalı, cəmi 1927/28-ci təsərrüfat ilindəkinə nisbətən 27 min hektar ço x olmalı idi 8 . Kənd təsərrüfatı kooperasiyası sisteminin məhsul satıĢı təyinatı dəyiĢdirilməli, yo xsul və ortabab təbələnin təsərrüfat maraqlarını ödəyən istehsalı kooperativləĢdirmək yəzifəsinə yönəldilməli idi. BeĢillik ərzində ü mu mi ibtidai təhsilin tətbiq edilməsi, 91 o məktəb binası tikintisi 9 , 40 min rad ionöqtə qurulması, mədəni maarif müəssisələri Ģəbəkəsinin geniĢləndirilməsi, habelə zəh mətkeĢlərin maddi rifah halının yüksəldilməsi p lanlaĢdırılmıĢdı 10 .
yeni sənaye nəhənglərinin - Dnepr su-elektrik stansiyası Türküstan - Sibir dəmir yolu (Türksib), Kuznetsk metallurg iya ko mb inatı, Ural və Novo-Kramatorski ağır maĢınqayırma zavodları, Moskva və Qorki avtomobil zavodları, Stalinqrad (indiki Vo lqoqrad), Xa rkov və Çe lyabinsk traktor zavodlarının tikintisi ilə əlamətdar oldu. Onların tikintisində ölkədəki bütün xalqlarla yanaĢ ı, Azərbaycan xalq ı da fəal iĢtirak etmiĢdi. Birinci beĢillik illərində Azərbaycanda yeni neft yataqları - Neftçala, Qala ("Əzizbəyovneft" tresti), Lö kbatan, Qaraçuxu r istismara verild i 11 . Neft
hasilatının artması neftayırma sənayesində mühüm irəliləy iĢə səbəb oldu. 1929- cu ildə SSRĠ-də mühəndislər V.Q.ġu xov və M.A.KapelyuĢnikovun yaradıcılığı sayəsində birinci krekinq sisteminin tikintisinə baĢlandı 12 . 1932-ci ildə ən yaxĢı aviasiya yağı növü almaq üçün Suraxanı neftin in emal bazası olan Caparid ze adına zavod (indiki A zərneftyağ Ġstehsal Birliyi) istismara buraxıldı 13 .
nailiyyətləri əsasında 16 ən yeni krekinq-qurğu 14 , cəmi isə 23 yeni neftayırma qurğusu tikildi və istifadəyə verildi 15 . 1930-cu ilin əvvəlində dövrü üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən 822 km uzunluğunda Bakı-Batum magistral neft kəməri istifadəyə verildi 16 .
228
Birinci beĢillikdə respublikada kimya sənayesi təĢəkkül tapdı. Dünya təcrübəsində ilk dəfə Azərbaycanda əvvəllər xaricdən gətirilən qiy mətli xammal - yod alınması üçün mədən sularıdan istifadə edilməsi kimi mürə kkəb proble m həll ed ild i. 1930-1931-c i illə rdə Ne ftçalada yod-brom, Bakıda isə yod zavodları iĢləməyə baĢladı 17 .
elektrik stansiya Ģəbəkəsi yaradılırdı. 1929-cu ildə Gəncəçay üzərində Çiraqid zor kükürd-kolçedan yataqların ın, habelə hava (kanat) yolunu elekt rik enerjisi ilə təchiz edən Zurnabad SES-in tikintisi baĢa çatdırıld ı 18 . Birinci beĢillik illərində Gəncə, Xankəndi, Laçın, Zaqatala və baĢqa yerlərdə 16 yeni elektrik stansiyası Azərbaycan SSR-də birinci beĢillik ilk sənaye sahələrinin yaradılması ilə səciyyələndi. Belə ki, Bakıda makaron fabriki, kərp ic zavodu, Gəncədə əyirici- toxucu fabriki, kərp ic zavodu, Xankəndində ipəkəyirmə zavodu, Lənkəran və Ordubadda konserv zavodları dörd ağac emalı zavodları 20 , ü mu miyyətlə 25 iri dövlət sənaye müəssisəsi tikilib istismara verildi 21 . Yeni sənaye müəssisələrinin tikintisi ilə eyni vaxtda köhnə fab rik və zavodlarını yenidən qurulması və geniĢləndirilməsi iĢləri də həyata keçirilird i. Bakıda L.ġmidt adına maĢınqayırma zavodunun, Qaradağ sement zavodunun, V.Ġ.Lenin adına (indiki H.Z.Tağıyev adına) əyirici-to xucu fabrikin, dəri zavodunun, "Qızıl ġərq" mətbəəsinin, Çiraqidzo rda kü kürd-ko lçedan yataqlarının, Tovuz sement zavodunun yenidən qurulması sahəsində böyük iĢlər aparılmıĢdı 22 . Respublika tabeliy ində olan sənaye müəssisələrinin tikintisinə yönəldilən vəsait ildən-ilə artırd ı. 1920-1928-ci illərdə bu sənayenin inkiĢafına 17 mln manat və ya respublika xa lq təsərrüfatına sərf edilən bütün kapitalın 60,6 faiz qoyulmuĢdusa, təkcə birinc i beĢillikdə bu məb ləğ müvafıq olaraq 89 mln manat və ya 63,6 faiz təĢkil edirdi 23 .
yaranması A zərbaycan fəhlə sinfinin tərkibində kəmiyyət artımı və keyfiyyət dəyiĢikliklə rinə Ģəra it yaratdı. Birinc i beĢillik dövründə xalq təsərrüfat ında (kənd təsərrüfatı istisna olmaqla) çalıĢan fəhlə və qulluqçuların sayı 1932-ci ildə 1928-ci ildəki 175 min nəfərdən 325 min nəfərədək 24 , o cümlədən sənayedə 69 min nəfərdən 107 minədək, tikintidə 18 mindən 43 minədək, nəqliyyat və rabitədə 22 mindən 40 minədək artdı 25 .
onların sayı 1929-cu il yanvarın 1-nə 46794 nəfərdən 1933-cü il yanvarın 1-nə 69640 nəfərədək artdı 26 . Səciyyəvidir ki, Azərbaycan neft sənayesində fəhlə və qulluqçuların ü mu mi sayının artması ilə yanaĢı, bu illərdə neft çıxarılması sahəsində fəhlələrin sayının 15,413-dən 13,670 nəfərədək azalması müĢahidə edilird i 27 . Bu bir tərəfdən, istehsalat proseslərinin me xan ikləĢdirilməsi və 229
elektrikləĢdirilməsi nəticəsində dartayçı, yağlayıcı və ocaqçıların sayca xeyli azalması, d igər tərəfdən isə tikinti-təsərrüfat mədənlərin tərkibindən ayrılması ilə izah ed ilir. Respublikanın xalq təsərrüfatında fəhlə sinfinin xüsusi çəkisinin artması Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin inkiĢafında böyük rol oynadı. Fəhlə və qulluqçuların sayca artımı yalnız xalq təsərrüfatının sosialist bölməsində baĢ verird i. A zərbaycanda fəhlə sinfinin əsas artım mənbəyi Ġttifaq ın baĢqa rayonlarından gəlmiĢ Ģəhər əhalisi - fəhlə kontingenti idi. Birinci beĢillik dövründə Bakıya Azərbaycandan kənar regionlardan 100 mindən artıq fəhlə gəlmiĢ və burada məskən salmıĢdı. Təkcə1930-1932-ci illərdə RSFSR Ģəhərlərindən Bakıya 86 299 fəhlə gəlmiĢdi 29 . 1928-ci ilin oktyabrından 1933-cü ilin yanvarınadək neft sənayesində çalıĢan rus fəhlələrinin sayı 21 833 nəfərdən 40721 nəfərədək artmıĢdı, bu isə Azərneftdə iĢləyənlərin 58,3 faizin i təĢkil edirdi 30
Digər artım mənbəyi kənd əhalisi idi. Kənd təsərrüfatında yeni sosial dəyiĢikliklər prosesində kəndin özünəməxsus aqrar əhali artıqlığı baĢ verirdi. Kənd əməyin in mexanikləĢdirilməsi, ko llektiv təsərrüfatların meydana gəlməsi kəndin ict ima i-mədəni cəhətdən dəyiĢilməsi A zərbaycan sənayesində ciddi ehtiyac olan çoxlu sayda yeni azad iĢçi qüvvəsi yaradırdı. Mərkəzin amiranə tələblərin in (ələlxüsus neft və pambıq istehsalı üzrə) artması nəticəsində beĢillik plana tez-tez dəyiĢikliklər ed ilməklə sənayedə intensivliyin, kənd təsərrüfatında kolle ktiv ləĢdirmə te mpin in sürətləndirilməsi cəmiyyətdə əməyin təĢkili və istifadəsi sahəsində yeni proble mlə r törədirdi. ĠĢçi qüvvəsinin təĢkil olun muĢ Ģəkildə toplanılması 1931-ci ilədək b ilavasitə ancaq əmək orqanlarının tabeliyində id i, təsərrüfat orqanları isə bu məsələyə lazımi diqqət yetirmirdi. ĠĢçi qüvvəsinin xey li miqdarda artıq olduğu bir sıra rayonlarda (Laçın, Astraxanbazar, Lən kəran, Masallı və b.) onların sənayeyə cəlb edilməsində fəaliyyətsizlik müĢahidə olunur və ona laqeydlik göstərilirdi. SSRĠ XKS və ÜĠM ĠK-in sənaye müəssisələrinin kolxozlarla müqavilələr bağlaması yolu ilə iĢçi qüvvəsinin təĢkil o lun muĢ Ģəkildə toplanılmasını tənzimləyən mövsümçülü k haqqında 1932-cı il 30 iyul tarixli qərarı sənayenin iĢçi qüvvəsi ilə təmin edilməsinə mühü m təsir etdi 31 . Bu
müqavilələr sayəsində 1931-ci ildə Azərbaycanda sənayeyə və digər sahələrə 54 min nəfər iĢçi cəlb ed ild i. Xalq Əmək Ko missarlığı nəzdində iĢçi qüvvəsinin təĢkili ilə məĢğul olan kadrlar idarəsi 1932-ci ilin yalnız doqquz ayı ərzində 47 min nəfərdən artıq adamı iĢə göndərmiĢdi 32 . Milli fəhlə sinfi kadrlarının formalaĢ ması xüsusən mühüm prinsipial əhəmiyyət kəsb edirdi. 1928-ci ildə respublikanın xalq təsərrüfatında 61,1 min 230
azərbaycanlı fəhlə və qulluqçu çalıĢırdısa, 1932-ci ildə onların sayı 119,7 min nəfərə çatmıĢdı 33 . Azərbaycan kəndi tədricən milli fəhlə sinfi kadrların ın yaranması mənbələrindən biri olurdu. Bununla yanaĢı, azərbaycanlı fəhlə və qulluqçuların mütləq say artımı hələ də xalq təsərrüfatında onların xüsusi çəkisinin artmasını müəyyən etmirdi. Birinci beĢillik illə rində azərbaycanlılar respublikanın bütün fəhlə və qulluqçularınn yalnız 36,7 faizin i təĢkil edirdi. Onların sayı ağır sənayedə, xüsusən neft sənayesində daha az idi və 1933-cü il yanvarın 1 -də cəmi 12,1 faiz təĢkil edirdi" 34 . Bunun səbəbi o idi ki, Mərkə zin yeritdiyi siyasət nəticəsində respublikada fəhlə sinfin in art ımı əsasən RSFSR-in mü xtəlif Ģəhərlərindən gələnlər hesabına baĢ verirdi. 1933-cü ilin 1 yanvarında Azərbaycan neft sənayesində iĢləyən fəhlələrin 55,7 faizin i ruslar təĢkil ed irdi 35 . Onlar xalq təsərrüfatının ən üstün sahələrində faktiki ola raq aparıcı yer tutur, Azərbaycan kəndindən çıxmıĢ fəhlələr isə iqtisadiyyatın ağır əmək tələb edən sahələrində çalıĢırdılar. Sənaye fəhlələ rin in tərkibində azərbaycanlıların n isbi azlığı müəyyən dərəcədə Azərbaycan kəndlisinin mentaliteti, onun ənənələrə sadiqliyi, torpağa bağlılığı, məskunlaĢdıqları yerləri tərk etmək istəməməsi ilə izah edilsə də, Mərkəzin gizli münasibətlərin i də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Əlbəttə, bu illərdə sənaye fəhlələrinin milli tərkibinə içərisində azərbaycanlıların azlıq təĢkil etdiy i fəhlə sinfinin ö z iĢçi qüvvəsinin təkrar istehsalı da təsir göstərirdi. Səbəblərdən biri də respublika rəhbərliyində bu millətin taleyüklü problemlərinə laqeyd münasibət, mövcud milli əmək ehtiyatlarından səriĢtəsiz və səmərəsiz istifadə edilməsi idi. Fəhlə sinfin in Azərbaycanlı ö zəyinin güclənməsində təsərrüfat rəhbərliy ində olan Ģovinist ünsürlərin maneçiliy i, hakim dövlət orqanlarında sənayeyə yerli əhalin in cəlb edilməsinə qəsdən maraq göstərilməməsi halları da mövcud id i. Hətta 1930-cu ilin sonunda AK(b)P M K- nın Azərbaycan kəndindən 500 nəfər mu zduru neft sənayesinə cəlb etmək haqqında qərarı A zərneft rəhbərliyi tərəfindən yerinə yetirilməmiĢdi. Respublika FKM-in keç ird iyi yo xla ma ilə müəyyən edilmiĢdi ki, Azərne ftin rəhbər iĢçiləri bu tədbirin vacibliyin i baĢa düĢməmiĢdilər, əslində isə baĢa düĢmək istəməmiĢdilər. Neft sənayesinin yerli əhalidən olan kadrlarla təmin edilməsi Azərneftin hətta əsas göstərici rəqəmlərində də nəzərdə tutulmamıĢdı 36 . AK(b)P Bakı Ko mitəsinin 1931-ci il 20 iyun tarixli xüsusi qərarda Azərneftin rəhbər aparatda bu sahədə "böyük dövlətçilik Ģovinizmin in" təzahürü qeyd edilmiĢdi 37 . Bu partiya xəbərdarlığına ba xmayaraq, yenə də yerli əhalidən olan fəhlələ rin sayca artması əvəzinə aza lması müĢahidə edilirdi. Təkcə 1929-cu il o ktyabrın 1-dən 1930-cu il oktyabrın 1-dək neft sənayesində azərbaycanlı fəhlələrin sayı 4893-dən 7161 nəfə rə çatsa da, 1931-ci ildən azalmağa baĢlayaraq 6240-a en miĢdi 38 . Təsadüfi deyil ki, 1931-ci ilin avqustunda ZSFSR Xalq Əmək 231
Ko missarlığının ko lleg iyası muzdurların planlı qaydada xalq təsərrüfatına cəlb edilməsi haqqında" məsələni müzakirə edərək, 1931-ci ilin Ġkinci yarısında Azərbaycan sənayesinə 2500 mu zdurun, o cümlədən Azərneftə 500 nəfərin cəlb edilməsi barədə kontrol rəqəmlər müəyyən etdi 39 . Bunun ardınca AK(b)P BK-nın həmin ilin sentyabrında keçirilən plenumu bütün təĢkilatların diqqətini neft planlarının yerinə yetirilməsi və yeni proletariat kadrlarının, xüsusilə azərbaycanlıların təsərrüfat və idarəet mənin bütün sahələrinə cə lb edilməsi uğrunda ən yaxın birinci dərəcəli vəzifələrə yönəltməy i qərara ald ı 40 .
sinfinin coğrafiyasının geniĢlənməsi ilə müĢahidə olunurdu. Bu dəyiĢiklik respublika sənayesinin əra zicə geniĢlən məsi - Gəncə, Nu xa , Xankəndi və d igər Ģəhərlərdə yeni sənaye mərkəzlərinin yaradılması ilə əlaqədar idi. La kin respublika sənayesini yerli iĢçi qüvvəsi ilə tə min et mək məqsədilə görü lən tədbirlərə baxmayaraq, birinci beĢillikdə problemi tam həll etmək mü mkün olmad ı. "Birinci beĢillik və Azərbaycan neftçiləri. BeĢilliyin ilk illəri ümidverici nəticələrlə qeyd olunmuĢdu. Sənaye planları yerinə yetirilir, texn iki tərəqqi və ölkənin iqtisadi müstəqilliy ini təmin edən maĢın və avadanlıqlar buraxan sahələr inkiĢaf edirdi. Fəhlə lərin sayının, onun milli dəstələrinin art ması müĢahidə edilirdi. Stalin beĢillik plana müda xilə edirdi. O, ağır sənayenin templə rin i beĢillik planda təsdiq olumasıyla müqayisədə 32 faiz artırmağa məcbur etmiĢdi 41 . Yeni nəzarət göstəricilərinin təsdiq olunmuĢ (kontrol) rəqəmlərdən fərqin in real əsasları yo x idi. BeĢillik plan tədricən pozulur və zorakı in zibatçılığın təsiri altında dəyiĢdirilird i. YĠS-də
qalmıĢ ehtiyat
qüvvələrindən, zəh mətkeĢlərin ruh yüksəkliy indən istifadə olunmaqla beĢilliyin ilk çağında qazanılmıĢ uğurlar kütlələrin siyasi və istehsalat fəallığını artırmıĢdı. Partiya bundan istifadə edərək, sosializm yarıĢın ı geniĢləndirmək Ģüarın ı verdi. Bu hərəkata təkan vermək məqsədilə 1929-cu ilin yanvarında "Pravda" qəzetində V.Ġ.Lenin in "YarıĢı necə təĢkil etməli" məqaləsi çap olundu. YaxĢı həyata ümid lərini beĢillik planla bağlayan geniĢ fəhlə kütləsi beĢilliy in sürətlə yerinə yetirilməsi kursunu müdafiə etdi. 1929-cu ilin Ġkinci yarısında kapita list ölkələ rin i əhatə edən dü nya iqtisadi böhranının baĢlanması sovet fəhlələrin i daha da həvəsləndirdi, onlarda qəbul edilən kursun düzgünlüyünə inam yaratdı. Partiya orqanları, həmkarlar v ə digər ictimai təĢkilatlar fəhlələrin səylərini "sosialist quruculuğunun inkiĢaf templərin i" sürətləndirməyə istiqamətləndirdilər. Azərbaycan neftçiləri 1928/29- cu təsərrüfat ilinin və 1929/30-cu ilin birinci rübünün istehsal proqramını artıqlaması ilə yerinə yetirirdilər, bu isə neft sənayesinin 1930/31-ci il iĢ planına 232
çox mühüm dəyiĢikliklər etməyə "əsas" oldu. Azərbaycan neftçiləri qarĢısında 1930/31-c i ildə ölkəyə planda nəzərdə tutulmuĢ 10,20 min ton əvəzinə 14 mln ton neft vermək vəzifəsi qoyuldu 42 . Ancaq bu plana da, onun həyata keçirilməsi gediĢində artırmaq istiqamətində yenidən baxıld ı. 1930-cu ilin yanvarında Ba kı neftç iləri "beĢilliyi iki il yarımda yerinə yetirməli" Ģüarı ilə çıxıĢ etdilər. A zərbaycan neftçiləri içərisində bu Ģüar altında geniĢlənən hərəkatın təĢəbbüsçüləri Len in rayonunun (indiki Sabunçu rayonu) zərbəçi iĢ templəri uğrunda mübarizədə böyük müvəffəqiyyətlərə nail olmuĢ neftçiləri idilər. 1930-cu ilin yanvarın 1-dən mayın 10-dək Lenin neftdə zərbəçilərin və yarıĢanların sayı iki dəfədən ço x artaraq, bütün iĢçilərin 78,4 faizini əhatə edirdi 43 .
arxa lanaraq, onların beĢillik plan ı iki il yarımda va xt ından əvvəl yerinə yetirmə k uğrunda təĢəbbüsünü bəyəndi. Stalin partiyarı XVI qurultayında (iyun, 1930-cu il) neft sənayesi sahəsində beĢilliyin iki il yanına yerinə yetirilməsin i xüsusilə qeyd etmiĢdi O, "sənayemizin inkiĢaf sürətini azaltmaq lüzu mundan boĢboğazlıqdan dəm
vuranlar sosializmin düĢmənlərid irlər, sinfi
düĢmənlərimizin agentləridir" - demiĢdi 44 . Bu dövr Stalinin hökmünün getdikcə daha də gücləndiyi zaman idi, onun bəyanatı sürətləndirmə planın ı qəbul etməmək və ya hər hansı etiraz imkan ını tamamilə rədd edirdi. Stalinin qəzəbli çıxıĢından nəticə çıxardan Azərbaycan partiya təĢkilatı artıq 1930-cu il oktyabrın 1-nə Azərneft fəhlə lərindən 30052 nəfərin və ya mədənlərdə iĢləyənlərin 65 faizdən ço xunun zərbəçilik və sosializm yarıĢı ilə əhatə edilməsinə hər vəchlə nail oldu 45 . Azərbaycan neft sənayesi bütün ölkə üzrə beĢillik planın yerinə yetirilməsində valyuta yığımının əsas mənbələrindən biri kimi mühü m yer tuturdu, eyni za manda sənayenin çox sahələrinin inkiĢafı da neftdən asılı id i. Buna görə də Mərkəzi hökumət onun inkiĢafına "beynəlmiləl maraq" mövqeyindən daim nəzarət edir, neft üzrə beĢillik p lanın vaxtından əvvəl yerinə yetirilməsi naminə mü xtəlif tədbirlər həyata keçirirdi. ÜĠK(b)P M K 1930-cu il noyabrın 15-də "Neft sənayesinin vəziyyəti haqqında" qərar qəbul etdi 46 . Qərarda yeni neft yataqlarının aĢkar edilməsi, neftayırma zavodlarının yenidən qurulması və neft maĢınqayırmasının yaradılmasın ın zəru riliyi xüsusi qeyd olunurdu. SSRĠ Əmək və Müdafiə ġurasının "Neft avadanlığı istehsalının geniĢləndirilməsi haqqında" (16 mart 1931 -ci il) və "SSRĠ-nin neft rayonların ın elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi haqqında" (18 mart 1931-ci il) qərarları da neft sənayesinin yüksəliĢinə böyük təkan verdi 47 .
yetirilməsində də bu qərarlar ço x mühü m rol oynadı. A zərbaycan neftçilərin in yarıĢ və zərbəçilik hərəkatı geniĢ fəhlə kütlələrini əhatə etdi, təsərrüfat planlarını 233
artıqlaması ilə yerinə yetirrnək əməyin "sosialistcəsinə" təĢkili uğrunda mübarizəyə güclü təsir etdi. 1931-ci ilin martında neftçilərin sıralarında 40 mindən artıq zərbəçi var idi 48 . BeĢilliy in birinci ilində Azə rneft 8,7 mln ton, Ġkinci ilində isə 10,2 mln ton neft verdi. 1931-ci il martın 31-də Azərbaycan neft sənayesində böyük siyasi və təsərrüfat əhəmiyyətli hadisə baĢ verdi - həmin gün orta gündəlik neft hasilat ı 40,3 tona (beĢillik tapĢırığı 38,4 min ton id i), qazıma sürəti ayda 158 ton (beĢillik tapĢırığı 118 metr idi) çatdı 49 . Bu, zəh mətkeĢ Azərbaycan xalq ının gərgin, ə ziyyətli əməy i ilə əldə ed ilmiĢ mühü m qələbə idi. Beləliklə, Azərbaycan neftçiləri neft üzrə beĢillik p lanı vaxtından əvvəl yerinə yetirdikləri barədə raport verdilər. 1931-ci ildə
neft çıxarılması 13,4 mln ton təĢkil etdi. Azə rbaycan neftçilərinin ə mək qələbəsini nəin ki bütün sovet ölkəsində, hətta xaricdə də hərarətlə qarĢıladılar. A.M.Qorki Sorrentodan (Ġtaliya) Bakı neftçilərinə teleqramda yazırdı: "Sizin qələbəniz sənayenin bütün sahələri üçün nümunə olacaq... qalib lərə salam" 50 . 1931-c i il apre lin 13-də alman qəzeti "Rote fane"nin "VıĢka" qəzetinə göndərdiyi teleqramda onun ən yaxĢı zərbəçi briqada üçün Qırmızı bayraq təsis etdiyi bildirilərək vurğulanırd ı: "Sizin qələbəniz b izdə böyük ruh yüksəkliyi və faĢizmə qarĢı mübarizədə yüksəliĢ əzmi doğurur" 51 .
mədən fəhlələrinin həmkarlar Ġttifaqı və Bakı ko msomol təĢkilatı isə Azərbaycan SSR-in Qırmızı Əmə k Bayrağı ordeni ilə mü kafat landırıld ı. Neft sənayesinin bir çox zərbəçi fəh lələri, mühəndis və rəhbər iĢçiləri Lenin ordeni (55 nəfər), Azərbaycan SSR-in Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni (54 nəfər), Azərbaycan MĠK- in fəxri fərmanı (64 nəfər) ilə təltif olundular. Len in ordeni ilə təltif olunanlar içərisində neftayırma fəhləsi Əli Nağıyev, fəhlə E.Mironov, qazıma ustası Piri Nuriyev, çilingərlər Hacı Qulu Novruz oğlu, Abdulla Ramazanov, Əli Rza, Məmməd Xeyrulla, A.S.Nesterov və b. var idi. Partiya xadimləri, alimlər və neft sənayesinin təsərrüfat aparatının iĢçiləri, o cü mlədən S.M.Kirov, A.P.Se rebrovski, H.B.Ağaverdiyev, Ġ.M.Qubkin, M.A.KapelyuĢnikov, P.N.Pototski də mükafata layiq görülmüĢdülər 52 . Respublika höku məti ən ço x fərqlənən fəhlələrə mükafatlandırmaq üçün 400 min , neftçilər üçün yaĢayıĢ evləri tikintisinə isə bir milyon manat ayırmıĢdı 53 .
növbədə sosial-ictimai, maddi-mədəni həyat tərzini yaxĢılaĢdırmaq sahəsində verilməli idi. Buna da Azərbaycan fəhləsinin böyük ehtiyacı var idi. A zərbaycan nefti ço x mühü m iqtisadi və siyasi əhəmiyyətə malik id i. Artıq 1931-ci ildə SSRĠ-də 22,4 mln ton neft çıxarılmıĢdı ki, onun 13450 min tonu və ya 60 faizdən çoxu Azərbaycan Respublikasının payına düĢürdü 53 . Azərbaycan neftçilərinin fədakar əməyi sayəsində SSRĠ neft çıxarlması üzrə dünyada ikinci yeri tuturdu. 234
Lakin tək rəsmi inzibati-amirlik tələbləri zəh mətkeĢlərin fəal əməyi ilə daim uğur əldə etmək mü mkün deyildi, belə ki, beĢilliyin yerinə yetirilməsində çətinliklər, o cümlədən sənayeləĢdirməni yüksək temp lə aparmaq üçün kapital qoyuluĢu çatıĢmazlığı meydana çıxd ı. Ġstiqraz buraxmaq la vəsaiti aqrar sektordan sənayeyə "köçürmək" ("perekaçka") isə xilasedici vasitə deyildi. Be lə vəziyyət bütün respublikala rda yaranırdı, Azə rbaycan neftçilərinin bütün səylərinə baxmayaraq, Azərneft bütövlükdə 1931-ci ildə nəzərdə tutulmuĢ istehsal planını cə mi 88,3 faiz yerinə yetirə bildi. Dü zdür, bu, 1930-cu ildəkindən 24,8 faiz ço x id i, bu hal qazımada və neftayırmada da müĢahidə edilird i 55 . 1932-c i ildə 12 milyon 181 min ton neft çıxa rılmıĢdı, yəni neft çıxarılması nəin ki artmıĢ, hətta 1931-ci illə müqayisədə bir milyon tondan çox aĢağı düĢmüĢdü. Neft üzrə planın yerinə yetirilməməsinin "rəsmi fərziyyəsi" qazıma üçün
sahələrin ha zırlan masın ın gecikməsi, neftçıxarmada mexanikləĢdirməyə kifayət qədər diqqət verilməməsi, mədənlərin texn iki cəhətdən yenidən silahlandırılması uğrunda mübarizənin zəifləməsi, təĢkilati çatıĢmazlıqlar idi. Ancaq planın yerinə yetirilməməsin in baĢlıca səbəbi partiyanın qəbul etdiyi sürətləndirmə xətti ilə əlaqədar "Mərkəzin" neft planına onun artırılması istiqamətində daimi düzəliĢlər verməsi oldu. Neft beĢilliyinin ye rinə yetirilməsi ilə bağlı məsələlər bu illərdə partiyada hakimiyyət uğrunda geniĢlənən kəskin mübarizədə oynanılan kartlardan biri idi. Partiya beĢillik plan ların reallığ ını və üstünlüyünü təsdiq etdirmək üçün iqtisadi problemlərin həllində təkid və məcburiyyət üsullarından da istifadə edirdi. Stalin hələ 1930-cu ilin iyununda keçirilən XVI partiya qurultayında göstərirdi: "BeĢilliyin ən yüksək variantının yerinə yetirilməsinin yoxlanıĢı... beĢilliy i bizim dörd ildə yerinə yetirə biləcəyimizi göstərməklə bərabər, onu da göstərir ki, biz beĢilliyi b ir sıra sənaye sahələrində üç ildə və hətta iki il yarımda yerinə yetirə bilərik". O, neft sənayesinin 1929/30-cu ildə 1932/33-cü il üçün nəzərdə tutulanın 83 faizi miqdarında məhsul verməsinə əsaslanaraq deyirdi: "Deməli, neft sənayesində beĢillik p lanı biz cəmi 212 ildə yerinə yetiririk". 56
Təbii ki, bu iddialardan sonra beĢillik planda nəzərdə tutulmuĢ kö mür, çuqun və polad əridilməsi sahəsində bütövlükdə ölkədə göstəricilərin yerinə yetirilməməsinə baxmayaraq, birinci illiyin nəticələrinə yekun vuran Stalin ÜĠK(b)P MK və MĠK-in yanvar plenumundakı (1933-cü il) çıxıĢ ında onların üzərindən sükutla keçdi, məlu mat verdi ki, "mah iyyətcə" sənayedə ümumi məhsul buraxılıĢı üzrə (manatla) plan vaxtından əvvəl - 4 il 3 ayda yerinə yetirilmiĢdir 57 . Belə bir məkrli münasibət eyni zamanda onunla izah oluna bilər ki, real vəziyyətin obyektiv qiymətləndirilməsi "Stalinin rəhbərliy i"nin nüfuzu üçün təhlükə törədirdi. Birinci beĢillik illərində, sözsüz, müvəffəqiyyətlər 235
qazanılmıĢdı. Ancaq bu uğurlara iqtisadiyyatda inzibati-amirlik metodların ın kök salma gücünə, beĢilliyin ilk illərində qabaran "əmək təĢəbbüskarlığı dalğasında" nail olun muĢdu. Sosializmin sürətləndirilməsi uğrunda "qaçıĢ" faktiki olaraq dövlətin əməkçi insanı eybəcərcəsinə istismar etməsini gücləndirir, yeni cəmiyyət qurmaq arzusu ilə oyanıĢını, əmək coĢqunluğunun azalmasına ciddi təsir göstərirdi. Həq iqətin xalqdan gizlədilməsi, b irinci beĢilliyin nəticələrinin saxtalaĢdırılması Stalinə "təmayülçülərlə", "xa lq düĢmənləri" ilə mübarizədə özünün "haqlı olduğunu" sübut etmək, onun və həmfikirlərinin buraxd ıqları, ağır nəticələrə gətirib çıxarmıĢ kobud nöqsan və səhvləri gizlətmək üçün lazım idi.
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|