AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təs viri sənət.
- VI FƏS ĠL AZƏRBAYCAN XALQ TƏSƏRRÜFATININ YENĠDƏN QURULMAS I
|
§ 4. ƏDƏBĠYYAT. ĠNCƏSƏNƏT
Ədəbiyyat. Sovet hakimiyyəti, ko mmun ist partiyası kütlələrin bədii sərvətlərə yiyələnməsini özlərin in ideoloji fəaliyyətlərində məqsədyönlü baĢlıca vəzifə kimi elan etmiĢdilər. "Ġncəsənət xalqa" Ģüarı nəzərdə tuturdu ki, incəsənət xalqa məxsus olmalı, "sosialist ideologiyası" qanadı altında onun mənəvi cəhətdən maariflən məsini, tərb iyələndirilməsini təmin etməlidir. Azərbaycanda yeni bədii mədəniyyət quruculuğu yolların ın axtarıĢı zaman ı zəngin milli ənənə və yeniliklərin münasibətindən meydana çıxan ciddi problemlər kəskin mübahisə və müzakirələr törədird i. Ancaq mü zakirələr azad, demokratik Ģəraitdə getmirdi, partiya təzy iqi altında hakim ideologiyaya tabe ruhunda həll edilird i. Bununla belə, qədim hu manist köklə rə söykənən Azərbaycan ədəbiyyat və incəsənətinin mütərəqqi cəhətləri ö zünə yol açır, xalq da onlara yiyələn məyə cəhd göstərirdi. A zərbaycan mədəniyyətinin görkəmli, dəyanətli xadimləri mürəkkəb ictimai-siyasi Ģəraitdə milli irsi qoruyub saxlamağa çalıĢırd ılar. 212
Demokratik mövqelərdə dayanmıĢ bir çox yazıçılar ictimai-mədəni, ədəbi tədbirlərdə iĢtirak edərək, respublikada qərarlaĢan yeni həyata qoĢulurdular. S.S.A xundov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, A.ġaiq, Y.V.Çəmən zəminli, N.Və zirov, C.Cabbarlı, M.S.Ordubadi, Ə.Nəzmi, T.ġahbazi, B.A.Talıblı və baĢqaları maarifçilik, human izm, tərəqqi ideyalarını təbliğ edərək, gerilik və mövhumatçılığa qarĢı mübarizə aparır, qəzet və jurnallarda, maarif və mədəniyyət orqanlarında çalıĢırd ılar. Bu illərdə S.S.A xundovun fəaliyyəti xüsusilə fərq lənird i. 1920-ci ildə Qarabağda vilayət xalq təhsili Ģöbəsinə baĢçılıq edən ədib 1921-ci ildə "Tənqid-təbliğ teatrı"nın səhnəsi üçün müsabiqəyə təqdim olunmuĢ 32 əsər içərisində birinci yeri tutmuĢ "Laçın yuvası" pyesini yazmıĢdı
182 . Pyesdə Yeni həyat uğrunda mübarizə təqdir edilirdi. 1921-1923-cü illərdə S.S.A xundov "Taleyin təkəri", "Əməkdə xoĢbəxtlik", "Qaranlıqdan iĢığa", "Ġki yol", "Məhəbbətin nəticələri", "ġərq d iplo mları", " Yeni məiĢət" səhnə əsərlərin i qələmə almıĢdı 183
. 1921-c i ildə C.Mə mmədqulu zadə Təbrizdən Bakıya qayıtdı. Artıq 1922 - ci ildə "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəĢri bərpa edildi. C.Məmmədquluzadə 1921-c i ildə "DanabaĢ kəndinin məktəbi" 1927-c i ildə isə "Dəli yığ ıncağı" ko mediyasını yazdı. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı klassik rus və sovet ədəbiyyatının ideya - bədii təsirin i azaltmağa cəhd göstərənlərə qarĢı kəskin mübarizə Ģəraitində inkiĢaf edird i. Eyni zamanda Azərbaycan ədəbiyyatının qədim və zəngin irsini inkar etmək meyilləri də mövcud idi. Yen i hakimiyyətin qanunlarını, sovet həyatını qəbul etməyərək kənarda dayananlar, bəzən isə ona qarĢı düĢmən əhvali-ruh iyyədə olanlar da az deyildi. Azərbaycanda sovet ədəbiyyatının inkiĢafında bütün mədəni irsin rolunu inkar eden "proletkultçuluq" mənfi rol oynadı 184
. ĠĢ o yerə çatmıĢdı ki, Nizami və Sabirə abidə ucaldılmasın ı onlar "fəh lə iĢinə" xəyanət kimi qiymətləndirird ilər. Azərbaycanda "proletar mədəniyyəti" ziyanlı ideyaların ın yayılmasına qarĢı daim çıxıĢ edən N.Nərimanov Azərbaycan ədəbiyyatının formalaĢ ması və inkiĢafını böyük dövlətçilik fəaliyyətinin diqqət mərkəzində saxlayırd ı. O, bəĢəriyyətin yaratdığı mədəniyyət abidələrin i, sivilizasiyanın nailiyyətlərini yüksək qiymətləndirir və zəh mətkeĢ kütlələri yorulmadan ona yiyələnməyə çağırırdı. 1922-c i il iyunun 15-də "Ba kinski raboçi" qəzet ində dərc olunan "Bir neçə yoldaĢlara cavab" məqaləsində o, "proletar mədəniyyəti" ideoloqlarını ifĢa edərək göstərirdi ki, əsil p roletar Ģairi Sabirin, xalq Ģairləri Vaq if və Zakirin bədii irsi öyrənilməli və geniĢ xalq ın malı olmalıdır. N.Nərimanov həmin məqaləsində yazırdı: "Türk uĢaqları təkcə PuĢkinin deyil, habelə ġekspir və ġillerin də 213
Ģeirlərini bilməlid irlər. Ancaq hər halda yalnız ondan sonra, o zaman ki, on lar hər Ģeydən əvvəl əsil proletar, xalq Ģairi Sabir, Vaqif, Zakir, Vidadinin bütün zəh mli döyüĢkən Ģeirlərin i bilərlər" 185 .
N.Nərimanova qarĢı böhtan və təqiblərə baĢçılıq edən, onu millətçilikdə ittiham etməyə çalıĢan, AK(b)P BK-nın katibi Levon Mirzoyan 1922-ci il iyunun 19-da bu məsələnin RK(b)P Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsində təcili mü zakirə olun ması barədə Tiflisə Q.Orco kid ze və M.OraxelaĢviliyə məktub göndərir. N.Nərimanovun məqaləsi 1922-ci il iyunun 22-də AK(b)P MK-nın iclasında mü zakirə edilərək, partiyanın birliyinə, beynəlmiləl xəttinə xələl gətirən kimi qiymətləndirilir 185a . N.Nərimanov öz xalqını nəin ki rus və digər xalqların mədəniyyət nümayəndələrini tanıyan, eləcə də ilk növbədə öz milli Ģair və yazıçılarını öyrənən savadlı, təhsilli görmək istəyinin partiya xəttinə qarĢı yönəldilmiĢ cəhd kimi dəyərləndirildiy i gərgin bir ictimai-siyasi Ģəraitdə milli mədəniyyətin, ədəbiyyatın, incəsənətin inkiĢafı uğrunda dönmədən mübarizə aparırdı. 1925-ci ilin sentyabrında respublika höku məti Nizami Gəncəviyə abidə ucaldılması haqqında qərar qəbul etdi 186 .
(1923), "Topal Teymu r" (1925) əsərləri, Əh məd Cavadın " Göy göl" (1925) poeması, Hacı Kərim Sanılının "Aran köçü" (1925), " Namus davası" (1927) poemaları çap olun muĢ, Azərbaycan dramaturg iyası da C.Cabbarlın ın "Aydın" (1921), "Oqtay Eloğ lu" (1923) pyesləri ilə zənginləĢ miĢdi. Partiya orqanları və sovet hökuməti ilk günlərdən yaradıcı təĢkilatların, ədəbiyyat nümayəndələrinin fəaliyyətini ciddi nəzarətində saxlay ırdı. AK(b)P M K katib i Ə.H.Qarayevin 1923-cü ilin dekabrında "Kommun ist" qəzetində getmiĢ məqaləsində guya "yaradıcılıqlarında bədbinlik" motiv lərinə üstünlük verməkdə, müasir həyata tam laqeydlik göstərməkdə günahlandırılan Ģairlər partiya mövqeyindən ciddi tənqid olunaraq qeyd edilirdi ki, "onların yaradıcılığ ı "gənclərin tərbiyəsinə mənfı təsir göstərir". O vaxt H.Cavid, H.X.Sanılı, Ə.Cavad, S.Mənsur kimi görkəmli Ģairlər də kəskin tənqidə məruz qalmıĢdılar. Onlara qarĢı real həyatdan ayrı düĢmək və yeni həyatı təbliğ etmək əvəzinə, "adamları gündəlik həyatdan uzaqlaĢdırmaq" ittihamı səslənirdi. Gö rkəmli dramaturq və Ģair, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq simalarından biri - Hüseyn Cavid xüsusi "bolĢevik niĢangahı"na hədəf idi. Bədii sözün gənclərin tərbiyəsinə böyük təsirini nəzərə alaraq, AK.(b)P MK-nın orqanı "Maarif və mədəniyyət" jurnalı gənclərin bədii və ictima i tərbiyəsini xüsusi nəzarətə götürdü 187
. Partiya orqanları yarad ıcı qüvvələri ö z rejimində "birləĢdirərək", sosialist ideyalarını təbliğ məqsədilə partiya sovet platformasında dayanan cəmiyyət və təĢkilatlar yaradır, onların vasitəsi ilə yeni
214
ideya və baxıĢları amiranəliklə qəbul etdirird ilər. Yarad ıcılıq azadlığı əməli olaraq partiyanın ciddi nəzarəti altında id i və hər cür özgəfikirliy in təqib edilməsi tədricən "zəruri norma"ya çevrilird i. Hələ 1921-ci ildə Bakı Partiya Ko mitəsinin təbliğat Ģöbəsi nəzdində təĢkil olunan ədəbiyyat mərkəzi 188 1922-c i ildə S.S.A xundovun sədrliyi a ltında ədəbi dərnək kimi fəaliyyət göstərirdi. Ona H.Cav id, H.Cəb iyev, S.Mü mtaz, H.Zeynallı (müav in), M.S.Səfərov (katib) daxil idilər. Tezliklə "ədəbiyyatçılar və Ģairlər Ġttifaqına" çevrilən bu mərkəzin baĢlıca vəzifəsi "Ko mmunist" qəzetinin əlavəsi - "Həyatdan doğulmuĢ xalq ədəbiyyatı" vərəqəsini hazırlamaq idi. 1925-ci ilin fevralında fəa l yazıç ıla rın təĢəbbüsü ilə çağırıla raq S.Ağamalıoğlunun sədrliyi altında keçirilən müĢavirədə yeni - "Azərbaycan ədəbiyyat cəmiyyəti"nin əsası qoyuldu. Onun tərkibinə S.Ağamalıoğlu ilə yanaĢı, baĢqa partiya və dövlət xadimləri - R.A xundov, Ə.H.Qarayev, M.Quliyev, B.Talıblı, T.ġahbazi-Simurq, H.Cəb iyev, M.S.Ordubadi, M.Hikmət, H.Cavid, C.Cabbarlı, F.Ağayev daxil idilər. Cəmiyyətin üzvləri yekcins ideya- bədii və siyasi mövqedə olmadıq ları üçün, ədəbiyyatını həyatla əlaqələri, bədii əsərlərdə müasir problemlərin əks olunması məsələləri mü zakirəsində onların arasında ideya mübarizəsi baĢ verird i. Həmin ildə "Ko mmunist" qəzeti yanında gənc yazıçıların ədəbiyyat qrupu bazasında tezliklə kütləvi ədəbi təĢkilata çevrilən " Gənc Qızıl Qələmlər Ġttifaqı" yaradıld ı 189 . Ona S.Rüstəm, M.Rah im, M.MüĢfıq, S.Vurğun, A.Fövzi, Ə.Əbülhəsən, M.Hüseyn, Mir Cəlal daxil idilər. Gəncə, Naxçıvan, Xan kəndi, Nu xa, Lənkəran və digər Ģəhərlərdə onun Ģöbələri açıldı. Ġttifaq müasir vəzifələrdən guya uzaqlaĢan və köhnə ədəbi formalara üstünlük verən yazıçılara qarĢı çıxırdı. 1925-c i ilin yanvarında "Ba kinski raboçi", "Trud" qəzetləri və Universitetin nəzd indəki ədəbi dərnəklərin üzv ləri olan rusd illi yazıçı və Ģairləri birləĢdirən Bakı Proletar Yazıçılarının Assosiasiyası (BPYA ) təĢkil olundu. BPYA-nın tərkibinə M.Yu rin, M.Ka mski, A.Debua, həmç inin A zərbaycan və erməni dillərində nəĢr olunan "Kommun ist" qəzetləri nəzd indəki ədəbi dərnəklərin nü mayəndələri daxil id ilər 190 .
kəndlilərin əməyin i tərənnüm edən "Gənc qızıl qələmlər" baĢlığı altında Ģeirlər toplusu buraxdı, 1927-ci ildə isə S. Rüstəmin ―Ələmdən nəĢəyə" adlı birinci Ģeirlər kitabı nəĢr olundu. Ədəbi təĢkilatların b irləĢməsində, onların "ideyaca" təkmilləĢəsində RK(b)P MK-n ın 18 iyun 1925-c i il tarixli " Bədii ədəbiyyat sahəsində partiya siyasəti haqqında" qərarı təsirli ro l oynadı. Qərarda göstərilirdi ki, sovet cəmiyyətində bitərəf, ideyasız incəsənət ola bilməz, ədəbiyyatda burjua
215
ideologiyasının təzahürləri ilə mübarizədə partiyanın "proletariatın ard ınca və onunla birlikdə" gedə bilən bütün ədəbi təbəqələrə münasibətdə dözümlülü k, ehtiyatlılıq, böyük fakt göstərməyi" tələb olunur. Qərarda vurğulanırdı ki, "Kommun ist partiyası ədəbi amirlik üslubunu öz gündəliyindən çıxarmalıdır. Yaln ız o zaman bu tənqid dərin tərb iyəvi əhəmiyyətə malik olacaqdır. O zaman o öz ideya üstünlüyünə arxalanacaqdır" 191
. Ancaq sovet cəmiyyətinin sonrakı inkiĢafı göstərdi ki, bu göstəriĢlər deklarativ xarakter daĢıyır, həyata keçirilmir və ədəbiyyata inzibati-amirlik münasibəti isə gündən-günə daha da güclənirdi. 1926-c ı il dekabrın 7-də AK(b)P MK-nın təbliğat kollegiyas ında, "Gənc Qızıl Qələmlər Ġttifaqı" ədəbi dərnəyi və "Azərbaycan ədəbiyyatı cəmiyyəti"nin birləĢdirilməsi əsasında vahid Azərbaycan ədəbiyyatı cəmiyyəti - "Qızıl qələmlər" yarandı 192 . Onun idarə heyətinə 15 nəfər, o cü mlədən Ruhulla Axundov (sədr), Əli Səttar Ġbrahimov (sədr müavini), Sü ley man Rüstəmzadə (məsul kat ib), T.Hüseynov, M.Quliyev, Əjdər Süley man zadə da xil idilə r 193 .
təĢkilatların ın üç bölməsi (Azərbaycan, rus və erməni) və birləĢ miĢ idarə heyəti olan vahid Azərbaycan Proletar Yazıçıları Assosiasiyasında (APYA) birləĢdirməyi qərara ald ı 194
. "Qızıl qələmlər" cəmiyyəti APYA-nın A zərbaycan bölməsinə, BPYA isə rus bölməsinə çevrildi 195 .
APYA-nın müvəqqəti idarə heyəti seçildi 196
. APYA-nın idarə heyətinə 13 nəfə r, o cümlədən R.A xundov, T.Hüseynov, S.Rüstəmzadə, M. Yurin və M.Kamski seçildilər 197
. "Maarif və mədəniyyət" jurnalı Azərbaycan KP M K-nın ü zvü R.A xundovun rəhbərliyi altında onun orqanı təsdiq oldu 198 .
orqanları istiqamətləndirir, A zərbaycan ədəbiyyatı isə yeni hakim ideologiyaya, rəsmi siyasətə xid mətçilik edird i. Bununla belə həmin dövrdə ölkənin ədəbi həyatı baĢqa xalq ların görkəmli yazıçı, Ģair və ictimai xadimlərinin respublikava səfərləri, görüĢ və çıxıĢları, o cü mlədən S.Yesenin, V.Mayakovski N.Hikmət və A.Barbüsün Azərbaycana gəliĢi ilə əla mətdardır 199 .
ədəbi dərnəklərinə hamilik kö məyi göstərirdi. Fəh lə və qadın klublarında ədəbi dərnəklər vasitəsilə zəh mətkeĢlərdən ədəbiyyat kadrları hazırlan ması üçün çox iĢ görülürdü 200
. 1927-c i ilin a xırlarında Azərbaycan sovet ədəbiyyatını "proletar yazıçılar" dəstəsi təmsil edird i. Onlardan bir ço xu sovet ədəbiyyatının görkəmli simaları o ldular.
216
Bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatçıların ı daha məqsədəuyğun təĢkilatlandırmaq üçün forma axtarıĢları ilə səciyyəvi olmuĢ, bu istiqamətdə müəyyən təcrübə əldə edilmiĢdi. Gö rülmüĢ iĢlər 1928-ci ilin yanvarında Birinci Ümu mazərbaycan Proletar Yazıçıları qurultayını hazırlamağa və keçirməyə imkan vermiĢdi 201
. Teatr. 192I-c i ilin yanvarında Xalq Maarif Ko missarlığ ı nəzdində teatr, musiqi, təsviri sənət və foto-kino yarımĢöbələri olan xüsusi incəsənət Ģöbəsi 202
təsis edildi 203
. N.Nərimanov respublikada keçirilən ilk mədəni tədbirlərin təĢəbbüskarı və rəhbəri idi. Bədii, musiqi və teatr idarələrinin formalaĢ ması və inkiĢafında Ü.Hacıbəyov, M.Maqomayev, Ə.Əzimzadə, Ə.Haqverdiyev kimi böyük sənətkarlar fəal iĢtirak edirdilər. Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin 1920-ci il 18 may tarixli dekreti əsasında bütün xüsusi incəsənət idarə və təĢkilat ları milliləĢdirild i. Mayilov teatrının bazasında Dövlət teatrı yaradıldı, o vaxt bütün dram və opera kollektiv ləri orada cəmləĢmiĢdi. 1918-ci il qanlı mart hadisələri zaman ı erməni daĢnakları tərəfindən yandırılmıĢ H.Z.Tağıyev teatrı binasının bərpasına baĢlandı 204 .
olan ilk teatr truppası formalaĢdı. Bu teatrın inkiĢafında Xalq Maarif Ko missarlığı nəzd indəki incəsənət Ģöbəsində teatr yarımĢöbəsinin rəhbəri, görkəmli dramaturq və ictimai xadim Ə.Haqverdiyevin böyük rolu var idi. Respublikanın teatr həyatında ―Tənqid-təbliğ‖ teatrının açılıĢı da mühü m hadisə oldu. Həmin ilin dekabrında bu teatrın rus truppası yaradıldı. Onun təĢkilində rus səhnəsinin aparıcı ustaları - V.Q.Saxnovski (Nü munəvi teatrın rejissoru), V.S.Massalitinov (Kiç ik teatr), T.Ya kulov (Ka mera teatrın ın rəssamı) fəa l iĢtira k etmiĢdilər 205 . Yeni A zərbaycan teatrının tarixində mühüm yer tutan "Tənqid və təbliğ" teatrında Azərbaycan səhnəsinin qocaman ustadları Mirzə Ağa Əliyev, Sidqi Ruhulla və Ələkbər Süheyli də unudulmaz ro llar oynadılar. 1922-c i ilin yanvarında Tağıyev teatrının bərpa olun muĢ binasında Azərbaycan Dövlət Dram Teatrın ın M.F.A xundovun "Hacı Qara" ko mediyasının tamaĢası ilə təntənəli açılıĢı oldu. Dövlət Dram Teatrı, M.Ə.Əliyev, M.Davudova, Ġ.Hidayətzadə, A.Qurbanov, Sidqi Ruhulla, R.Təh masib, Ülvi Rəcəb (U.R.ġaĢixaĢvili), A.M.ġərifzadə, M.Sənani kimi mədəniyyət aləmində Ģöhrət qazanmıĢ görkəmli səhnə ustalarının sayəsində yeni teatr sənəti yüksək pilləyə qaldırıld ı. 1924-cü ildən teatrın baĢ rejissoru A.A.Tuqanov teatr sənəti üçün çox iĢ görmüĢ, onun vaxtında teatrda studiya yaradılmıĢ, səhnə ustalığı, rəqs ritmi, psixo logiya və digər fənlər üzrə məĢğələlər aparılmıĢ, teatr isə Dövlət Akademik Dram Teatrı adlandırılmıĢdı. 217
1923-cü ildə Bakıda rus fəhlə teatrı yaradıldı, bu za man erməni teatrı da fəaliyyət göstərirdi. Teatrların səhnələrində M.Jarov, F.Ranevskaya, M. Jasmen və bir sıra istedadlı aktyorlar ç ıxıĢ edirdilər. 1926-cı ildə Azə rbaycan səhnəsində U. ġekspirin "Hamlet" faciəsi ilk dəfə tamaĢaya qoyuldu. BaĢ rolda görkəmli "Azərbaycan Hamleti" A.M.ġərifzadə çıxıĢ edird i. 1923-cü ildə Ba kıda ġ.X.Mə mmədova və A.M.ġərifzadənin fəa l iĢtira kı ilə təkcə Azərbaycan üçün deyil, habelə Orta Asiya res publikaları üçün də kadrlar hazırlayan, müsəlman ġərq ində birinci teatr texn iku mu açıldı. Yeni sovet teatrının mürə kkəb və ciddi məsələlərindən biri "sosialist quruculuğu" vəzifələrinə cavab verən repertuar idi. Mətbuat səhifələrində və mü zakirələrdə bəzən klassik irsi, onun milli özünəməxsusluğunu inkar edən nihilist fikirlə r irə li sürülürdü. Bu zərərli meyillə r N.Nərimanov və digər görkəmli ictimai xad imlər tərəfindən pislənirdi. Bu illərin teatr repertuarlarında təsadüfi, bədiilikdən uzaq, sənətə yabançı mövzular da özünə yer tapırdı, lakin onlar həm milli sənət inciləri, hə m də dünya klassikası ilə zənginləĢ mək mey li daha səciyyəvi idi.
bazası yaradılırd ı. Musiqi fəaliyyətinin təĢkilinə Xalq Maarif Ko missarlığı rəhbərlik edirdi. Sovet hakimiyyətinin ilk çağlarından bütün ictimai və xüsusi musiqi məktəbləri, studiyalar, musiqi qrupları onun incəsənət Ģöbəsinin tabeçiliy inə və nəzarətinə verilmiĢdi 206
. 1920-c i il sentyabrın 16-da Azə rbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin dekret i ilə bütün musiqi və not mağazaları milliləĢdirildi 207
. Musiqi təhsilini "proletar kütlələri" içərisində geniĢ və plana uyğun Ģəkildə yay maq və bütün "proletar" təĢkilatlarına xid mət etmək məqsədilə Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin l920-ci il 10 iyul və 4 oktyabr tarixli dekretləri ilə bütün musiqi alətləri dövlət mü lkiyyəti elan edildi 208
. Orkestr musiqiçiləri səfərbərliyə alınaraq Xalq Maarif Ko missarlığının sərəncamına verildilər. Respublikada geniĢ xalq kütləsi üçün xüsusi musiqi təhsili sisteminin yaradılmasında peĢəkar Azərbaycan musiqisinin əsasını qoyan dahi Üzeyir Hacıbəyovun misilsiz xid məti o lmuĢdu. Hələ 1920-ci ilin sentyabrında Maarif Ko missarlığında musiqi bölməsinin müdiri olarkən o, musiqi akademiyasının və xalq konservatoriyasının açılması, musiqi məktəbinin b inasının onlara verilməsi barədə hökumət rəhbərlərinə yazılı müraciət etmiĢdi 209 .
Ko missarlığı ilk mərhələdə "geniĢ zəh mətkeĢ proletar kütləsin in musiqi savadı" alması məqsədilə 1920-ci il iyulun 26-da Bakının səkkiz fəhlə rayonunda Ģöbəsi olan vahid musiqi təhsili müəssisəsi - Xalq Konservatoriyası açdı 210
. Xalq konservatoriyası, xüsusilə onun ġərq Ģöbəsi Üzeyir Hacıbəyovun səyi sayəsində 218
geniĢ xalq kütləsinin musiqi mədəniyyətinə qovuĢmasında mühüm rol oynamıĢdı. Lakin bir tədris müəssisəsində iki ayrı-ayrı istiqamətdə fəaliyyət musiqi təhsilin i təkmilləĢdirmək yolunda çətinlik yaradırdı. Ona görə 1921 -ci il avqustun 26-da Azərbaycan SSR Xa lq Ko missarları Sovetinin dekret i ilə müsəlman ġərqində ilk Musiqi A kademiyası təsis olundu 211 .
Ü.Hacıbəyov 1922-ci ildə ilk professional Azərbaycan musiqi məktəbini yaratdı. Tezliklə texniku ma çevrilən bu məktəb 1926-cı il konservatoriyaya birləĢdirilərə k milli musiqiçi kadrların tərbiyəsi probleminin həllini sürətləndirdi 212
. Musiqi tədrisi müəssilərinin hamısında xalq mahnıları və muğam sin ifləri o lan milli musiqi Ģöbəsi yaradıld ı. Azərbaycan Ġnqilab
Ko mitəsinin 1921-ci
ilin yanvarında N.Nərimanovun imzası ilə verdiyi de kretlə musiq i studiyalarında iĢləyən dərəcəsiz Azərbaycanlı müəllimlərə ödənilməli zəh mət -haqqı hədləri əməkhaqqı tarifinə da xil edildi 213
. 1927-c i ildə AK(b)P-n in VIII qurultayında xüsusi olaraq zəhmətkeĢlərin musiqi-bədii təhsil məsələ ləri mü zakirə olundu, təhsil müəssisələrinin maddi bazaların ın möhkəmləndirilməsi, tələbələrin qəzalardan cəlb edilməsi, onların təqaüdlə təmin o lunması qərara alındı. Qərarda qeyd olunurdu ki, partiya "kütlələrin düzgün ideoloji tərb iyəsinə bədii üsulla təsir etməyə" nail olmalı 214 ,
yetirməlid ir. Konservatoriyaya 1923/ 24-cü tədris ilindən M.L.Pres man rəhbərlik etmiĢ, Üzeyir Hacıbəyov rektor müavin i olmuĢ, burada mü xtəlif vaxtlarda M.Çemyaxovski, D.Slavinski, S.Bretanitski, B.Semyonov, L.Rastropoviç, L.Yablonko, Q.ġaroyev, N.Speranski vo b ir sıra görkəmli musiqiĢünaslar iĢləmiĢdilər 215 .
ciddi dönüĢ yarandı. Əgər 1921/22-ci tədris ilində Konservatoriyada təhsil alan 623 tələbə arasında tək-tük azərbaycanlı var id isə, 1926/27-ci tədris ilində 524 tələbənin 331 nəfəri azərbaycanlı, o cü mlədən 163-ü qadın id i 216
. Ü.Hacıbəyov, M.Maqomayev və digər mütərəqqi musiqi mədəniyyəti xadimləri musiq i fo lklorunun dərindən və hərtərəfli öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirirdilər. Ü.Hacıbəyov 1921-c i ildə "Azərbaycanda musiqi maarifınin vəzifələri" barəsində mətbuatda çıxıĢ etmiĢdi. O yazırdı: "Bu istiqamətdə ciddi və vicdanlı iĢ Ģübhəsiz ona gətirib çıxaracaqdır ki, Avropa musiqisi ilə yanaĢı, ġərq musiqisi nəhayət layiq olduğu Ģərəfli yeri tutacaq və bütövlükdə bütün bəĢəriyyətin inkiĢafını təmin edən nəhəng amillərdən biri olacaqdı. 217
219
Musiqi cəmiyyətinin musiqi Ģöbəsi ko missiyasının Azərbaycan xalq musiqisin in öyrənilməsinə böyük köməy i oldu 218
. Bununla birlikdə Konservatoriyada Azərbaycan xalq mahnı və nəğmələrin i öyrənən və toplayan Ko mitə fəaliyyət göstərirdi 219
. 1927-c i ildə Ko mitə Ü. Hacıbəyov və M. Maqomayevin redaktə etdikləri və təkmilləĢdirdikləri birinci "Azərbaycan türk xalq mahnıları" məc muəsini buraxd ı. Bu sahənin intiĢarında 1926-cı ilin may ında təĢkil edilən Dövlət Elmi ġurasının (DEġ) elmi-bədii bölməsinin böyük rolu oldu 220
. Onun baĢlıca vəzifə lərindən biri Azə rbaycan xa lq mahnı və havalarını yazmaq və toplamaq, ġərq xalq çalğı alət lərini və xalq musiq isini öyrənmək id i. Eyni zamanda geniĢ zəh mətkeĢ təbəqələr içərisində klassik, xüsusilə simfonik musiqin in təbliğinə ciddi d iqqət yetirilird i. 1920-ci ildə Bakıda ilk dəfə təĢkil olunan müstəqil simfonik orkestrə u zun illər konservatoriyada iĢləmiĢ dirijor M. Çernyaxovski rəhbərlik etmiĢ və simfonik musiqinin təbliğində, populyarlaĢdırılmasında xid mətlərinə görə ona Azərbaycan xalq artisti fəxri ad ı verilmiĢdi 221 .
Azərbaycan və rus bölmələri o lan müstəqil Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrına çevrildi 222 . Bu teatrda Ü. Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", "O olmasın, bu olsun", "ArĢın mal alan", M. Maqomayevin "ġah Ġsmayıl" və digər milli bəstəkarların opera və musiqili ko mediyaları tamaĢaya qoyulmuĢdu. 1920-c i illərdə hətta fransız bəstəkarı M. De libanın "Lakme" operasını Azərbaycan dilində səhnələĢdirməyə uğurlu cəhd edildi, əsas partiyanı ġövkət Məmmədova oxuyurdu. 1927-ci ildə bəstəkar Qliyerin "ġah Sənəm" operasının birinci pərdəsinin qoyuluĢu həyata keçirild i. 20-ci illərdə Bakıda rus opera truppası Borodinin "Knyaz Ġqor", Çaykovskinin " Yevgeni Onegin", "Qaratoxmaq qadın", Musorqskinin "Boris Qodunov", Bizenin "Karmen", Qunonun "Faust", Rossinin "Sevilya bərbəri", Ve rdinin "Riqoletto", Puççininin "Toska" əsərlərini və s. səhnəyə qoymuĢdu. Azərbaycan xalq mahnıları Ü.Hacıbəyovun "Qızıl əsgər", "Qara qız", M.Maqomayevin "Yaz" adlı yeni mahnıları ilə zənginləĢdı. Birinci ço xsəsli Azərbaycan xoru yaradıldı. Təntənəli hadisələrə həsr olun muĢ, əmək iməcilikləri münasibətilə ö zünəməxsus mitinq-konsertlər keçirilirdi. Onlar ço x hallarda siyasi təĢviqat xarakteri daĢıyır, "sosializm ideyaları" ruhunda mənəvi və bədii tərbiyəyə xid mət ed irdi. Azərbaycanda sovet musiqi s ənətinin inkiĢaf yolu da asan deyildi. Ġki mey il - biri Azərbaycan musiqisini Avropa musiqisinə qarĢı qoyan, milli sənətə bəstəkar formaların ın daxil edilməsinə, xalq çalğı alətlərində notla çalğıya qarĢı çıxan mühafizəkar istiqamət və digəri isə milli musiqi irsinin bədii dəyərin i,
220
həyati qabiliyyətini in kar edən nih ilist istiqamət var idi. Ü.Hacıbəyov milli musiqin in Avropa ölkələrindəki, o cü mlədən Rusiyadakı bəstəkar yarad ıcılığı nailiyyətləri ilə üzv i qarĢılıqlı əlaqəsini nəzərdə tutan dərin realist, mütərəqqi estetik in kiĢaf prinsipin i irəli sürdü. Ü.Hacıbəyov qeyd edirdi: "Bizə, Azərbaycan türklərinə Ümu mmusiq i incəsənətini öyrənmək, baĢqa cür desək, Avropa musiqisini öyrən mək üçün vaxt, enerji və vəsait sərf etmək lazımd ırmı? Bəli, lazımd ır və zəruridir, ona görə ki, Avropa musiqisini öyrənərkən biz... əsrlərlə inkiĢaf edən, özünü mədəni hesab edən heç bir millətin Ümu mmilli əsərlərinə b iganə qala bilmədiy i, dünyaya bir sıra dahi yarad ıcılar vermiĢ ümu mmilli incəsənəti öyrənirik" 223
. Bununla bərabər o, klassik dəyəri olan, incəsənət kimi formalaĢmıĢ və dərin tarixi köklərə malik Ģifah i musiqi ənənələrini, milli musiqi incəsənətini öyrənməyi də zəruri hesab edirdi. Həyat dahi bəstəkarın uzaqgörən müdrikliy ini təsdiq etdi. Ki no. Sovet hökuməti xa lq kütlə lərin in tərbiyəs ində mühüm vasitə olan kino incəsənətinin inkiĢafına mühü m əhəmiyyət verirdi. A zərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin 1920-ci il 18 may dekreti ilə bütün kinoteatr və muzey lər "milliləĢdirildi" 224 . Həmin ilin iyununda isə bütün kinematoqrafıya vasitələrinin müsadirəsi elan edildi. Xalq Maarif Ko missarlığı nəzdində təsis edilmiĢ foto- kino yarımĢöbəsi 1921-ci ilin martında Azərbaycan foto-kino idarəsinə (AFKĠ) çevrild i 225
. 1923-cü ildə Bakıda birinci kino-fabrik fılmlə rin çəkiliĢinə baĢladı 226
. Ġ.Hidayətzadə, R.Dərablı, Kazım Ziya, Q.Gəraybəyovun iĢtirakı ilə b irinci Azərbaycan sovet bədii filmi ―Qız qalası" ekrana çıxd ı. M illi kinonun görkəmli xadimlərindən biri ġamil Mahmudbəyov 1925-ci ildən AFKĠ-yə baĢçılıq edərək, mu li kadrlar hazırlamaq üçün istehsalat bazası və studiya yaratdı. C.Cabbarlı, M.Mikay ilov, A.ġərifzadə, A.Qu liyev kino sənətində onun tələbələ ri id ilə r. N.Pudovkin, Ġ.Perestiani, N.ġengelaya, M.Çiaureli və digər məĢhur kinorejissorları studiyaya dəvət edir onlardan yaradıcılıq məsləhətləri və kö məyi alırdılar. AFKĠ ilə yanaĢı, Azərbaycan kinosunun formalaĢ masında 1923-cü ildə yaradılan, ö zündə beĢ kinoteatrı birləĢdirən "Kino-Qornyak" fəhlə kino təĢkilatın ın fəaliyyəti böyük əhəmiyyət kəsb etmiĢdi 227
. Fəhlə kütlələri içərisində məĢhurlaĢmıĢ "Kino-Qornyak" 1920-1927-ci illərdə "Neftçi fəhlə istirahət və müalicədə", "Mədən-67", "Gözə göz, qaza qaz", "Bibiheybət neft fontanında yanğın", "Azərneftin beĢ ili" filmlərin i və s. çəkmiĢdi 228 .
Dövlət Kino Ġdarəsi yaradıldı. Onıın səyi ilə 1927-ci ildə Gilanda milli-azad lıq hərəkatına həsr olun muĢ "Gilan q ızı" fılmi çəkild i. Azərbaycan kino sənəti maddi çətin lik və kadr çatıĢmazlığın ı aradan qaldırmaq la, təcrübə və peĢəkarlığı artırmaq la tədricən inkiĢaf etdirilird i. 1927-ci ildə su və dəmiryol nəqliyyatı fəhlələrinin təĢəbbüsü ilə fəhlə təĢkilatı olan fəhlə
221
kino ġurası (FKġ) fəaliyyətə baĢladı 229 . Bu kino təĢkilatı da "Kino-Qornyak"ın üzərinə düĢən eyni funksiyaları yerinə yetirərək, qəza kinoteatrların ı himayəsinə götürür, 23 qəza kino-teatrına xid mət ed irdi 230 .
onlara az tanıĢ olan yeni bədii yaradıc ılığa - təsviri sənətə alıĢdırmaq vəzifəsi də dururdu. Onu həyata keçirmək üçün 1920-ci ildə Xalq Maarif Ko missarlığı nəzdindəki incəsənət Ģöbəsində bədii bölmə yaradıldı 231
. MəĢhur rəssam Ə.Əzimzadə həmin Ģöbənin müdiri idi. Höku mətin 1924-cü ilin martında qəbul olunmuĢ "Qədim abidə lərin qeydə alınması və onların mühafızəsi haqqında" qərarına uyğun olaraq, memarlıq, mədəniyyət, tikinti abidələrinin, saraylar, karvansaralar, qədim evlər və mədəniyyət binalarının, bütün incəsənət abidələri, mü xtə lif bədii sərvətlərin mühafızəsi və qeydə alın ması iĢinə baĢlandı 232 .
rəhbərlik etdiyi Ġncəsənət Komissiyası xüsusilə AbĢeronda bir çox qədim abidələri tədqiq etmiĢdi 233 . Həmin cəmiyyətin yanında X.Terequlov, professorlar P.P.Fridolin, V.V.SIadkopevtsev, Ġ.S.Ayzberq, V.M .Zu mmer və Üzey ir Hacıbəyovun daxil o lduğu Ġncəsənət Komissiyası rəyasət heyəti fəaliyyət göstərirdi. Eyni zamanda təsviri sənət üzrə 18 nəfərdən ibarət yardımçı ko missiya da fəaliyyətdə idi. Partiya təsviri sənətin ən kütləvi, asan anlaĢılan, sürətli yerd əyiĢmə imkanı olan janra - siyasi plakata "sosializm uğrunda" əyani təĢviqat vasitəsi kimi böyük əhəmiyyət verirdi. Buna görə rəssamlardan A.M.Lyubimov, N.M.Koçerqin və Ə.Əzimzadənin, sair və rəssam S.M.Qorodetskinin iĢləməsi üçün bədii emalatxanalar yaradılmıĢdı. 1921-ci ilin yanvarında "Türk mədəniyyəti sarayının" binasında Rusiya Teleqraf Agentliyi Qafqaz Ģöbəsinin bədii məhsullarının sərgisi keçirildi 235
. Həmin ilin oktyabrında Bakıda 400-dək eksponatın nümayiĢ etdirildiyi "inqilabi p lakat sərgisi" açılmıĢdı 236 .
Ə.Əzimzadənin adı ilə bağlıdır. O, təsviri sənət sahəsində təĢkilati və pedaqoji fəaliyyəti əlaqələndirərək silsilə plakatlar yaratdı. Bu plakatlarda Ə. Əzimzadə savadsızlığın ləğv edilməsinə çağırır, yeni Azərbaycan əlifbasının əhəmiyyətini izah edir, d ini mövhu matçılığa qarĢı çıxırd ı. Onun ən yaxĢı siyasi pla katları qrafıka dilin in tam aydınlığı və asan baĢa düĢülməsi, satira tərzinin kəskinliyi ilə seçilirdi. "Molla Nəsrəddin" və digər jurnalların səhifələrində daim çıxıĢ edən Ə.Əzimzadə ö zünün kəskin satirik Ģəkil və karikaturalarında daxili və beynəlxalq həyatın ən mühüm hadis ələrini ustalıqla iĢıqlandırırdı. Əzimzadə satirasının baĢlıca hədəfi bürokratlar, alverç ilər, rüĢvətxorlar, irticaçı qalıq ların hər cür daĢıyıcıları id i. Teatr tamaĢalarının bədii tərtibi iĢində də onun böyük xid məti o lmuĢdu. Ə.Əzimzadə M .F.A xundovun "Hacı Qa ra",
222
C.Məmmədquluzadənin "Ölü lər" ko mediyalarına, Ü.Hacıbəyovun "Əsli və Kərəm", "Ley li və Məcnun" operalarına, Ə.Haqverdiyevin "Dağılan tifaq", "Ağa Məhəmməd Ģah Qacar", H.Cavidin "ġey x Sənan" faciələrinə maraqlı geyim eskizləri çəkmiĢdi. Xalqın tarix, məiĢət, fo lklor və etnoqrafıyasını dərindən bilmək əsasında yaradılmıĢ bu əsərlər təkcə bədii deyil, habelə tarixi dərketmə dəyərinə də malikdir. 1927-ci ildə təsviri sənətin inkiĢafında böyük xid mətlərinə görə Ə. Əzimzadəyə "xalq rəssamı" adı verildi 237 .
istedadlı rəssam B. Kəngərli görkəmli inqilabçıların portretlə rin i çəkmiĢ, müasirlərinin surətlərin i, habelə lirik lövhələr, natürmortlar yaratmıĢdır. B. Kəngərlinin "Ġlan lı dağ", "Aylı gecə" "Ya mxana kəndində yol", " ġəlalə", "Çinarlar" lövhələri zərifliyi ilə aĢılan mıĢdır. Təsviri sənət sahəsində də milli kadrlar yetiĢdirmək vacib id i 1920-ci ilin iyununda Bakıda təĢkil edilən Mərkə zi bədii studiya bir ildən sonra Ali bədii məktəb adlandırıld ı 258
. Onun nəzdində Azərbaycanlı qadınlar üçün bədii tökmə və toxu ma müəllimləri ustaları hazırlayan tətbiqi sənət Ģöbəsi açıld ı. 1924/25-ci tədris ilində Ali bədii məktəbdə 103 Ģagird o xuyurdu. Onların içərisində azərbaycanlılar 34,9, ruslar isə 36,9 faiz təĢkil edird i. Oxuyanların içərisində 9 nəfər azərbaycanlı qadın var idi 239
. 1927-c i ildə Ali bədii məktəb pedaqoji və sənaye Ģöbələri olan milli rəssam kadrların əsas beĢiyinə - texniku ma çevrild i 240 .
dək rəsmi, qrafik iĢləri və tamaĢa tərtibatı eskizlərin in yeddinci hesabat sərgisi açıld ı. Texn iku mun fəaliyyətinə bu ictimai baxıĢ Azərbaycanda gənc peĢəkarların yetiĢdiyini təsdiq edirdi. Onların öyrədilməsində, habelə Bakıda ilk heykəltəraĢlıq abidələri qoyulmasında məĢhur rəssamlar Ġ.Ġ.Brodski, S.D.Erzya və b. fəal iĢtirak etmiĢdilər. Azərbaycanda dəzgah sənətinin in kiĢafı təcrübəli peĢəkar kadrların az olması ucbatından çətinliklərlə üzləĢirdi. O zaman bu sahədə də müxtə lif fikirlər toqquĢurdu - bir qrup mühafizəkarlar təsdiq edirdilər ki, Azərbaycanda dəzgah rəssamlığ ı köhnə bədii formalar çərçivəsində inkiĢaf etməlidir, baĢqa bir qrup isə milli təsviri sənət irsini in kar edirdi. Lakin 20-ci illərdən Azərbaycan sovet heykəltəraĢlığ ı meydana çıxd ı və inkiĢ afa baĢladı 1920-ci ildə Bakıda heykəltəraĢlıq emalatxanası açıld ı. 1922-ci ildə N.Nərimanovun təĢəbbüsü ilə görkəmli satirik Ģair Sabirə abidə qoyuldu (müəllif Y.Ġ.Keylixes). 1923-cü ildə Bakıda görkəmli inqilabçıların ab idələri açıldı. Marks və Engelsin büstlərin i, monu mental deko rativ lövhələri və mədənçilər Ġttifaqının b inasının frontonunda qoyulmuĢ 1925-ci ildə dostluq və əmək möv zusuna aid fəhlə f iqurlarını heykəltəraĢ S.D.Erzya ha zırlamıĢdı. Ġlk Azərbaycanlı heykəltəraĢ qadın E.Məmmədova heykəltəraĢlıq sənətinə Erzyanın studiyasında yiyələnmiĢdi. 223
Azərbaycanda dekorativ-tətbiqi sənətin ənənəvi növləri - xalçaçılıq, bədii tikmə, zərgərlik, ağac ü zərində oyma və s. sənətlər dirçəlird i. Kustar ustalar artel və kooperativlərdə birləĢir, ictimai binaların, inqilabi bayramların tərtibatı iĢinə cəlb edilird ilər. Bakı, Gəncə və ġəkidə artellər zərif parçalar, qadın baĢ örtükləri, kəlağayılar hazırlayırd ılar. Zərgərlik sənəti inkiĢaf edird i. Xalq ustaları ənənəvi qadın bəzəkləri ilə yanaĢı qızıl və gümüĢdən nadir məmulatlar düzəldirdilər. 1922-ci ildə neft buruğu formasında düzəldilmiĢ və üzərində "Bakı fəhlələri və Azərneftdən V.Ġ.Leninə" sözləri yazılan mərmər lövhəyə bərkidilmiĢ gümüĢ mürəkkəbqabı Kremldə Leninin kabinet-mu zeyində layiqli yer tuturdu. Azərbaycanda dekorativ-tətbiqi sənətin inkiĢafında 1927-ci il fevralın 3- 4-də Moskvada Türkdilli xa lqların mədəniyyət və incəsənətinin öyrənilməsi ilə əlaqədar keçirilmiĢ Ümu mĠttifaq müĢavirəsinin mühüm əhəmiyyəti olmuĢdu. MüĢavirədə "Azərbaycanı Tədqiq və Tətbiqi Cəmiyyəti" yanında Ġncəsənət ko missiyasının üzvü, maraq lı "Müasir Quba xalçaları" məqaləsinin müəllifi prof. V.M.Zu mmer "Türk xalqları incəsənətinin öyrənilməsi p roblemləri" mövzusunda məruzə ilə çıxıĢ etmiĢdi. MüĢavirə dekorativ-tətbiqi sənətin, o cü mlədən xalçaçılığ ın daha da inkiĢaf etdirilməsinin vacib liy ini qeyd etmiĢdi 241 .
zamanda "sovet ideologiyasının" təsiri ilə yeni naxıĢ və müasir bəzəklərə, həmçinin siyasi süjetlərə müraciət edird ilər. Belə ki, o zaman ilk dəfə olaraq V.Ġ.Lenin və N.Nərimanovun xalça portretləri meydana çıxd ı. Ġnqilabi -siyasi motiv və süjetlər sovet dövrünün əlaməti kimi Azərbaycan xalçaçılıq sənətinə də daxil olmağa baĢladı.
cəmiyyətinin maddi və estetik tələbatını ödəməyə istiqamətləndirilirdi. Sovet hakimiyyəti fəhlə qəsəbələri salmaq yolu ilə zəh mətkeĢlər, birinci növbədə neftçi fəhlələr üçün yaĢayıĢ evlərinin geniĢ tikintisinə baĢladı. YaĢayıĢ evləri ilə yanaĢı, mədəni-məiĢət müəssisələri üçün binalar da tikilirdi. Razin qəsəbəsində (indiki A.Bakıxanov adına) intensiv tikinti baĢlandı, qısa müddətdə on min ailəni mən zillə təmin edəcək b inalar inĢa edildi. AbĢeronda ilk fəhlə qəsəbələri salın ması A zərbaycan memarlığ ının ö z dövrü üçün böyük nailiyyəti idi. Bu iĢlər sovet memarı A.P.Ġvanitskinin ü mu mi rəhbərliy i altında həyata keçirilird i. 1924-cü ildə ona Bakı Ģəhərin in gələcək baĢ inkiĢaf planın ın tərtib i iĢinə baĢlamaq həvalə olun muĢdu. Ġttifaqda ilk iĢlərdən biri olan, Böyük Bakın ın inkiĢafını müəyyən edən bu baĢ planın hazırlan ması 1927-c i ildə baĢa çatdırıld ı. Hə lə o va xtdan ilk növbədə sosial-siyasi vəzifələ rin həllinə tabe etdirilən sovet me marlığ ının bir sıra çatıĢma zlıqları da ö z ə ksini həmin baĢ planda tapmıĢdı.
224
Mənzil probleminin qaydaya salınması AbĢeron ərazisində nəqliyyat əlaqələrinin təĢkili ilə paralel gedirdi. "KukuĢka"nın əvəzinə 1926-cı ildə Sovet Ġttifaqında birinci olaraq Bakıda sənaye və fəhlə rayonlarını birləĢdirən elektrik dəmir yol xətti iĢləməyə baĢladı. Bakıda monumental və milli memarlıq ənənələrini təcəssüm etdirən "Sabunçu" dəmir yol vağzalın ın binası tikildi. M illi memarlıq ənənələri A zərbaycan SSR-in 1923-cü ildə Ümu mittifaq Kənd Təsərrüfatı Sərg isinin pavilyonu və Bakı yarmarkası binalarının lay ihələrində də öz əksini tap mıĢdı. Beləliklə, 1920-1927-ci illər Azərbaycanda əsasən mədəni həyatın bütün sahələrində partiya və dövlət nəzarətinin, sosialist ideyalarının ciddi təsirinin güclən məsi Ģəraitində "sovet ideologiyasına" əsaslanan dövrün baĢlanğıc mərhələsi idi. Bu illərin partiya foru mlarında hakim ideologiyaya xid mət edən, mədəni quruculuq məsələləri ilə bağlı ço xsaylı qərarlar və tədbirlər həyata keçirilirdi. Ancaq bunlar hamısı ü mdə bir məqsədə - "marksizm-lenin izm məslə kli "sovet rejimi qurucuların ı" tərbiyə et mə k məqsədinə xid mət edird i. Mədəniyyət sahəsində idarəetmənin həddindən artıq mərkəzləĢdirilməsi müəyyən dərəcədə mədəni quruculuq prosesindəki azad və demokratik meyilləri məhdudlaĢdırır, bəzi hallarda isə milli mədəniyyətin inkiĢafına mane olan inzibati-a mirlik üsulları, hətta cəza vasitələrindən də istifadə olunmasına zə min yaradırdı. Bununla belə, bu illər zəh mətkeĢlərin mədəni quruculuq iĢlərinə səfərbər edilməsi, sovet cəmiyyəti üçün milli yaradıcı qüvvələrin meydana gəlməsi və inkiĢaf etməsi, zəh mətkeĢ kütlələrin yeni, sosialistcəsinə həyat uğrunda mədəni geriliklə mübarizəyə qoĢulması dövrü idi.
|