AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təs viri və dekorativ-tətbiqi sənət.
- Me marlıq.
- IX FƏS ĠL
|
Musiqi. A zərbaycanın özünəmə xsus musiqi incəsənəti, çətin liklə də olsa, tərəqqi edirdi. Bu dövrdə milli opera sənətinin inkiĢaf yolları barədə kəskin diskussiya gedirdi. Ġnqilaba qədərki muğa m operalarını bir sıra " xadimlə r" primitiv elan edir, hətta Avropa tipli operalar yarad ılanadək opera teatrını bağlamaq məsələsini qald ırırd ılar. BaĢqa cür ifrata varanlar isə yaln ız muğam əsasında yazılmıĢ operanı yeganə milli, dinləy icilərin estetik zövqlərinə cavab verən opera hesab edirdilər. 20-30-cu illərdə milli musiqi alətlərini Avropa alətləri ilə dəyiĢ məyi təklif edən "islahatçılar" da tapılmıĢdı. Hətta, 1929-cu ilin fevralında Xalq Maarif Ko missarlığın ın qəbul etdiyi qərarda deyilird i: "Konservatoriyanın bütün pillələrində peĢəkar kurslarda məcburi təlim olan tarda çalmağı öyrən mək tədris planından çıxarılsın; bununla əlaqədar, A zərbaycan konservatoriyası nəzdində olan ġərq orkestri ləğv olunsun, tar üzrə təhsil alanlar Avropa alətləri sin iflərinə paylans ın" 204
. Bunu xa lq maarif ko missarı M. Quliyev də etiraf edərək demiĢdi: "Musiqi məktəblərinə gəldikdə isə siyasətimiz bu musiqi təhsilin i avropalaĢdırmağa yönəldilmiĢdir". Azərbaycan Kommunist Partiyası MK da bunu bütünlüklə yo x, ancaq o dövr üçün səhv saydı: "MK bəzi yoldaĢların türk (ġərq) musiqi alətlərin i Avropa alətlərilə əvəz etmək haqqında təklifıni dü zgün hesab etmir. Türk zəh mətkeĢ kütlələrin in mədəni inkiĢafının hazırkı mərhələsində belə təkliflər sovet orqanların ın milli musiqiyə və hətta milli mədəniyyətə qarĢı çıxıĢı kimi baĢa düĢüləcək" 205
. Səciyyəvi haldır ki, müəyyən qüvvələr tərəfindən təkcə xalq çalğı alətlərinə deyil, həmçin in simfonik orkestr üçün yazılmıĢ ġərq musiqi əsərlərinə qarĢı da etinasız münasibət göstərilirdi. Milli musiqi sənəti irsinə hücuma keçənlərə qarĢı Ü.Hacıbəyov, M.Maqomayev və onların həmfikirləri çıxıĢ edirdilər. Azərbaycan incəsənətinin qabaqcıl nümayəndələri canlı mahnı-musiqi folklor ənənələrini inkar edən, hətta tar və digər musiqi alətlərindən istifadə olunmasına qadağan qoyulmasını təklif edən nihilistlərin müqavimətini dəf edərək, Azərbaycan musiqisinin inkiĢaf yolların ı düzgün müəyyənləĢdirməyə nail o ldular. Ü.Hacıbəyovun 1931-ci ildə Azərbaycan Radio VeriliĢləri Ko mitəsi nəzdində yaratdığı "notlu" xalq instrumental ansamblı milli musiqi ilə Avropa musiqisinin uzlaĢdırılmasının mümkün və səmərəli olduğunu sübut edən ən tutarlı dəlillərdən biri idi. Orkestrin repertuarı xalq lirikası nümunələri, klassik Avropa (Motsart Mendelson, Bize, Qlinka) və Azərbaycan bəstəkarlarının (Ü.Hacıbəyov, M. Maqomayev) əsərlərindən ibarət idi. 318
Bu illərdə Azərbaycanın musiqi həyatı xüsusilə Bakıda mü xtəlifliyi və coĢqunluğu ilə seçilirdi. 1923-cü ildə yaradılmıĢ "ġəhərin kəndlə rabitəsi cəmiyyəti" (ġKRC) əlaqələndirici konsert mərkəzi rolunu oynayırdı. O, xüsusilə müntəzəm olaraq fəhlə rayonlarında yay simfonik mövsümləri, simfonik konsertlər təĢkil edərək simfonik musiqini təbliğ edirdi. Bakıda A.Pavlov, Arbenin, Suk, Qolovanov, fransız Rene Batopa və digər məĢhur sovet və xarici dirijorların rəhbərliyi altında Haydn, Motsart, ġubert, Bethoven, Qlinka, Rimski-Korsakov, Çaykovski, Rixard ġtraus, Stravinski, Prokofyev, Vasilenko, Myaskovskinin əsərləri səsləndirilirdi. Eyni zamanda milli bəstəkar yaradıcılığı da inkiĢaf edirdi. Ü.Hacıbəyov və M.Maqomayev Azərbaycan mahnılarının geniĢ yayılmasının bünövrəsini qoydular. Bunlar əsasən qəhrəmanlıq-vətənpərvərlik mahnı-marĢları (Ü.Hacıbəyov "Qızıl əsgər", "Süvari əsgər", A.Zeynallı "Qızıl bayraq") və sovet adamlarının əməyini tərənnüm edən mahnılar (M.Maqomayev "Kəndimiz") idi. Ancaq Ü.Hacıbəyovun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yazdığı musiqi əsərlərinin ifası qadağan edilmiĢdi. Azərbaycanın birinci tam ali musiqi təhsili almıĢ bəstəkarı, qısa ömür yaĢamıĢ Asəf Zeynallı (1909-1932-ci il) ilk Azərbaycan romanslarını yaratdı, öz əsərlərində milli və Avropa incəsənətinin qarĢılıqlı əlaqələrini dərinləĢdirdi. Onun "Ölkəm", "Çadra", "Sərhədçi" romanslarına yüksək vətənpərvərlik ruhu aĢılanmıĢdır. A.
Zeynallı instrumental kamera musiqisi sahəsində çıxıĢ edən ilk Azərbaycan bəstəkarlarından idi. Xalq musiqi yaradıcılığı və ifaçılığı geniĢ vüsət aldı. Bu sahədə xalqın böyük nüfuzunu, məhəbbətini qazanmıĢ xanəndələr Cabbar Qaryağdı, Seyid ġuĢinski, tarzənlər Qurban Primov, Bəhram Mansurov öz fəaliyyətləri ilə xüsusən fərqlənirdilər. Musiqi sənətinin inkiĢafında 1932-ci ildə müasir A zərbaycan professional vokal sənətinin banisi Bülbülün təĢəbbüsü ilə yaradıl mıĢ elmi- tədqiqat musiqi kabineti mühüm rol oynadı 206 . O, respublikada Azərbaycan xalq musiqisin in demək olar ki, bütün janrları üzrə zəngin material toplayan elmi- tədqiqat qurumu idi. 1933-cü ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında musiqi qabiliyyətli uĢaqlar üçün xüsusi qrup açılmıĢdı. Bu qrupdakı uĢaqlarla təcrübəli pedaqoqlar və Konservatoriyanın istedadlı məzunları məĢğul olurdular. 1937-1938-ci illə rdə gənc istedadlar qrupu o dövrdə təĢkil olunmuĢ musiqi məktəbinə, sonra isə təcrübəli pianoçu-pedaqoq K.X.Səfərəliyevanın uzun illər rəhbərlik etdiyi xüsusi uĢaq musiqi məktəbinə daxil oldular 207 .
teatr-musiqi həyatına çox tez daxil olmuĢ opera sinfi açıldı. 1937-ci ildə opera sinfi 319
Dzerjinskinin "Sakit Don", Rossinin "Siviliya bərbəri", həmçinin Draqomıjskinin "Su pərisi" operasının birinci pərdəsini tamaĢaya qoymuĢdu. 1934-cü ildə musiqi mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələrini - bəstəkarların ı, tanın mıĢ musiqi xadimlərin i birləĢdirən A zərbaycan Bəstəkarlar Ġttifaqı yaradıldı 208 .
operasının yeni redaksiyada səslənməsi musiqi aləmində mühüm hadisə oldu. Azərbaycan opera yaradıcılığının təkamülünü sübut edən M.Maqomayevin yeni, inkiĢaf etmiĢ opera formaları -xor, ariya, arioza və reçitativlərdən geniĢ istifadə olunmuĢ "Nərgiz" operası ilk dəfə 1935-ci ildə tamaĢaya qoyuldu. Ü.Hacıbəyovun "Koroğlu" operası (1937) A zərbaycan opera musiqisinin ən uca zirvəsi, milli opera sənətinin klassik nümunəsi, bəstəkarın böyük və mürəkkəb yaradıcılıq yolunun kulminasiya nöqtəsi oldu. Ü.Hacıbəyov bu əsəri ilə xa lqın ölməz qəhrəmanlıq ruhunu tərənnüm edən dahiyanə musiqi epopeyası yaratmıĢdır. Azərbaycan bəstəkarlarının musiqi yaradıcılığ ı da hakim "ideologiya"nın təsir dairəsindən kənarda qala bilməzdi. Ü.Hacıbəyovun "Kolxo z tarlalarında" kantatası, M.Maqomayevin əsərləri, gənc bəstəkar Niya zinin simfon ik orkestr üçün "Azərbaycan tarlala rında", "Azad Azərbaycan qadınının rəqsi", "Zaqatala süitası" yaradıldı. 1936-c ı ildə Azə rbaycan Dövlət Fila rmoniyasının əsası qoyuldu Azərbaycan Dövlət xoru və xalq rəqsləri ansamblı fəaliyyətə baĢladı. Həmin dövrdə ilk A zərbaycan musiqili ko mediyaları meydana gəldi. S.Rüstəmovun "BeĢ manatlıq gəlin" (M.S.Ordubadinin lib rettosu əsasında), S.Hacıbəyovun ―Qızılgü l‖ (1940) musiqili ko med iyaları uğurla göstərild i. Ə.Bədəlbəylinin klassik balet və xalq rəqslərinin sintezi zəmin ində yazılmıĢ "Qız qalası" əsərinin tamaĢası milli baletin əsasını qoydu. 1938-c i ildə Moskvada Azərbaycan incəsənəti ongünlüyü xalqın çoxsahəli zəngin mədəniyyətinin, o cü mlədən musiqisinin yeni nailiyyətlərinə baxıĢ oldu. Ongünlük dövründə moskvalılar "ġah Sənəm", "Nərgiz" və "Koroğlu" operaları, "ArĢın mal alan" musiqili ko mediyası ilə tanıĢ oldular. SSRĠ Böyük Teatrında yekun konsertində gənc bəstəkar Qara Qarayevin "Ürək mahnısı" kantatası ifa olundu. Paytaxt ictimaiyyəti "Azərbaycan incəsənətinin böyük yaradıcı yüksəliĢini" ehtiramla qeyd etdi. Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı Lenin ordeni ilə təltif o lundu. Ü.Hacıbəyov, R.M .Qliyer, Bü lbül və ġ.Məmmədova SSRĠ xalq artisti fəxri adına layiq görüldülər. Azərbaycan musiqi ifaçıların ın böyük bir qrupu orden və medallarla təltif o lundu 209 . 1940-cı ildə Ü.Hacıbəyovun "Koroğlu" operasına SSRĠ Dövlət mükafatı verildi. Bu illərdə C.Hacıyev "Sosialist Azərbaycanı" və "Sibirə məktub" (A.S.PuĢkinin motivləri əsasında) simfonik süitasını, Q.Qarayev " Azərbaycan
320
süitası"nı yaratdı. Ü.Hacıbəyov adına Dövlət simfonik orkestri yarad ıld ı, musiqili ko med iya teatrı təĢkil o lundu. Rejissor Ġ.Hidayətzadə, müğənni- aktyorlar Bü lbül, ġövkət Məmmədova, Fatma Mu xtarova, Həqiqət Rzayeva, Azərbaycanın ilk qadın balerinası Qəmər A lmaszadə kimi istedadlı incəsənət xadimləri məĢhurlaĢdılar. Ü.Hacıbəyovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası yeni istedadlı kadrlar hazırlamağa baĢladı. Respublikada böyük musiqi tədris müəssisələri Ģəbəkəsi, o cümlədən Bakı, Gəncə və ġuĢada musiqi məktəbləri müvəffəqiyyətlə fəaliyyət söstərirdi. Təkcə Bakı və onun neft rayonlarında 12 ibtidai musiqi məktəbi var idi. Naxçıvan, Xankəndi, Ağdam, Nu xa və Qubada musiqi məktəbləri açılmıĢdı. Azərbaycan musiqi sənətinin ön səhnəsində ona dünya Ģöhrəti gətirən bəstəkarların yeni nəsli - Qara Qarayev, Niyazi, Cövdət Hacıyev, Fikrət Əmirov, Sultan Hacıbəyov, Süley man Ələsgərov kimi ustalar yetiĢdi. 1931/32-c i tədris ilində Konservatoriyada təhsil alan 530 tələbədən 304 nəfəri azərbaycanlı idi 210 .1938-ci ildə Konservatoriyanın bəstəkarlıq fakü ltəsinin tələbələri Qara Qarayev və Cövdət Hacıyev təhsillərini davam etdirmək üçün Moskva Ģəhərinə göndərildilər və onlara fərdi təqaüd verildi 211.
konserti keçirmiĢdilər. 1940-c ı ilin martında Ü.Hacıbəyov Konservatoriyanın rektoru təyin edildi 212 .
çıxırd ı. Respublika kinematoqrafıyasında hələ də milli rejissor və operatorlara ehtiyac çox, lazımi yaradıcılıq təcrübəsi zəif idi. Halbu ki onun qarĢısına yeni cəmiyyət quruculuğunda fəal iĢtirak etmək vəzifəsi qoyulmuĢdu. Ən kütləvi tamaĢa sənəti kimi kinonun əhəmiyyətini, hakim "ideologiyanın" təbliğində onun imkan larını nəzərə alaraq, ÜĠK(b ) P MK 1928-ci ilin martında kino üzrə Ümu mittifaq partiya müĢavirəsi keçirdi və 1929-cu ilin yanvarında "Kinematoqrafıyanın rəhbər iĢçi kadrları haqqında" qərar qəbul etdi. Qərarda partiyanın kino qarĢısında qoyduğu vəzifələ r müəyyən edild i. Respublikada kino kadrlarının hazırlan ması, kinematoqrafiyanın texniki bazasının möhkəmləndirilməsi sahəsində əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirild i. Azərbaycan kinematoqrafiyası yüksək bədii əhəmiyyətli f ilmlərin yaradılması sahəsində ilk addımlar atdı. 1928-c i ildə Bakı proletariatın ın inqilab i mübarizəsinə həsr olunmuĢ "Vulkan ü zərində ev" bədii filmi Ümu mittifaq ekranına çıxdı. 1929-cu ildə isə A.M.ġərifzadə Azərbaycanda dram əsərlərinin ekranlaĢdırılmasının baĢlanğıcını qoyan "Hacı Qara" kino-filmini çəkdi. Filmin yaradılmasında istedadlı aktyorlar
321
M.Əliyev (baĢ rolun ifaçısı), Q.A.Abasova, S.Ruhulla, Əzizə xanım Hacıyeva iĢtirak etmiĢdi. C.Cabbarlının ssenarisi üzrə çəkilmiĢ "Sevil" filmi (1929) ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarĢılandı. Filmin qəhrəmanı mübariz Azərbaycan qadını Sevil rolunda ixtisasca kimyaçı, sonralar isə Azərbaycan Elmlər Akadcmiyasının həqiqi üzvü olmuĢ Ġzzət Orucova məharətlə çıxıĢ etmiĢdi. Partiya sifariĢi ilə Bakı kommunası haqqında film yaratmağa cəhd edildi, hətta AK(b)P MK 1928-c i ilin iyununda "26-la r" kinofilmin in çəkiliĢinə ümu mi rəhbərlik üçün partiya və dövlət xadimlərindən H.Sultanov, M.Quliyev, A.NikiĢin və T.Hüseynovdan ibarət "partiya komissiyası" yaratdı 213
. Yalnız 1931-ci ildə, əlbəttə, zamanın konyunktur siyasi sifariĢi səviyyəsində rejissor N.ġengeliyanın baĢçılığı altında gürcü kinematoqrafçıları ilə əməkdaĢlıqda "26 Komissar" fılmi çəkildi 214
. Bu, həmin dövrdə Bakı Xalq Komissarları Sovetinin ("Bakı kommunası") fəaliyyət tarixini öyrənməklə əlaqədar idi. Lakin bədii kino əsəri olan bu filmdə o dövrün tarixi saxtalaĢdırılmıĢdı. Gənc Azərbaycan kino rejissoru M.Mikayılovun kollektivləĢdirmə prosesində balaca kəndli balası Lətifın taleyindən bəhs edən eyni adda filmi ekrana çıxdı. Filmdə istedadlı aktyorlar Əjdər Sultanov, Ələkbər Ələkbərov, Mustafa Mərdanov və Məcid ġamxalov çəkilmiĢdilər. 1930-cu ilin sonunda Bakıda səsli kinonun meydana çıxması ilə əlaqədar səsli kinofabrikin və dörd kinoteatrın tikintisinə baĢ landı 215 . Bakıda kino mütəxəssisləri hazırlayan kino yaradıcılığı studiyası var idi 216
. Burada A.Litvinov, Ġ.Tartakovski, A.Maxovski, Ġ.Manakov kimi rejissor və operatorlarla birlikdə M.Mikayılov, S.Bədəlov, S.Mərdanov, M.DadaĢov və b. çalıĢırdılar 217
. Kino respublikanın uzaq rayon və kəndlərinə da daxil olurdu. Səyyar kino Ģəbəkələri geniĢlənir, kənd rayonlarının kinolaĢdırılması güclənirdi. 1935-ci ilin yanvarında Moskvada kino problemlərinə həsr olunmuĢ Ümu mittifaq müĢavirəsi keçirildi. MüĢavirə kino haqqında əhəmiyyətli qərarlar qəbul etməklə bərabər, kine matoqrafiya xad imlərini "sovet həyat tərzini", sovet quruluĢunu təbliğ edən filmlər yaratmağa çağırırdı 218
. AK(b)P MK da ona uyğun qəbul etdiyi qərarda fəhlə sinfi və kolxozçu kəndlilərin sinfi mübarizəsini 219 , "sovet adamlarının" həyatını təsvir etməyi Azərbaycan kino iĢçilərinin qarĢısında əsas vəzifə qoydu. Rejissor M.Mikayılovun "Ġsmət" filmi (1934) ilk azərbaycanlı təyyarəçi qadın Leyla Məmmədbəyovaya həsr olunmuĢdu 220
. 1935-ci ildə M.Mikaylov neft sənayesinə həsr edilmiĢ "Altıncı duyğu" (A.Kapler və Ġ.Tartakovskinin ssenarisi üzrə) filmini çəkdi. Həmin dövrdə Azərfilm pioner düĢərgəsində uĢaqların həyatına aid ikihissəli novella - "Rəqs edən tısbağa" (Abdulla ġaiqin ssenarisi üzrə) filmini bura xd ı. Azərbaycan kinematoqrafıyasının inkiĢafında 1936-cı ildə "Sevil" və "Ġsmət" filmlərinin davamı kimi çəkilmiĢ "Almaz" filmi mühüm mərhələ oldu 221 .
322
1938-ci ilin noyabrında Azərbaycan SSR XKS yanında Kinematoqrafıya Komitəsi yaradıldı 222
. Onun rəhbərliyi altında müharibədən əvvəlki illərdə Azərbaycan xalqının qəhrəman keçmiĢinə, vətənin azadlığı uğrunda mübarizəsinə həsr olunmuĢ fılmlər yaradıldı. "Bakılılar" fılmi tarixi-inqilabi mövzuya həsr olunmuĢdu. MəĢhur kinorejissorlar S.EyzenĢteyn və A.Dovjenkonun Ģagirdi Səməd Mərdanov tarixi- inqilabi mövzuda "Kəndlilər" filmini yaratdı. Kino sənətinin inkiĢafı sahəsində görülən iĢlər onun respublika zəhmətkeĢlərinin mədəni-məiĢətinə onların tərbiyəsinin mühüm amili kimi möhkəm Ģəkildə daxil olmasını təmin etdi. Təs viri və dekorativ-tətbiqi sənət. 30-cu illər təsviri sənət sahəsində yaradıcı kadrların intensiv artımı, xalq kütlələrinin incəsənətə qovuĢmasını istiqamətləndirən tədbirlərin, mu zey və sərgilərin geniĢlənməsi ilə səciyyələnirdi. Bədii texniku m on il ərzində 70, o cümlədən 17 azərbaycanlı rəssam hazırladı. Bununla da ilk rəssamların yaradıcılıq təĢkilatlarının formalaĢmasına əsas oldu və 1928-ci ildə Azərbaycanın gənc rəssamlar təĢkilatı (Az.GRT) meydana gəldi. Yaradıcılıq məktəbinin yetiĢdirmələri Ġ.A xundov, R.Mustafayev, A.Qazıyev, A.Rzaquliyev, ġ.Manqasarov və b. həmin təĢkilata daxil idilər 223 .
cəmiyyəti" (Az. ĠTĠĠC) 224
isə 1930-cu ildə sərgi təĢkil etdi. Sərgidə dövrün tələblərinə uyğun mövzularda 150-dən çox əsər, o cümlədən S.Salamzadənin "Sap sexi", H.Xalıqovun "Qadın Ģöbəsi", ġ.Manqasarovun "Kolxo zçu qadın" əsərlərində zəh metkeĢlərin əmək, məiĢət və təhsilinə aid mü xtəlif səhnələr üstünlük təĢkil edirdi. Monumental heykəltəraĢlıq da in kiĢaf edirdi. Onun formalaĢması və təkmilləĢdirilməsində 1926-cı ildə Bakıya gəlmiĢ heykəltəraĢ P.V.Sabsay fəal iĢtirak etmiĢdi 225 . O, 1930-cu ilin may ında Ba kın ın mərkə zində ilk iri monu mental əsərini - M.F.A xundovun heykəlini və 1932-ci ildə isə Bakıda id man sarayı üçün "Bədən tərbiyəsindən əmək və müdafiəyə" barelyefıni yapmıĢdı. Bu illərdə Azərbaycan rəssamların ın rus sovet ustaları ilə yaradıcılıq əlaqələri geniĢləndi. Rus rəssamları Azərbaycan mövzusu və obrazlarına bir sıra tablolar həsr etmiĢdilər: M.Fyodorov "Azərbaycan MĠK-in sədri
S.Ağamalıoğlunun portreti", "azərbaycanlı qadın", B.Yakovlev "Ağ Ģəhər - Kre kinq zavodu", "Neft
fantanı", S.Ryankina "Savadsızlığın ləğvi", S.Gerasimov "Qara Ģəhər", A.Kuprin " Bib iheybət neft mədənləri", P.Ku znetsov "Neft buruqları" və s. 1932-c i ilin dekabrında respublikan ın xa lq rəssamı Ə.Əzimzadə baĢda olmaqla A zərbaycan Sovet Rəssamları Ġttifaqı yarandı 226 . Onun əsas vəzifəsi respublikanın yaradıcı kadrların ı yeni cəmiyyət quruculuğunda "ideyaca" fəal 323
iĢtirak etməyə cəlb etmək id i. 1933-cü ilin əvvəllərinə onun sıralarında 90 nəfərədək rəssam var id i. 1933-cü il may ayının a xırlarında Ba kıda yeni bədii sərgin in açılıĢı oldu. Həmin ilin payızında isə bu sərginin əsasında Moskvada, paytaxt ictimaiyyətinin yüksək marağ ını qazanan Azərbaycan rəssamlarının böyük sərgisi təĢkil o lundu. Bu sərgilərdə otuz müəllifin 300-dək əsəri göstərilmiĢdi. Eksponatlar içərisində milli bədii to xu malar və ipək parça üzərində naxıĢlar geniĢ yer tuturdu. Azərbaycan hökuməti respublikada təsviri sənətin inkiĢafına böyük yardım edirdi. Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Soveti 1934-cü il iyulun 26- da Hüseyn Rəhmanovun imzası ilə "Azərbaycan SSR-də təsviri incəsənət üzrə tədbirlər haqqında" qərar qəbul etdi. Bu qərara əsasan, respublika təsviri sənətinin vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq, eləcə də Azərbaycan SSR-in 15 illiyi münasibətilə rəssamların sərgisini hazırlamaq üçün 26 rəssamın Azərbaycan rayonlarına və neft mədənlərinə yarad ıcılıq ezamiyyətlərı təĢkil olundu 227 .
mürəkkəb idi. Rəssamların yaradıcılığında mü xtəlif əyanlar nəzərə çarpırd ı. Bu cəhətdən Ģair Firdovsinin anadan olmasının 1000 illiy i ilə əlaqədar, rəssamlardan S.Salamzadənin "Rüstəmin döyüĢü", H.Xalıqovun "Firdovsinin dəfni", M.Gerasimovun "Rüstəmin Söhrab la döyüĢləri", R.Mustafayevin "Firdovsinin portreti" əsərləri səciyyəvidir. Bu əsərlərdə təqlid ünsürləri üstünlük təĢkil edirdi. Bir sıra gənc rəssamlar özünəməxsus milli incəsənət yaratmağa cəhd göstərirdilər. Qrafika rəssamları respublikada nəĢr olunan kitab və jurnalların bədii tərtibatı sahəsində müvəffəqiyyətlər qazan mıĢdılar. Bu sahədə rəssamlar A.Hacıyev, Ġ.A xundov, H.Xa lıqov, M.Vlasov uğurla çalıĢırdılar. Gənc rəssamlar S.Salamzadə, H.Haqverdiyev, T.Tağıyev, R.TopçubaĢova və M.Əfəndinin əsərləri meydana çıxd ı. On lar ö z iĢlərində müasir və mühü m tarixi mövzu ları əks etdirməyə cəhd göstərirdilər. Gənc heykəltəraĢlar F.Əbdürrəh manov, C.Qaryağdı ilk əsərlə rində Azərbaycan yazıçı və mədəniyyət xadimlərinin surətlərini yaratmıĢdılar. F.Əbdürrəh manovun Firdovsinin "ġahnamə"sinin motivləri əsasında yaratdığı "Nizə atan" heykəli onun ilk yaradıcılıq nailiyyətlərinə aiddir. Səhnə tərtibatı ustaları içərisində R.Mustafayev seçilirdi. O, "ġahnamə", "Od gəlini", "1905-ci ildə" tamaĢalarına dekorasiyalar vermiĢdi. Dekorat iv-tətbiqi sənətin mü xtəlif növləri, habelə kütləvi bədii özfəaliyyət inkiĢaf edirdi. Ancaq yeni müasir mövzu və naxıĢlarla bəzədilmiĢ portret xalça, vaza və digər əĢyalar yaradılmasına baxmayaraq, ənənəvi xalq sənəti növləri zəif dirçəld ilirdi. Bu tip ən yaxĢı nü munələrdən biri L.Kərimovun
324
eskizi üzrə toxun muĢ "Firdovsinin portreti" xalçası idi. Bu xalça 1937-ci ildə Parisdə Ümu mdünya sərgisində müvəffəqiyyətlə nümay iĢ etdirilmiĢdi. Azərbaycanın, demək olar, hər yerində ənənəvi həvəskar xalq ustaları bədii tikmə, ağac ü zərində oyma, zərgərlik, xalçaçılıq və s. nü munələri yaradırdılar. Milli naxıĢlarla bəzədilmiĢ maraqlı bədii tikmə əĢyaları - kiçik divar xalçası, süfrə, yastıq, mütəkkə və araqçınlar meydana gəlirdi. Usta A.Lətifovun tambur tikmə texn ikasında yaradılmıĢ ən yaxĢı iĢləri mu zey ləri bəzəyird i. Ġstedadlı zərgərlər H.Quliyev, H.AĢurov gözəl qadın bəzəkləri - sırğa, ü zük bilərzik hazırlay ırd ılar. 1936-cı ildə Azərbaycan Dövlət Muzeyi nəzdində müstəqil incəsənət Muzeyi yaradıldı. Muzey kütlələr içərisində Ġncəsənətin populyarlaĢması, onların zövqlərinin formalaĢdırılması sahəsində geniĢ konkret iĢ aparırdı. 1937-ci ilin oktyabrında dövlət muzeyində azərbaycanlı rəssamların sərgisi açıldı. Orada mindən çox eksponat (təsviri, döy mə, naxıĢlı to xuculuq) vard ı 228
. Müharibəyə qədərki illərdə qadın rəssamların əsərlərindən ibarət sərgilərin təĢkil edilməsi mədəni həyatda diqqətəlayiq hadisə idi. Bu sərgilərdə Z.Məmmədovanın heykəltəraĢlıq, Q.Mustafayeva, R.TopçubaĢova, Q.Salamova, M.Əfəndinin rəsm əsərləri, M.Rəhmanzadənin qrafik iĢləri, Ġ.Seyidovanın teatr eskizləri xüsusi ilə fərqlənirdi. Bakı rəssamlıq məktəbinin istedadlı yetirmələri öz təhsillərini Moskva, Sankt-Peterburq, Tbilisinin ali rəssamlıq məktəblərində müvəffəqiyyətlə davam etdirir, onların bir çoxu təkcə Sovet Ġttifaqında deyil, xaricdə də məĢhurlaĢırd ılar. Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyinə hazırlıq görülməsi təsviri və dekorativ-tətbiqi sənətin çiçəklənməsi üçün mühüm amil o ldu. 1940-c ı ildə Nizami Gəncəvinin portret-surətini yaratmaq üzrə müsabiqədə Ģairin H.Xalıqovun çəkdiyi məĢhur portreti birinci mükafata layiq görüldü. Rəssamlar S.ġərifzadə, B.Əliyev, M.Abdullayev, B.Mirzəzadə, K.X.Xanlarov, A.B.Kazımov Nizami muzeyinin ekspozisiyaları üçün rəsm tablolarını yaratdılar. Qocaman xalq rəssamı Ə.Əzimzadə müxtəlif janrlarda qrafik əsərlər, satirik rəsmlər, boyaqlı akvarellər, səhnə geyimi eskizləri çəkmiĢdi. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlar Soveti 1936-cı yanvarın 26-da rəssam Ə.Əzimzadənin iĢ Ģəraitini yaxĢılaĢdırmaq üçün emalatxana tikilməsi barədə xüsusi qərar qəbul etdi 229
. Ə.Əzimzadə Azərbaycanda yeni rəssam kadrların hazırlanmasına böyük qayğı göstərirdi. 1940-cı il iyunun 27-də onun tövsiyəsilə Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texniku munun yetirmələrindən bir çoxu Moskva, Leninqrad, Kiyev, Tbilisi ali məktəblərində oxumağa göndərildi. Onların sırasında sonralar Azərbaycanın tanınmıĢ rəssamları olan Tağı Tağıyev, Kazım Kazımzadə, Həsən Haqverdiyev, Kamil Xanlarov, Mürsəl Nəcəfov və b. var idi 230
. 325
Ə.Əzimzadə 1939-cu ildə SSRĠ Rəssamlar Ġttifaqı təĢkilat komitəsi tərkibinə daxil edildi 231
. 1941-ci ildə Bakıda Ə.Əzimzadənin ço xillik yaradıc ılıq fəaliyyətini əks etdirən sərgi təĢkil olundu. Sərgidə onun min iki yüz iĢi nümayiĢ etdirilird i. Həmin sərgi elə həmin il Moskvada da göstərilmiĢdi 232
. Azərbaycan heykəltəraĢları bir sıra monumental əsərlər yaratdılar. HeykəltəraĢ F.Əbdürrəhmanov Nizaminin abidəsinin yaradılması üzrə 1940-cı ildə elan edilmiĢ Ümu mittifaq müsabiqəsində birinci yeri tutdu. Nizami muzeyinin fasadını bəzəyən altı heykəlin də, Füzuli abidəsinin də müəllifı odur. HeykəltəraĢ C.Qaryağdı 1939-cu ildə Samur-Dəvəçi kanalı üçün "Kolxozçu qadın" heykəlini yaratdı.Vaqifin Nizami muzeyinin fasadında qoyulmuĢ heykəli də onun müvəffəqiyyətli iĢlərindəndir. Rəssam R.Mustafayev teatr dekorasiyası sənətini inkiĢaf etdirirdi. Ü.Hacıbəyovun Moskvada birinci Azərbaycan incəsənəti ongünlüyündə göstərilmiĢ "Koroğlu" operasının milli incəsənətin ənənələrindən istifadə olunmaqla yerinə yetirilmiĢ, musiqi obrazları ilə səsləĢən dekorasiyanın tərtibatı böyük yaradıcılıq uğuru idi. Operaya layiq səhnə geyimlərini rəssam H.Xalıqov hazırlamıĢdı. Azərbaycan xalq yaradıcılığında qədimdən xalçaçılıq aparıcı yer tuturdu. Xalçaçılıq məhsulları istehsalı Azərxalçabirliyi (Azərbaycan xalçaçılıq ittifaqı) sistemində cəmləĢmiĢdi. Nadir xalçaların yaradılmasında peĢəkar rəssamlar iĢtirak edirdilər. Belə əməkdaĢlıq sayəsində yeni orijinal portret və süjetli xalçalar meydana gəldi. Nizaminin "Xəmsə"sinə rəssamlar qrupunun eskizləri üzrə yaradılmıĢ beĢmövzulu xalça həsr olunmuĢdu. Azərbaycanın ən yaxĢı naxıĢlı və süjetli xalçaları Moskvada Ümu mittifaq bədii sərgisində və Nyu-Yorkda Ümu mdünya sərgisində (1938-c i il) nümayiĢ etdirilmiĢdi 233
. MəĢhur ġəki ustası R.Tağızadənin naxıĢlı xalçası (1939-cu il) bədii tikmənin gözəl nümunəsi oldu. Xalq ustası Əbdülhüseyn Babayev ağac üzərində "ġəbəkə" naxıĢları ilə yonma sənəti ənənələrinin dirçəldilməsinə böyük təkan verdi. 1938-c i ildə Azərbaycan zərgərlərinin məhsulları Paris və Nyu -York sərgilərində nümayiĢ etdirildi. Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənəti öz milli koloritini saxlayaraq daim yeni bəzək motivləri ilə zənginləĢirdi. Bununla bərabər, o, "siyasiləĢmə", "ideologiyalaĢdırma" təsirinə məru z qalır, dövrün rəsmi atributları ilə səsləĢən yeni naxıĢ, emblem, simvolik motivlər yaradılırdı. L.Kərimovun eskizləri üzrə 1939-cu ildə yaradılmıĢ, Lenin ordeni və Azərbaycan SSR-in gerbi ilə bəzəd ilmiĢ qoĢa vazalar gözə l sənət əsəridir. Bu illərdə keçirilən rəssam sərgilərinin böyük əhəmiyyəti var idi. 1938 - ci ildə Bakıda ko msomo lun 20 illiyinə, 1940-cı ildə Azərbaycan SSR-in 20 illiyinə həsr olun muĢ yubiley sərgiləri o lmuĢdu 234
. 326
1940-c ı il ma rtın 7-də Ba kıda Azə rbaycan rəssamlarının təsviri sənətin gələcək inkiĢaf yollarını müəyyənləĢdirən birinci qurultayı açıldı 235
. Beləliklə, Azərbaycan təsviri və dekorativ-tətbiqi sənətinin bütün növ və janrlarında milli bədii məktəb formalaĢır, yaradıcı ziyalı kadrlar yetiĢir, xalqın mənəvi-estetik həyatında yeniliklər baĢ verirdi. Bunlar 1940-cı ilin oktyabrında keçirilən A zərbaycan rəssamların ın birinci qurultayında qiy mətləndirild i və incəsənətin yeni perspektivləri, onun peĢəkar səviyyəsinin yüksəldilməsi vəzifələri müəyyən edild i. Quru ltayda Ġsmayıl A xundov Rəssamlar Ġttifaqı Rəyasət Heyətinin sədri, Mürsəl Nəcəfov məsul katib seçild ilər. Me marlıq. Respublikada xalq təsərrüfatının inkiĢafı zəhmətkeĢlər, xüsusilə neftçi-fəhlələr üçün bütün AbĢeron ərazisində qəsəbələrin yaradılmasını, mənzil tikintisinin geniĢləndirilməsini tələb edirdi. Tezliklə Yeni Suraxan ı, Artyom (indiki Pirallahı), ġubam qəsəbələri meydana gəldi. Montin qəsəbəsində tikinti iĢi geniĢləndirild i, Məmmədyarov qəsəbəsinin əsası qoyuldu. 1928-ci ildə Bakıda olmuĢ M.Qorki neftçilər üçün mənzil tikintisindən danıĢaraq yazırdı:"Sovetlər Ġttifaqında fəhlələr üçün mənzil tikintisi təcrübələrindən ən uğurlusu, mənə belə gəlir ki, Azərneftin təcrübəsidir. Bakı fəhlə qəsəbələri gözəl tikilmiĢdir. Hər Ģeydən əvvəl, bu balaca Ģəhərləri tikmiĢ ağıllı adamlar haqqında da fikirləĢirsən". Eyni zamanda Bakının mərkəzində iri yaĢayıĢ evləri - Xəzər dəniz gəmiçiliyinin binası, məĢhur "BeĢ mərtəbə" və b. ucaldılmıĢdı. Ba kı Ģəhərinin Dağlıq rayonunun yenidən qurulmasına da o zaman baĢlanılmıĢ, tramvay xətti salınmıĢ, Sovet küçəsi meydana gəlmiĢdi. Həmin illərin tikintisi üçün milli me marlıq ənənələrindən istifadə olunması səciyyəvidir. Dövlət bank iĢçilərinin yaĢayıĢ evi (Müqtədir və B.Sərdarov küçələrinin kəsiĢdiyi yerdə) buna əyani misaldır. Bu binanın müasir zahiri görünüĢündə ġəkinin yaĢayıĢ evləri üçün səciyyəvi olan memarlıq motivləri uğurla tətbiq olunmuĢdur. Bakının yeni memarlıq görünüĢünün nümunəsi Azərbaycan dövlət nəĢriyyatı, Dövlət bankı, köhnə "Ġnturist" mehman xanası binaları hesab olunur. Azərbaycan Sənaye Ġnstitutunda respublika memarlarının ilk nəsli hazırlandı. Onların içərisində S.DadaĢov və M.Useynov seçilirdilər. Gənc memarlar çoxsaylı bina layihələrinin həyata keçirilməsinə nail oldular. Bayılda mətbəx- fabrik (indiki Doğum evi binası), Sənaye Ġnstitutunun yeni korpusu tikildi. Bakının tədricən yaĢıllaĢdırılması üçün yeni bağlar, bulvar və parklar salınmasına baĢlanmıĢdı. Monumental heykəltəraĢlıq Ģəhərin memarlığına ilk dəfə daxil edilirdi. Bu illərdə respublikanın qəza və rayon mərkəzlərində də tikinti iĢi geniĢlənmiĢdi, baĢqa Ģəhərlərdə sənaye-obyektləri ilə yanaĢı, yaĢayıĢ və mədəni-məiĢət binaları
327
tikilirdi. Gəncədə yağ zavodu, ġəkidə ipəkçilik komb inatı və ikimərtəbəli evlə rdən ibarət yaĢayıĢ rayonu meydana gəldi. 1933-cü ildə Azərbaycan SSR hökumət sarayın ın layihəsini yaratmaq üçün müsabiqə elan edildi. Bu qapalı müsabiqədə birinci mükafat A.Tkaçenkonun iĢtirak etdiyi, L.Rudnev və V.Muntsun daxil o lduğu müəlliflər kollektiv inə verildi. Bu layihə üzrə Xəzər dənizinin sahilində ənənəvi motivlər və Azərbaycan memarlığı üslubu ilə höku mət evi ucaldıld ı. Bu illərdə indiki 28 May küçəs i və Bülbül prospektinin kəsiĢməsinin yenidən qurulması mühüm mərkəzi Ģəhərsalma tədbiri idi. Bu kəsiĢ mə nöqtəsi "Nizami" kinoteatrı və Yey inti Sənayesi Nazirliyi binalarının (memarlar S.DadaĢov və M.Useynov) memarlıq həllinə uyğun quruluĢu prospektin baĢlanğıcına gözəllik verirdi. Bülbül prospektindəki incəsənət iĢçilərinin yaĢayıĢ evinin memarları S.DadaĢov və M.Useynov olmuĢlar. Onlar memarlıq yaradıcılığında milli cəhətlərlə yanaĢı, intibaha xas olan memarlıq fənd və formalarından istifadə etmiĢdilər. Ġstiqlal və H.Hacıyev küçələrinin kəsiĢməsində ucaldılan yaĢayıĢ binası Bakının memarlıq tarixinə 'Monolit" adı ilə (memar K.Sençixin) daxil oldu. Bu dövrdə tikiliĢ fizioterapiya üsulları ilə müalicə Ġnstitutunun binası 1937-ci ildə Pa ris sərgisində diplo ma layiq görülmüĢdü. Azərbaycan paytaxtının mərkəzinin ü mu mi memarlıq görnüĢünün yaxĢılaĢması məqsədilə "Köhnə bulvar"ın təbii davamı hesab olunan yeni bulvarın yaradılması tədbiri həyata keçirildi. Bakıda və respublikan ın digər Ģəhərlərində məktəb binaların ın tikintisi geniĢlənirdi. S.DadaĢov və M.Useynovun layihəsi ilə yaradılan, Bakıda 16 yerdə təkrar tikilən dörd mərtəbəli məktəb
memarlıq həllinə görə seçilirdi. Azərbaycan memarlığ ının sonrakı inkiĢafında 1935-ci ildə yaran mıĢ Azərbaycan Sovet Memarları Ġttifaq ının böyük ro lu olmuĢdu 236 .
qurultayı çağırıldı. Qurultayın iĢində Azərbaycan MĠK-in sədri S.M.Əfəndiyev, eləcə də Ruhulla A xundov, Həmid Su ltanov, MirbəĢir Qasımov və b. iĢtirak edirdilər 237
. Azərbaycan sovet memarlığ ının inkiĢafın ın əsas xəttini Azərbaycan xalq ının memarlıq irsi ənənələrin i yeni məzmunla uzlaĢdırmaq sahəsində yaradıcılıq axtarıĢları təĢkil edirdi. Bu istiqamətin inkiĢafında aparıcı rol S.DadaĢov və M.Useynova məxsus idi. Onların 1939-cu ildə Ümu mittifaq Kənd Təsərrüfatı Sərgisində Azərbaycan pavilyonunun memarlıq həllində qazandıqla rı çoxcəhətli uğurlar Dövlət mükafatına lay iq görüldü. Nizami ad ına Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi Mu zeyinin memarlığ ı da S.DadaĢov və M.Useynovun diqqəti cəlb edən yaradıcılıq iĢlərindəndir. Burada ilk dəfə bəzək kaĢısından (mayelikdən) memarlıqda istifadə olun muĢdur. 328
Bakın ın yaĢıllaĢdırılması iĢində böyük dönüĢ nəzərə çarpırdı. Bu dövrdə bağ-park memarlığ ı Ģəhərin görünüĢünün formalaĢ masının mühüm
elementlərindən biri oldu. Dən izkənarı bulvarın qərb istiqamətində geniĢləndirilməsinə (keçmiĢ Çkalov), Nizami mu zeyi qarĢısında bağ salın masına, bir ço x küçələrin yaĢıllaĢdırılmasına baĢlanması həm Ģəhərsalma baxımından, həm də Bakının b ir sıra rayonların ın mikroiqlim Ģəraitinin yaxĢılaĢdırılması cəhətdən çox vacib idi. Bu dövrdə Bakı, Gəncə, ġəki, Xan kəndi, Yevlax Ģəhərlərinin baĢ planlarının tərt ib edilməsinə baĢlanmıĢdı, ancaq nə bu planların h əyata keçirilməsi, nə də qəza və rayon mərkəzlərində tikinti-abadlıq iĢləri geniĢ vüsət aldı. 20-30-cu illərin sonlarında Azərbaycan mədəniyyəti yeni inkiĢaf mərhələsinə qədəm qoydu. Bu illər ölkənin tarixi və mədəniyyətində nisbətən daha mürəkkəb və ziddiyyətli dövrlərdən biri id i. Mədəniyyətin yeni keyfiyyətdə formalaĢaraq mü rəkkəb proses kimi davam etdiy i, ədəbiyyat və incəsənətin yetkin peĢəkarlıq səviyyəsinə çatdığı bu illərdə Azərbaycan mədəniyyətinin tərəqqisi - o dövrü bütün ixtilaf ziddiyyətləri, yüks əliĢ və nöqsanları ilə özündə əks etdirən yeni in kiĢafı təmin edildi. O za man mədəniyyət sahəsində həyata keçirilən bütün tədbirlər ko mpleksi cəmiyyətin mənəvi həyatında "partiyalılığı" təmin et miĢdi. Həmin illərdə mədəni quruculuğun idarə o lunmasındakı ağ ırlıq mərkəzi tədricən yaradıcılıq orqanlarından partiya orqanlarına keçmiĢdi və əslində bu, ölkənin o illərdəki ictimai-siyasi həyatının ü mu mi inkiĢaf ənənəsini əks etdirird i. 30-cu illə rin ortala rında Stalinin Ģəxsiyyətinə pərəstiĢin təĢəkkül tapdığı bir Ģəraitdə mədəniyyətin inkiĢafına böyük zərər vurulmuĢ, bir çox mədəniyyət xadimlərinin taleyi dramatik, bəzən də faciəli olmuĢdu. Yaradıcı iĢçilərin demokratik, hu manist əsasları sarsıdan əsassız kütləvi repressiyası məh z bu illərə təsadüf edir. Mədəni quruculuğun həyata keçirilməsi praktikas ında mövcud ciddi çatıĢmazlıqların olmasına ba xmayaraq, bütün ölkə, 40-cı illərin əvvəllərinədək mədəniyyət sahəsində böyük müvəffəqiyyətlər əldə etmiĢdi. Beləliklə, 20-ci illərin sonu - 40-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyəti yeni həyat quruculuğunun yaradıcılıq coĢqunluğunu, eləcə də o illərin ictimai həyatının dərin ziddiyyətləri və dramatik hadisələrini yaĢayaraq çətin Ģəraitdə təĢəkkül tap mıĢ və in kiĢaf etmiĢdi.
|