AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. ƏDƏBĠYYAT VƏ ĠNCƏSƏNƏT
ölkədir. Onun nümayəndələri 20-30-cu illərdə xalq ın həyatında baĢ verən ictima i-siyasi, sosial-iqtisadi proseslərə laqeyd deyildilər. Azə rbaycanda yeni cəmiyyətin təĢəkkülü, yetkin ləĢməsində öz yerin i axtaran yeni yaradıcı ziyalıların - yazıçı, rəssam, musiqiçi və sənətĢünasların formalaĢ ması sahəsində ilk addımlar atılırdı. 1928-ci il yanvarın 13-dən 16-dək Bakıda respublika yazıçılarının birinci qurultayı keçirildi. Bu qurultaydan sonra Azərbaycan Proletar Ya zıçıla rı Assosiasiyası (Az.PYA) rəs mi fəa liyyətə baĢladı 168
. Süleyman Rüstəm Assosiasiyanın vəzifələri haqqında məru zə ilə qurultayda çıxıĢ etdi. Qurultay idarə heyəti seçdi, bura R.A xundov, T.Hüseynov, M.Yurin, S.Rüstəm, M.Kamski, A.Qu liyev (Gəncə), Z.Zakirov (ġəki), A.Petrosyan (DQM V), H.Nəzə rli da xil id ilə r. Assosiasiyanın üzvləri arasında istedadlı gənc Ģairlər S.Vurğun, R.Rza, M.MüĢfiq və b. var id i. Assosiasiyanın sədri Teymur Hüseynov qurultayı Azərbaycan proletar yazıçıların qurultayı kimi səciyyələndirərək qeyd etdi ki qurultay "mədəni inqilab dövrünə daxil olduğumuz zaman" toplanmıĢdır, "vəzifələrimiz böyük və ağırdır, ancaq onlar proletar maraqları və proletar inqilabı nöqteyi-nəzərindən yüksək səviyyədə fədakarlıqdır". Beləliklə, ədəbi mühitə, yaradıcılığa "sinfi yanaĢma"-nın ilk təməl daĢı qoyuldu. 308
1928-ci ilin yanvarında Tiflisdə Zaqafqaziya proletar yazıçılarının (ZPY) qurultayı keçirildi. Qurultayın qərarı ilə rus dilində "Na rubeje Vostoka" jurnalı buraxıldı, onun redaksiya kollegiyasına Azərbaycandan Ə.ġərif və S.Rüstəm daxil idilər 169
. Həmin ilin iyulundan Azərbaycan PYA orqanı "Ədəbiyyatın keĢiyində" qəzeti nəĢrə baĢladı. Birinci beĢillik p lanın qəbul edilməsi ilə əlaqədar Bakıda 1929-cu il oktyabrın 20-dən 27-dək Azərbaycan proletar yazıçılarının 11 qurultayı keçirildi. Qurultay Azərbaycan ədəbiyyatının inkiĢafını qiymətləndirərək, beĢillik planla əlaqədar yazıçıların vəzifələrini müəyyən etdi. Əsas məruzə ilə çıxıĢ edən maarif komissarı Mustafa Quliyev diqqəti gənc yazıçı və nasirlərin yaradıcılığına cəlb edərək, Azərbaycan sovet ədəbiyyatının formalaĢmasında onların xüsusi rolunu vurğuladı 170
. Ona görə də bu illərdə Azərbaycanda gənc Ģairlərin yaradıcılığının siyasi kəskinlik və aktuallıqla fərqlən məsi təsadüfi deyild i. 1930-cu ildə mətbuatda S.Rüstəmin Ģeirləri, S.Vurğunun "ġairin andı" Ģeirlər toplusu çap olundu. Bu Ģeirlərdə əməkçilərin, yeni cəmiyyət qurucularının əhvali-ruhiyyə və hissləri əks olunmuĢdu. S.Vurğun "Raport" Ģerində Azərbaycan kəndində baĢ verən yeni dəyiĢiklikləri tərənnüm edird i. Gənc Ģair Mikayıl MüĢfiqin Ģeirləri məzmun zənginliyi və forma aydınlığı ilə seçilirdi. Rəsul Rza, Məmməd Rahim öz Ģeirlərində Azərbaycan xalq təsərrüfatının inkiĢafı uğrunda mübarizədə əməkçilərin fədakarlıqlarını əks etdirirdilər. O dövrdə Azərbaycan poeziyasına, gənc sovet Ģairlərinin yaradıcılığına rus Ģairlərinin, xüsusilə V.Mayakovskinin təsirini inkar etmək olmaz. S.Vu rğun etiraf edirdi ki, "biz, gənc Ģairlər Mayakovskiyə baxıb düzlənərək, kəĢf olunmamıĢ yeni mövzular tarlasında irəliyə doğru hərəkət edird ik" 171
. Bu illərdə dramaturgiya da inkiĢafda idi. Ə.Haqverdiyevin "Köhnə dudman" pyesi Azərbaycan kəndlilərinin ağır vəziyyətini, istismarçılara qarĢı çıxıĢlarını əks etdirirdi. H.Nəzərli və S.Rüstəm "Yanğın" pyesini kənddə baĢlayan "kollektivləĢdirmə"nin müxtəlif cəhətlərinə həsr etmiĢdilər. 20-30-cu illər Azərbaycan dramaturgiyasının yaranması və formalaĢmasında C.Cabbarlının böyük rolu olmuĢdu. 1928-1932-ci illərdə o, bir sıra pyeslər yaratmıĢ, Azərbaycan xalqının tarixi keçmiĢini, onun azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizəsini dərindən dərk etməyə cəhd etmiĢdi. Onun "Od gəlini", "Sevil" (1928), "Almaz" (1930), "1905-ci ildə" (1931) və "YaĢar" (1932) pyesləri Azərbaycan dramaturgiyasının gələcək inkiĢaf istiqamətini müəyyən etdi. 1933-cü ilin martında respublika Xalq Maarif Komissarlığı yazırd ı: " Cəfər Cabbarlı öz əsərlərində sosializm quruculuğunun ən mühüm məsələlərini əks etdirən gənc Azərbaycan dramaturgiyasının görkəmli nümayəndələrindən biridir" 172
. Həmin vaxtı ona Azərbaycan SSR Əməkdar incəsənət xadimi fəxri adı verilmiĢdi 173 .
309
Görkəmli bədii söz ustası Hüseyn Cavid yeni ədəbiyyata mürəkkəb və ziddiyyətli yol keçərək gəlmiĢdi. Rəsmi tənqid Ģairi günahlandırırdı ki, o, öz əsərlərində "sovet yeniliklərini partiya və rəhbərliyin tələb etdiyi kimi əks etdirmir, öz oxucularmı uzaq keçmiĢə aparır, keçmiĢin iĢğalçılarını ideallaĢdırır". 20-ci illərin sonunda tənqidin təzyiqi altında onun yaradıcılığında müəyyən dəyiĢikliklər nə zərə çarpırdı. Bu cəhətdən onun "Azər" poeması diqqəti cəlb edir. Bu poemasında və "Knyaz" pyesində H.Cavid istismar əleyhinə çıxır, sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizəni əks etdirir. Onun Azərbaycan mühacirəti mövzusuna müraciəti xüsusən maraqlıdır. Ancaq H.Cavid ömrünün sonunadək hakim ideologiya ilə barıĢa bilmədi, onun bir çox "ayələri" ona yad idi. "Kommunist" qəzetində çap edilən "Matəm səhnəsi" Ģerində bu, xüsusilə kəskin Ģəkildə əks olunmuĢdu 174 , Ģair yalan, yaltaqlıq, nadanlıq və satqınlığın hökm sürdüyü cəmiyyətə qarĢı öz etirazını birmənalı ifadə edirdi.
Azərbaycan nəsri tədricən yeniləĢirdi. 1930-cu ildə Ə.Əbülhəsənin "YoxuĢlar" romanı çapdan çıxdı. Romanda Azərbaycan kəndinin yeni mürəkkəb sosial-iqtisadi prosesləri öz əksini tapmıĢdı. Həmin ildə S. Rəhimovun Azərbaycanda vətəndaĢ müharibəsinə həsr olunmuĢ "ġamo" ro man ı çap olundu. C.Məmmədquluzadənin "Molla Nəsrəddin" jurnalı satira və yumor janrına dəyərli töhfə verdi. Hökumət "Molla Nəsrəddin" jurnalının redaktoru C.Məmmədquluzadəyə böyük qayğı göstərirdi. 1928-ci il aprelin 4-də ona Ģəxsi təqaüd müəyyən edildi 175 .
poema və Ģeirləri, ġekspirin, ġillerin faciələri və digər əsərlər A zərbaycan dilində nəĢr olunmuĢdu. ġifahi xalq yaradıcılığı və aĢıq sənəti Azərbaycanda Ģöhrət qazanmıĢdı. AĢıq Ələsgər, M.Bayramov, H.Boza lqanlı, Ə.Rzayev və bir çox baĢqaları 176 həyat,
əmək, məhəbbət, gözəllik haqqında yeni mahnılarını qoĢurdular. 1928-ci ildə Bakıda keçirilən Azərbaycan aĢıqlarının birinci qurultayı xalq yaradıcılığının inkiĢafında mühüm rol oynadı 177
. Qurultay folklor materiallarının toplanması, xalq Ģeir janrının yazıya alınması və nəĢrinə xüsusi diqqət yetirdi. 20-ci illərdə xalq bayatıları, A zərbaycan nağılları (iki cilddə), "Koroğlu" xalq eposu buraxıld ı. Azərbaycan yazıçılarının müttəfiq respublikaların ədəbiyyat nümayəndələri ilə əlaqələri möhkəmlənirdi. V.Mayakovski 1928-ci ildə Bakıda olmuĢ, "Paytaxtın yaranması", "Bakıda Amerika", "Üsyanlar gurultusu ilə" Ģeirləri ilə fəhlələr qarĢısında çıxıĢ etmiĢdi. Həmin il M.Qorki də Bakıya gəlmiĢdi. M.Qorki Azərbaycanın iqtisadi və mədəni həyatındakı dəyiĢikliklər, onun nailiyyətləri barədə təəssüratlarını "Sovet Ġttifaqına səyahət" oçerklərində təsvir etmiĢ dir. Rus ədəbiyyatının nümayəndələri 310
N.Aseyev, A.Bezımenski, V.ViĢnevski, V.KirĢon, A.Lunaçarski və b. müxtəlif vaxtlarda Bakıda olmuĢdular. QonĢu xalqların görkəmli ədəbiyyat nümayəndələrinin yubileylərini təntənəli qeyd etmək ənənəvi hal almıĢdı. 1928-ci ildə Bakıda L.N.Tolstoyun anadan olmasının 100 illiyi, özbək Ģairi ƏliĢir Nəvainin anadan olmasının 500 illiyi, həmçinin M.F.Axundov və M.Ə.Sabirin yubileyləri Azərbaycan mədəniyyətinin əsil bayramına çevrild i. QarĢılıqlı ədəbi tərcümələr mü xtəlif xalqların yazıçıları arasında dostluq əlaqələrini möhkəmləndirirdi. "Na rubeje Vostoka" jurnalında və ayrıca kitab Ģəklində müntəzəm olaraq Azərbaycan, gürcü, özbək və proletar yazıçılarının ən yaxĢı əsərlərinin tərcümələri çap edilird i. Zaqafqaziya yazıçılarının əlaqələrin i gücləndirmək məqsədilə 1929-cu ildə qarĢılıqlı yaradıcılıq səfərlərini nəzərdə tutan xüsusi aylıqlar təĢkil olunurdu. 1929-cu ildə həmç inin tatar yazıçılarının bir qrupu Ba kıya gəlmiĢdi. Azərbaycan yazıçıların ın xarici ölkələrin ədəbiyyat nümayəndələri ilə əlaqələri yaran mıĢdı. A.Barbüs, Ġ.Bexer, Ġ.Vayyan-Qutırye, R.Veyskonf, M.Zalka, B.ĠlleĢ, məĢhur yazıçı və Ģairlər və b. mü xtəlif dövrlərdə Bakıda olmuĢdular. Türkiyənin görkəmli Ģair oğlu Nazim Hikmət ilk dəfə Bakıya gəlmiĢdi. ÜĠK(b)P MK-nın qərarına (1932-ci il 23 aprel) müvafıq ədəbi-bədii təĢkilatların yenidən qurulması pərdəsi altında bütün mövcud ədəbi-bədii təĢkilat və qruplar buraxıldılar 178 . Azərbaycanda da bütün yaradıcı təĢkilat və birliklər ləğv olundu, onların əvəzinə "sovet" yazıçı, bəstəkar, rəssam və memarlar ittifaqlarının təĢkilat komitələri yaradıldı. Yaradıcılıq təĢkilatlarının mərkəzləĢdirilməsi partiyaya bu təĢkilatların fəaliyyətini ciddi nəzarət altında saxla mağa, onların iĢini lazımi məcraya istiqamətləndirməyə imkan verdi. Bu "yenidənqurma" ədəbiyyat və incəsənət iĢinə partiya müdaxiləsini gücləndirmək, onlara ideoloji təsir göstərmək məqsədi güdürdü. 1934-cü ilin iyununda Bakıda Azərbaycan sovet yazıçılarının birinci qurultayı oldu 179 . Qurultayda Azərbaycan nəsri və poeziyasının vəzifələri müzakirə edildi 180
. Qurultayda S.Vurğun, S.Hüseyn, Y.V.Çəmənzəminli, C.Cabbarlı, Mir Cəlal, R.Rza və b. çıxıĢ etdilər. 1934-cü il 17 avqust - 1 sentyabrda M. Qorkinin təĢəbbüsü ilə Moskvada sovet yazıçılarının I Ümumittifaq qurultayı toplandı 181 . Qurultayda qəbul edilmiĢ Ġttifaqın Nizamnaməsində ilk dəfə olaraq sosialist realizmi metodu rəsmi olaraq əsas yaradıcılıq metodu kimi qəbul edildi. Qurultayda C.Cabbarlı parlaq nitqlə çıxıĢ edərək, Azərbaycan ədəbiyyatının nailiyyətlərindən danıĢdı. Ġttifaqda birləĢəndən sonra Azərbaycan yazıçılarının yaradıcılığınd a partiya orqanlarının direktiv göstəriĢlərinə uyğun olaraq "sovet gerçəkliyi" problemlərinə, ən mühüm inqilabi-tarixi mövzulara diqqət gücləndirildi. Partiya bu 311
dövr ədəbiyyatı qarĢısında "sosializm quruculuğu ruhunu" daha parlaq əks etdirmək, yeni cəmiyyət qurucuları olan insanları tərbiyə etmək vəzifəsini qoymuĢdu. 30-cu illə rdə Azərbaycan poeziyasının ön cərgələrinda S.Rüstəm, S.Vurğun, M.MüĢfiq, M.Rahim, R.Rza və b. dururdular S.Vurğun pambıq ustası Bəsti Bağırovaya xüsusi poema ("Bəsti"ı həsr etmiĢ, məĢhur "Komsomol poeması" əsərinin bir çox hissələrini yazmıĢdı. S.Rüstəmin "Bakı misraları", R.Rzanın "Bakı" M.Rahimin "Neft", M.MüĢfiqin "Cəbi dayı" Ģeirləri sovet yeniliklərinə həsr olunmuĢdu. Bu illərdə gənc Ģairlər O.Sarıvəlli, Z.Xəlil, Ə.Cəmil, Ģairə M.Dilbazi və N.Rəfibəyli Azərbaycan yazıçıları sırasına qoĢuldular. Azərbaycanda yaĢayan rus və baĢqa millətlərin nümayəndələri olan yazıçılar da məhsuldar çalıĢırdılar. 1938-ci ildə Bakıda Azərbaycan aĢıqlarının ikinci qurultayı keçirildi. Qurultayda görkəmli mədəniyyət xadimləri Ü.Hacıbəyov, M.Ġbrahimov, M.Bülbül və O.Sarıvəlli əsas məruzələrlə çıxıĢ etdilər və aĢıq yaradıcılığ ı haqqında böyük məhəbbətlə danıĢdılar. Həmin dövrdə bədii nəsr xeyli in kiĢaf etmiĢdi. Azərbaycan yazıçıları öz əsərlərində xalqın həyatını, məiĢətini əks etdirir, respublikada baĢ verən sosial- iqtisadi dəyiĢiklikləri göstərirdilər. 30-cu illərdə Ə.Əbülhəsən "Dünya qopur", M.Hüseyn "Tərlan", Mir Cəlal "Bir gəncin manifesti", A.ġaiq "Araz", M.S.Ordubadi "Dumanlı Təbriz" romanları ilə həm müasir, həm də tarixi mövzulara müraciət etmiĢdilər. M.Ġbrahimovun 1935-ci ildə yazdığı, o dövrdə öz tarixinin mürəkkəb və ağır dövrlərindən birini yaĢayan Azərbaycan kəndində kolxoz həyatına həsr etdiyi "Həyat" pyesi çox məĢhur idi. Müəllif Həyat surəti ilə kənddə yeni quruluĢ uğrunda mübariz kimi "azərbaycanlı sovet qadınını" göstərmiĢdi. O vaxt hökumət bu pyesi "Azərbaycan sovet ədəbiyyatının böyük nailiyyəti" kimi qeyd etmiĢdi. C.Cabbarlı ənənələri ilə yetkinləĢmiĢ Azərbaycan sovet dramaturgiyası S.Vurğun yaradıcılığı ilə yeni pilləyə qalxdı və onun ―Vaqif‖ (1939), "Xanlar" (1939), "Fərhad və ġirin" (1941) pyesləri ilə zənginləĢdi. H.Cavid orijinal, dərin ictimai, fəlsəfi mənalı əsərlərlə çıxıĢ edirdi. Böyük söz ustası öz əsərlərində feodal özbaĢınalığını, zorakılığı, nadanlığı, mövhumatçılığı, zülmkar, vicdansız, istismarçı adamları tənqid edirdi. Bu cəhətdən onun "SəyavuĢ" (1933) və "Ġblisin intiqamı" (1936) pyesləri səciyyəvidir. H.Cav id "Xəyyam" (1935) dramına görə Xalq Komissarları ġurasının qərarı ilə mükafata layiq görülmüĢdü. S.Rüstəm özünün XIX əsrdə Azərbaycanda qaçaq hərəkatının qəhrəmanına həsr olunmuĢ "Qaçaq Nəbi" (1941) dramı ilə Ģöhrət qazanmıĢdı. Sabit Rəhmanın "Toy", "XoĢbəxtlər" və b. diqqətəlayiq komediyaları Azərbaycan teatrlarının səhnəsində müvəffəqiyyətlə nümayiĢ etdirilirdi. 312
Azərbaycan ədəbiyyatının ayrılmaz hissəsi kimi mühacir ədəbiyyatı da yaĢayırdı. Sovet hakimiyyətinin ilk dövründə vətəni tərk etmiĢ yazarların çoxu xaricdə ədəbiyyatımızı inkiĢaf etdirirdilər. Onların arasında Məmməd Əmin Rəsulzadə, Əmin Abid (Gültəkin), Almas Ġldırım və Yaycılı Kərimin əsərlərində Vətənə məhəbbət, müstəqillik idealına sədaqət, onun yenidən həyata keçəcəyinə inam tərənnüm olunurdu. Sovet respublikaları ədəbiyyatlarının ünsiyyəti daha geniĢ, çoxcəhətli formalar kəsb edirdi. Bu cəhətdən, əvvəllərdə olduğu kimi, əsas yeri bədii əsərlərin qarĢılıqlı tərcüməsi tuturdu. Rus yazıçılarının köməyi ilə Azərbaycan klassikləri və müasir yazıçıların ən yaxĢı əsərləri rus dilinə tərcü mə edilirdi. "Azərbaycan poeziyası antologiyası" 1939-cu ildə Moskvada çapdan çıxdı. O, rus və Azərbaycan Ģair və yazıçılarının yaradıcı əməkdaĢlıq nümunələrindən biri id i. Kitabın bədii tərtibatını rəssamlar Əzim Əzimzadə və Rüstəm Mustafayev vermiĢdilər 182
, tərcümələri məĢhur rus yazıçı və Ģairlə rind ən Marqarita Aliger, Pavel Antokolski, Yevgeni Dolmatovski, Vladimir Luqovskoy, P.Pançenko və Konstantin Simonov etmiĢdilər. Antologiyaya daxil edilmiĢ çoxsaylı poetik əsərlərin yüksək səviyyədə tərcüməsinə görə 1940-cı il martın 20-də V.Luqovskoy, P.Antokolski və P.Pançenko Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fəxri fərman ları ilə təltif o lundular 183 .
əlaqədar "Yevgeni Onegin" və gürcü klassiki ġota Rustavelinin 750 illiyi ilə əlaqədar "Pələng dərisi geymiĢ pəhləvan" əsərləri Azərbaycan dilində S.Vurğunun tərcüməsində nəĢr olundu. N.V.Qoqol, A.P.Çexov, L.N.Tolstoy və N.Ostrovskinin əsərləri Azərbaycan dilinə tərcü mə edilirdi. 1940-c ı ilin may ında Moskvada keçirilən A zərbaycan ədəbiyyatı ongünlüyü Azərbaycan ədəbiyyatının qazandığı müvəffəqiyyətlərin parlaq nümayiĢi oldu. Bu tədbir paytaxt ictimaiyyətinin Azərbaycanın bədii ədəbiyyat nümunələri ilə geniĢ tanıĢ olmasına kö mək etdi 184 .
hamar deyildi, respublikadakı ədəbi mühit ço x mürə kkəb və ziddiyyətli idi. Tez- tez amiranə "ideya" təzyiqinə, hətta siyasi təqiblərə məru z qalırd ı. Mətbuat səhifələrində - "Kommun ist" qəzetində, "Ġnqilab və mədəniyyət" jurnalında aparıcı Ģair və yazıç ılara qarĢı hücumla r edilir, onlar ı təqsirləndirirdilə r ki, yaradıcılıq ları "günün tələblərinə" cavab vermir və bir sənətkar kimi köhnəlmiĢlər. Əsil sənətə qarĢı çıxan həmin tənqid və hücumlar daha çox Y.Çəmən zəminli, Əli Nəzmi, Seyid Hüseyn, Hüseyn Cavid, Əh məd Cavad, Ə.Haqverdiyev və M.S.Ordubadiyə ünvanlanırdı. Azərbaycan yazıçı və Ģairləri arasında birlik yo x id i. Bu illərdə onlar əhatə olduqları gerçəkliyə baxıĢlarına görə aydın Ģəkildə "köhnə" və "yeni" 313
yazıçı və Ģairlərə bölünmüĢdülər. Ancaq yeni nəsil arasında da birlik yo x id i. Be lə ki, tara qarĢı ka mpaniya baĢlayarkən, M.MüĢfıqin gö zəl - "Oxu tar" Ģerinə qarĢı S.Rüstəm dövrün "ruhunda" yazırdı:
Oxuma, tar, o xuma, tar! Ġstəmir proletar, Səndə bulunsun "Qatar"! Sus tar, Səsində matəm var!
Təbii, bu qarĢıdurma xüsusilə ədəbi cəbhə nümayəndələrini əhatə edən kütləvi repressiyaların baĢlanğıcında respublikada ədəbı həyata mənfı təsir göstərməyə bilməzdi. Azərbaycanın ədəbi-mədəni ictimaiyyətinin ən yaxĢı nümayəndələri totalitar-bürokratik rejimin qurbanı olu rdular, onların içərisində tək köhnə nəslin mütərəqqi nümayəndələri deyil, habelə yeni həyat quruculuğuna qoĢulub təzə yaradıcılığa baĢlayan gənc istedadlar, yazıçı, Ģair və ədəbiyyatĢünaslarda da olurdu. Öz yaradıcı qüvvələrin in çiçəklənən dövründə cinayətkarcasına məhv edilmiĢ Y.Çəmənzəmin li, H.Cav id, Ə.Cavad, S.Hüseyn, S.Mü mtaz, B.Çobanzadə, T.Simurq, M.MüĢfiq, Ə.Nazim və bir ço x baĢqalarının adları Azərbaycan ədəbiyyatı salnaməsində əbədi həkk o lunmuĢdur. Azərbaycan yazıçı və Ģairləri həmiĢə öz xalq ı ilə birgə olur, onun arzu və diləklərini əks etdirən əsərləri ilə 20-30-cu illərdə dövrün məĢəqqətlərini yüngülləĢdirməyə də cəhd edirdilər. Teatr. Azə rbaycan teatr sənətinin xa lqın ict ima i-mənəvi həyatında təsirli rolu yüksəlird i. Teatr ta maĢaların ın bədii və siyasi fəa liyyətinin "ideyaca" istiqamət ləndirilməsində 1928-c i ilin avqustunda qəbul olunan "Bakı teatrlarının mədəni təbliğat iĢi haqqında" partiya qərarı xüsusi rol oynadı. Xalq Maarif Ko missarlığı nəzdində bütün teatrlar ü zərində "ideya rəhbərliyini" həyata keçirən vahid orqan "TamaĢa Müəssisələri Ġdarəsi" (TMĠ) yaradıldı. Ġdarənin nəzarət i ilə partiya, həmkarlar, ictimai, mətbuat və yazıçı təĢkilatların ın nümayəndələrindən təĢkil olunan bədii Ģuralar fəaliyyətə baĢladı 185 . Təbii ki, teatr tamaĢalarının repertuarı, bu və ya digər tamaĢanın taleyi tamamilə bədii Ģuranın qərarından asılı olurdu. Bununla belə "Azərbaycan sovet teatrı"nın formalaĢ ması dövrü milli və klassik dramaturgiyanın tamaĢaları, həmçin in müasir mövzu larda pyeslərlə səciyyəvi idi. C.Cabbarlının dramaturgiya yaradıcılığ ının çiçəklən məsi xüsusilə fərqlənirdi, onun pyesləri Azərbaycan dram teatrının səhnəsində aparıcı yer tuturdu. Yeni milli dramaturgiyanın q ızıl fonduna daxil o lan "Aydın", "Sevil", "Oqtay Eloğlu" pyesləri müasir həyat qurucuların ı mə fku rə və mənəvi cəhətdən zənginləĢdirird i. "Sevil" pyesi daha çox müvəffəq iyyət qazanmıĢdı. Dövrün 314
tələbindən doğan bu səhnə əsəri Azərbaycan qadınlığ ını tam ictimai-sosial azadlığa səsləyən qızğın çağırıĢ id i. Sevil rolunda Azərbaycan səhnəsində ilk dəfə gənc aktrisa Mərziyyə Davudova çıxıĢ etmiĢdi. Tezliklə pyes Bakıda rus və erməni, sonra isə türkmən, tatar və tacik teatrlarında böyük uğurla tamaĢaya qoyuldu
186 . "Bakı fəhlə teatrı" da dövrün mühüm hadisələri ilə səsləĢən pyeslərlə öz repertuarını müasirləĢdirməyə çalıĢırdı. Onun səhnəsində rus dramaturgiyasının əsərləri - V.Bil-Belotserkovskinin "Qiyam", S.Lavrenyevin "Hücum" və V.ViĢnovskinin "Nikbin faciə"si tamaĢaya qoyulmuĢdu. Görkəmli sovet teatr və kino ustaları - istedadlı a ktyorlar M ixail Jarov, Fa ina Ranevskaya Bakı teatr səhnəsinin yetiĢdirməsidir 187
. Bakı erməni teatrında klassik və müasir əsərlər tamaĢaya qoyulurdu. 1928-1930-cu illərdə rus və Azərbaycan fəhlə uĢaq teatrları meydana gəldi, Azə rbaycan və rus bölmə ləri olan fəhlə gənclər teatrı təĢkil edildi.
Azərbaycan dram teatrı SSRĠ xalq ları teatrlarının 1930-cu ilin iyununda Ümu mittifaq olimp iadasında iĢtirak etdi və Moskvada "Hacı Qara", "Sev il", "Od gəlini", "Namus", "Gülən adam", "Zaqmuk" tamaĢaların ı göstərdi 188
. Yeni pyeslərlə yanaĢı, müttəfiq respublikaların, habelə Azərbaycan teatrının səhnələrində bu illərdə formalizmin üstünlük verildiy i py eslər də göstərilir, tamaĢalara konstruktiv dekorasiyalarla tə rtibat verilird i. ÜĠK(b )P M K-n ın 1932- ci il 23 aprel ta rixli "Ədəbi-bədii təĢkilatların yenidən qurulması haqqında" qərarı teatr sənəti iĢçilərini "formalist" incəsənətdən azad olmağa istiqamətləndirdi. Bu qərar teatrı real gerçəkliyə yaxınlaĢ mağa istiqamətləndirən müsbət cəhətlərinə baxmayaraq, eyni zamanda faktiki olaraq yaradıcı təĢəbbüsü, fikir orijinallığın ı boğur, səhnədə yalnız "sosialist" yeniliklərini göstərməyi tələb edirdi.
Respublikada milli teatr kadrları hazırlamaq üçün teatr texniku mu fəaliyyət göstərirdi. 1930-cu ilin martında AK(b)P M K teatr üçün kadrlar hazırlan ması vəzifə lərinə həsr olunmuĢ xüsusi müĢavirədə texn iku mda fəhlə gənclərin üstünlüyünün təmin edilməsi, texn iku ma "yad ünsürlərin" daxil olmasının yolverilməzliyi zəruriyyəti qeyd olunmuĢdu. Partiya təkcə teatr repertuarına deyil, habelə teatr kadrları hazırlayan müəssisələrə də nəzarət edir, Ģagirdlərin sosial tərkibinə yerli kadrların, o cü mlədən Azərbaycanlı qadınların cəlb cdilməsinə də ciddi fikir verird i 189 . Ġstedadlı gənc aktyorlar həmçinin RSFSR teatr tədris müəssisələrinə oxu mağa və fəhlə teatrlarına təcrübə keçməyə göndərilirdi 190 . ZəhmətkeĢ əhalinin teatr sənətinə geniĢ cəlb edilməsi sahəsində böyük iĢ aparılır, bu məqsədlə qəzalara və fəhlə rayonlarına teatr briqadaları göndərilirdi. 1928-ci ildə səyyar Azərbaycan kənd təĢviqat teatrı yaradıldı 191 . Bu
illərdə təĢkil edilən teatr və aktyorların rayonlara səfərləri, anket sorğularının 315
keçirilməsi, tamaĢaçı konfransları və söhbətlər zəh mətkeĢ kütlələri teatrlara yaxınlaĢdırırd ı. Beləliklə, respublikada teatrların sayı artırdı, 1927-ci ildə beĢ teatr var idisə, 1933-cü ildə onların sayı ona çatmıĢdı 192 .
keçirilir, teatr tamaĢalarının repertuarı mü zakirə olunur, teatr səhnəsi "kommun ist ideologiyası" və partiya siyasətini yayan təbliğ edən tribunaya, daha bir mühü m "ideolo ji məntəqəyə" çevrilirdi. 1930-cu ildə A zərbaycan fəhlə teatrının Len inqrad (Sankt -Peterburq) Böyük dram teatrı ilə mədəni əlaqələri geniĢləndi 193
. Həmin il respublika hökuməti teatr texniku munda Türkmən istan, Özbəkistan və Dağıstan nümayəndələri üçün otuz yer ayırd ı 194
. Bu illərdə Azərbaycan teatrının görkəmli aktyorlar nəsli forma laĢır, onlara diqqət və qayğı da artırdı. Azərbaycan ictimaiyyəti 1929-cu ildə Abbas Mirzə ġərifzadənin yarad ıcılığının 20 illiyin i qeyd etdi, onun V.ġekspirin "Otello", "Ha mlet", ġillerin "Qaçaqlar", M.Qorkinin "Həyatın dibində", C.Cabbarlın ın "Aydın", "Od gəlini", H.Cavidin "ġey x Sənan" və b. əsərlərində baĢ rollarda böyük müvəffəqiyyətlə çıxıĢ etməsi yüksək q iy mətləndirildi 195
. Azərbaycanın görkəmli səhnə ustaları - Sidqi Ruhulla, M irzə Ağa Əliyev, Ülv i Rəcəb, Ġsmay ıl Hidayətzadə A zərbaycan SSR xalq artisti, Mərziyyə Davudova, Sona Hacıyeva, Rza Da rablı - ə mə kdar artist fə xri ad ları, Əh məd Qəmərlinski, M.M.Kazımovski, Əzizə xanım Məmmədova, M.Mərdanov, M.Sənani, Rza Təh masib və Rüstəm Mustafayev fəxri fəmanlar ilə təltif olundular 196
. Bakıda rus fəhlə teatrı, habelə Bakı və Xankəndində erməni dram teatrı fəaliyyət göstərirdi. 1933-cü ilin fevralında A zərbaycan fəhlə teatrı Gəncəyə köçdü, AK(b)P M K-nın 1937-ci il 17 iyun qərarı əsasında ona xüsusi teatr binası tikild i və C.Cabbarlın ın adı verildi. Eyni zamanda, rayon mərkəzlərində zəh mətkeĢlərin özfəaliyyət yaradıcılığ ı, bədii fəaliyyəti tədricən inkiĢaf edirdi 197
. ġamaxı, ġamxor, Ağdam, ġuĢa, AğdaĢ, Quba, Qaryagin (indiki Fü zuli) və Lənkəranda198 teatr kollektivləri yaradılmıĢdı. Respublikada 14 dram teatrı, o cü mlədən Naxçıvan , Xankəndi və Nu xada teatrlar fəaliyyət göstərirdi 199 . YaĢlı nəslə (A.Tuqanov, R.Darab lı, R.Təh masib, Ġ.Hidayətzadə) Y.Uldu z, Ə.ġərifov, Ə.Ġskəndərov, M.AĢurov, S.Turabov, Ə.Ələsgərov, Ə.Əliyev, ġ.Bədəlbəyli kimi gənc sənətkarlar qoĢuldular. Ġstedadlı rəssam Rüstəm Mus tafayevlə yanaĢı teatr rəssamları nəsli - N.Fətullayev, Ġ.A xundov, A.Abbasov, B.Əfqanlı, K.Kazımzadə və b. yetiĢdi. Azərbaycan teatr kollektiv ləri həm də yeni dramaturgiyaya cəsarətlə müraciət edirdilər. 316
Azərbaycan dram teatrının səhnəsində milli klassiklərin bir sıra əsərləri - N.Və zirovun "Müsibəti-Fə xrəddin" (1939), C.Mə mmədquluzadənin "Ölülər" (1940) və S.S.A xundovun "EĢq və intiqam", (1941) yeni quruluĢda tamaĢaya qoyuldu. S.Vurğunun "Vaqif (1938) və S.Rüstəmin "Qaçaq Nəbi" (1941) tamaĢaları göstərildi böyük Ģair Vaq ifin unudulmaz surətini istedadlı aktyor Ə.Ələsgərov yaratdı. Teatrda C.Cabbarlının "Od gəlini" (1939), Mehdi Hüseynin "ġöhrət" (1939) və b. əsərlərin müasir o rijinal səhnə tamaĢaları kütlələrin məhəbbətini qazan mıĢdı. Azərbaycan teatrı artıq rus və Qərbi Avropa klassik dramaturgiyasında mühü m yer tutan görkəmli sənətkarların məĢhur əsərlərinin ö zünəməxsus üslubda dərindən dərk edilmiĢ yeni səhnə təcəssümünü yaradırdı 200 . Azərbaycan teatrının səhnəsində F.ġillerin "Məkr və məhəbbət" (1938), O.Balzakın "Ögey ana" (1939), P.Bo marĢenin "Fiqaronun toyu" (1940), N.Ostrovskinin "Cehizsiz qız" (1939) əsərləri və b. pyeslər tamaĢaya qoyulurdu. Bəzən o illərin mətbuat səhifələrində bu və ya digər Qərbi Avropa müəlliflərin in pyeslərinin tamaĢaya qoyulmas ma etiraz bildirən yazılara rast gəlinirdi. Məsələn, 1929-cu il 1 iyul tarixli "Ko mmunist" qəzetində azərbaycanlı qadınların qızğ ın müdafiəçisi kimi çıxıĢ edən müəllif V.ġekspirin "ġıltaq qızın yumĢalması" komed iyasının tamaĢaya qoyulmasının əleyhinə çıxaraq yazırd ı: "Bütün cəmiyyət yeni türk qadını yaratmaq və ümu miyyətlə, qadınları azad etmək uğrunda amansız mübarizə aparırkən, Türk Akademik Teatrosu ġekspirin köhnə "ġıltaq qızın yu mĢalması" əsəri ilə türk qadınlarını yu mĢaltmaq fıkrinə düĢdü". Sonra müəllif teatr truppasının bəzi müvəffəqiyyətlərindən danıĢaraq teatrın adını dəyiĢməyi təklif edir, belə ki, onun fıkrinə görə, "Akademik adı gənc və yeni yetiĢən teatra mühafızəkar bir rəng verərək qətiyyən uyğun gəlmir". Yazıda baĢqa təhrif və əyintilər də var idi 201
. Tezliklə qəzetlər sevinclə xəbər yaydılar ki, iĢçi teatrının kütlələrlə əlaqəsinin yeni forması tapılmıĢdır. Bundan sonra hər bir pyesin premyerasından əvvəl rejissorlarla fəhlələrin görüĢünü keçirmək plan laĢdırıldı. Bu görüĢlərdə quruluĢun təhlilindən sonra gələcək tamaĢaçıların qeydlərinə qulaq asılmalı, bunlardan sonrakı iĢ prosesində istifadə edilməli id i. Qəzetin fıkrinə görə, teatrların bacarıqsız bədii Ģuraları geniĢ iĢçi kütləsinin nəzarəti ilə əvəz ediləcəkd ir. Belə liklə, populizmin xeyrinə peĢəkarların fıkri qurban edilir, bununla da diletantlıq in kiĢaf ed irdi 202
. Teatr sənətində bir növ formal "özfəaliyyət" inkiĢaf edirdi. 1939-cu ildə Bakıda yaradılan xalq yaradıcılığı evi bədii özfəa liyyət kollektivlərinə kö mək göstərirdi. 1940-cı ildə Azərbaycanda onların sayı 320-yə çatmıĢdı. Həmin ildə özfəaliyyət xalq incəsənəti olimpiadası keçirild i 203
. 317
O illərin repressiyasına məruz qalanlar aras ında teatr-səhnə xadimlərindən Azərbaycan səhnəsində faciəli ro lların görkəmli ifaçıları A.M.ġərifzadə, Ülv i Rəcəb və cəhənnəm girdabından möcüzəli Ģəkildə xilas olmuĢ Kazım Ziya Kazımzadə və b. var id i.
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|