AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
§ 2. KƏND TƏSƏRRÜFAT KOLLEKTĠVLƏġDĠRĠLMƏSĠ
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kənddə inzibati -amirlik siyasətinin ağır nəticələri.
- 3. AZƏRBAYCANDA ĠCTĠMAĠ-SĠYAS Ġ HƏYAT
- Ġctimai-siyasi təĢkilatlar.
- Azərbaycan SSR-də birinci beĢilliyin yekunları.
- VII FƏS ĠL
|
§ 2. KƏND TƏSƏRRÜFAT KOLLEKTĠVLƏġDĠRĠLMƏSĠ
yeniliklər kəndin ictimai iqtisadi həyatmda köklü dəyiĢikliklər keçirilməsini də Ģərtləndirdi. Ölkədə, o cümlədən Azərbaycan Res publikasında kənd təsərrüfatı pərakəndə vəziyyətdə idi, onda xırda fərd i təsərrüfatlar üstünlük təĢkil edird i. Bu sahədə yaranmıĢ böhrandan çıxıĢ yolunu Stalin kənd təsərrüfatını hər vasitə ilə kollektivləĢdirməkdə görürdü. XV partiya qurultayı (dekabr 1927-cı ıl) xırda fərdi kəndli təsərrüfatlarını birləĢdirməyi və onları iri kollektivlərə çevirməyi kənddə əsas vəzifə kimi qoy muĢdu. Qurultayda kooperasiyanın bütün formaların ın inkiĢaf etdirilməsi, yeni texn ika əsasında tədricən torpağın elliklə becərilməsinə keçilməsi nəzərdə tutulurdu. Kənd təsərrüfatının kooperativləĢməsi haqqında qərarda müddət, xüsusilə forma və üsulları barəd konkret vəzifələr müəyyənləĢdirilməmiĢdi. Qurultayın qolço maqlar haqqında qərarında iqtisadi metodlarla onların istis mar imkanlarını a za lt maq tədbirləri nəzərdə tutulurdu, hətta qeyd olunurdu ki, kollekt ivləĢ mə "ancaq zəhmətkeĢ kəndlilər tərə findən razılıq olması Ģərti ilə" ola bilər. Azərbaycanda kənd təsərrüfatını kooperativləĢdirmən in dina mikası illər üzrə aĢağıdakı kimi nəzərdə tutulurdu: 1926-cı il -67409 - 20,2 faiz; 1927-ci il - 90273 - 26,9 faiz; 1928-c i il - 159178 - 46,9 fa iz və 1929-cu il - 231199 - 68,2 faiz 58
1927-1928-c i illə rdə ölkədə ta xıl ha zırlığ ında baĢ vermiĢ çətinliklə r vaxtı Stalin kollektivləĢdirmən i sürətləndirmək qərarını verdi. Taxıl hazırlığındakı böhranı aradan qaldırmaq tələbi ilə 1928-ci ilin fevralında yerli təĢkilatlara Stalin in təlimatı göndərild i. Bu təlimatın mah iyyəti kəndli 236
təsərrüfatların ın kollektivləĢdirilməsi sahəsində hökm və təzyiq metodunun tətbiqindən ibarət idi. Azərbaycanda kollektiv təsərrüfatlar yaradılmasına hələ sovet hakimiyyətinin ilk illərində baĢlanmıĢdı. 1921-c i ilin may ayında respublikada sərəncamlarında 11 min desyatin torpağı olan 9,5 min adamı birləĢdirən 137 kənd təsərrüfatı arteli, 37 ko mmuna var id i. Həmin kollektiv təsərrüfatlarının çoxu q ısa bir müddətdə kəndli kütlələrinin Ģüurunun və mədəniyyətinin geriliy i, fərdiyyətçi münasibəti və iqtisadi-te xniki a millə rin kifayətləndiric i səviyyədə olma ması nəticəsində dağıld ı. 1926-1928-c i illərdə kolle ktiv təsərrüfatlar yenidən təĢkil olun mağa baĢlandı. Respublikada 1928-ci ilin sonunda kolxo zların sayı 289-a çatdı, bu da kənddəki təsərrüfatların 1,3 faizin i təĢkil edirdi. Bu dəfə kolxo zlar kənd yoxsulların ın "nisbətən Ģüurlu hissəsindən və bütövlükdə könüllü" yaradılırd ı, heç də təsadüfi deyildi ki, bunlarda ko mmun istlərin sayı əvvəlkinə nisbətən iki dəfə, ko msomo lçuların sayı isə beĢ dəfə artmıĢdı. Kollekt iv təsərrüfata cəlb olunanların a ilə ləri isə ko lxo zun ə mək ehtiyatını tə msil edirdi. Bundan əlavə kolxo zların 88 faizi kənd təsərrüfatı maliyyə kooperasiyası ilə əhatə olunmuĢdu. Bu da yeni yaranan kolxo zla rın kənd təsərrüfatı maĢ ınları, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri əldə etməsinə imkan verirdi. 1929-cu ildə ko lxo zların 59 faizində cəmi 560 t raktor idi. Te xn ika ilə təchizat ancaq Ġttifaq mə rkə zindən asılı idi və ucqar rayonlara olduqca az maĢ ın ayırırd ı. 1929-cu ildə Azə rbaycanda 100 min xıĢdan istifadə olunurdu! Ona görə də AK(b)P yaxın beĢ il müddətində bütün xıĢları kotanla əvəz etmək Ģüarın ı irəli sürmüĢdü. Azərbaycanda, demək olar ki, 1928-ci ilin ortalarına qədər kollektiv təsərrüfatların qurulması prosesi, ayrı-ayrı hallardan baĢqa, nisbətən mülayim, "kəskin sinfi mübarizəsiz keçir və ö z müsbət nəticələrini verirdi. Həmin ildə kəndli təsərrüfatının 40 faizi, 1929-cu ildə isə 47 faizi vergidən azad edilird i. Vergidən azad olunmuĢ yoxsul, zəif kəndli təsərrüfatları hesabına məhsul istehsalı ço xalırdı. Ko lxo zlara maliyyə ayrılmasına, maĢın, avadanlıq və s. alın masına getdikcə qayğı da artırdı. Belə ki, dövrün hesablamalarına görə, Azərbaycanda kolxozlaĢma faizi baĢqa Zaqafqaziya respublikalarından yüksək idi. La kin 1928-ci ilin ortalarından baĢlayaraq, bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da kolxo z təĢkili süni "sürətləndirilir", hətta açıq zorakılıq tətbiq etmək hallarına yol verilirdi. 1929-cu ilin yayında ölkədə "bəzi dairə lərin kəndli təsərrüfatları e lliklə tamam ko llektiv ləĢdirilsin" Ģüarı irəli sürüldü. ÜĠK(b)P MK-n ın noyabr (1929-cu il) plenu mu təsərrüfatları elliklə tama m kollekt ivləĢdirilməsi vəzifəsini art ıq ayrı-ay rı vilayətlərin qarĢısına 237
qoydu. ġərq respublikalarında, o cü mlədən Azərbaycanda kollektiv ləĢdirmənin baĢa çatdırılması ikinci illikdə nəzərdə tutulsa da, bu möhlətin 1930-cu ilin yaz əkin kampaniyası dövrünə keçirilməsi qərarlaĢdırıld ı. ÜĠK(b)P Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsinin 1929-cu il 23 noyabr tarixli plenumunun kollekt ivləĢ mənin sürətləndirilməsi qəra rı ilə əlaqədar o laraq, Azərbaycan K(b)P M K 1929-cu il 10 dekabrda respublikada kolxo z və sovxoz quruculuğu planında dəyiĢiklik etmək barədə qərar qəbul etdi. 59 Kollekt ivləĢ mə prosesində "sürət uğrunda" keçirilən baĢabəla yanaĢma baĢlandı. Bu zaman sosial-iqtisadi, milli təsərrüfat formaları, həmçin in bəzi rayonlarda əhalinin yarımköçri həyat tərzi, mədəniyyətin aĢağı səviyyəsi, məiĢət və dini mövhumatın güclü üsulu kimi mühü m amillər belə nəzərə alın mırd ı. Ġnandırmaqla və təmkin lə təĢkilati iĢ aparmaq əvəzinə, kəndli kütlələrinə inzibatçılıq, kobud təzyiq, hədə, hətta fiziki zorakılıq tətbiq edilird i. Bunun nəticəsində kolxo zların sayı "sürətlə" artırdı. Ya lnız 1930-cu ilin yanvar ayında Azərbaycanda 591 yeni ko lxo z yaradılmıĢ, onlara 436 kəndli təsərrüfatı daxil edilmiĢdi ki, bu da əvvəlki illərdəkinə n isbətən 2,5 dəfə artıq id i. Həmin ilin mart ayının axırında respublikadakı ko lxo zlarda artıq 102 min kəndli təsərrüfatı birləĢdirilmiĢ pambıq əkən bir ço x kəndlərdə isə artıq elliklə kollektivləĢdirməyə baĢlanmıĢdı. Lakin xüsusi yerli Ģəraitlə əlaqədar olaraq, Azərbaycan SSR-də 1929-1930-cu illərdə fə rdi təsərrüfatların ko lle ktiv ləĢməsi ço x ləng gedirdi. Çünki ko lxo zlara əsasən yoxsul kəndlilər daxil olur, ortabablar isə hələ tərəddüd edirdilər. 1930-cu ilin payızında Azə rbaycan SSR-də kütləvi kolxo z quruculuğu baĢlandı, artıq həmin il oktyabrın 1 -dək kəndli təsərrüfatlarının 15,7 faizi kollektivləĢdirilmiĢdi. Bu iĢ pambıqçılıq rayonlarında daha sürətlə aparılaraq, 1930-cu ilin dekabrında kəndli təsərrüfat ının 20,2 fa izin i əhatə etmiĢdi 60 .
təsərrüfatların ın 46,3, o cümlədən pambıqçılıq rayonlarında isə 61,8 faizi kollekt ivləĢdirilmiĢdi. Artıq pa mbıq ə kin lərinin 64,3 və ta xıl əkinlə rin in isə 41 faizi kolxo zların payına düĢürdü. 1930-cu ildə respublikada 55304 təsərrüfatı birləĢdirən 1839 kolxo z olduğu halda, 1931-ci ildə 154457 təsərrüfatı birləĢdirən 3300 kolxo z var id i 61 . Deməli, bir ildə respublikada 1491 yeni kolxo z təĢkil ed ilmiĢ, 99153 nəfər yoxsul və ortabab kəndli kolxo zlara daxil olmuĢdu ki, bu da 1930-cu ilə nisbətən təqribən üç dəfə çox id i. Elliklə kolxo zlaĢdırma prosesinin geniĢlənməsində, kənddə yeni ictimai quruluĢun yaradılmasında dövlətin öz marağından doğan kö məyinin mühüm ro lu olmuĢdu. Birinci beĢillik ərzində respublikan ın kənd təsərrüfata dövlət tərəfindən 13408 milyon manat kapital qoyulmuĢdu. Həmin dövrdə respublikanın su təsərrüfatına 44 milyon 920 min manat, yəni həmin iĢə
238
1923-cü ildən 1928-c ı ilədək yönəldiləndən təqribən dörd dəfə ço x vəsait sərf edilmiĢdi Kənddə inzibati -amirlik siyasətinin ağır nəticələri. Kollekt ivləĢdirmədə in zibati-a mirlik siyasəti getdikcə güclənirdi, yerlilə rin milli xüsusiyyətləri, kəndlilərin əhvali-ruhiyyəsi, onların ço xunun Ģəxsi təs ərrüfatını saxlamaq istəyi nəzərə alın mır, bu iĢdə tələskənlik və zorakılığ ın yolverilməzliyi prinsipləri po zulurdu. Stalinin "elliklə kollektivləĢ mə" Ģüarını irəli sürməsi, Pravdanın 1929-cu il 7 noyabr sayında "Böyük dönüĢ ili" məqaləsində guya kəndlilərin bütöv kəndlərlə, nahiyələ rlə, rayonlarla kolxo za getmələrini, yəni kənd təsərrüfatının sosialist quruculuğa "həlledici qələbə" qazanılmasın ı, ortababların ko lxo za daxil o lmasını vurğulaması həmin ildə də onun "elliklə kollekt ivləĢdirmə əsasında qolçomaqla rın b ir sin if kimi ləğv edilməsi" siyasətinin elan edilməsin i əsaslandırdı. 1930-cu il yanvarın 5-də ÜĠK(b)P MK "Kollekt ivləĢdirmən in sürəti və kolxo z quruculuğuna dövlət tərəfindən yardım edilməsi tədbirləri haq qında" qərar qəbul etdi 62 . Mərkəzi Ko mitə ayrı-ayrı rayonlarda Ģəraitin mü xtəlifliyin i və kollektivləĢ məyə eyni dərəcədə hazırlıq olmadığın ı nəzərə alaraq, ölkədə kollektivləĢdirmən i sona yetirmək üçün təqribi möhlətlər müəyyən etdi. ġimali Qafqaz, AĢağı və Orta Asiyada kollektivləĢdirmə "1930-cu ilin payızında, yaxud 1931-c i ilin yazında"; qalan taxılçılıq rayonlarında "1931-ci ilin payızında, yaxud 1932-c i ilin yazında" baĢa çatdırılma lı idi. Mərkə zdən dekretlə bu cür, yuxarıdan, reg ionlarla məsləhətləĢ mədən qısaldılmıĢ müddətlər müəyyənləĢdirilməsi və "kolxo z təĢkili ü zrə sosialist yarıĢ ı" aparılması vəziyyəti gərginləĢdirərək ço xlu əyinti və səhvlərə səbəb oldu. Kənddə inzibati-amirlik təzyiqi a ltında kollekt ivləĢmən i nəin ki qabaqcıl ta xılç ılıq rayonlarında, hətta mərkəzi qaratorpaq zonasında, Moskva vilayətində, ġərq respublikalarda da "1930-cu ilin yaz ə kin ko mpaniyası dövründə" baĢa çatdırmaq qərara a lın mıĢdı. Yaln ız qolço maqları deyil, hələ kolxo za daxil olmaq istəməyən ortababları da sıxıĢdırır, bir ço x rayonlarda kəndli təsərrüfatların ın 10-15 faizin i "qolçomaq" sayıb təqib edirdilər, seçki hüquqlarından məhru m ed ilən lərin sayı da 15-20 faizə çatırdı. Ġstehsal vasitələrin i ictimailəĢdirməkdə də kobud səhvlər buraxılır, onu artellərdə xırda heyvan və quĢlar da daxil o lmaqla " maksimu m"a çatdırmağa çalıĢırdılar. 1930-cu il fevra l ayın ın 1-də SSRĠ MĠK və Xalq Ko missarları Soveti "Kütləvi kollektivləĢ mə rayonlarında kənd təsərrüfatın ın yenidən qurulması və qolçomaqlarla mübarizə tədbirləri haqqında" qərar qəbul etdi. Bu qərar kütləvi kollekt ivləĢ mə rayonlarında torpaq icarəsinə və mu zd lu ə mə kdən istifadəyə ica zə verən bütün khnə qanunları ləğv etdi. Torpaq icarəsi və muzdur saxlamaq hüququ qolçomaqla rın əlindən alındı. Lakin çox keçmədi ki, "sinfi mübarizən in"
239
sərt qanunlarının yaratdığı iqtisadi və siyasi böhran sovet hakimiyyətini c iddi çətinliklərlə üzləĢdirdi. Yu xarının göstəriĢi ilə həyata keçirilən siyasi xətt yerli təĢkilatların nöqsanlarını partiya xəttin i öy mək halları kimi qiy mətləndirild iyi üçün Azərbaycan və digər respublikaların partiya təĢkilatları onu öz səhvləri kimi et iraf et mə li oldular. Hə min il fevra lın 20-də MK-da qəbul olunmuĢ "iqtisadi cəhətdən geridə qalan milli rayonlarda ko lle ktiv ləĢmə və qolço maq lara qarĢı mübarizə haqqında" qərarda ko llektiv ləĢdirmədə rayonların milli və iqtisadi xüsusiyytlərinin nəzərə alın ması təklif ed ilirdi. Azərbaycanın xey li h issəsində də elliklə kollektivləĢ mə və qolçomaqların ləğv edilməsi məsələsini qoymaq hələ lazım deyild i. Bu dövrdə kolxoz quruluĢu sahəsində ciddi əyintilərə də yol verilmiĢdi - kolxo z quruculuğu prosesində könüllülük prinsipi pozulmuĢ, kolxo z hərəkatında ayrı-ayrı rayonların yerli xüsusiyyətləri nə zərə a lın ma mıĢ və arteldən birbaĢa ko mmunaya sıçramaq hallarında olmuĢdu. ÜĠK(b)P M K 1930-cu il 14 martda "Kolxo z hərəkatmda partiya xəttinin əyilməsi hallarına qarĢı mübarizə haqqında" qərar qəbul etdi. Bu qərar respublikalarda, o cü mlədən Azərbaycan SSR-də ko lxo z quruculuğunda buraxılmıĢ səhvlərin düzəld ilməsində mühü m rol oynadı. Azərbaycanda kəndli təsərrüfatların ın kolle ktiv ləĢdirilməsi yollarındakı çətin liklərdən biri də kütləvi siyasi-təĢkilati və təsərrüfat iĢləri aparmaq üçün yerli kadrların az olması id i. Onlara böyük ehtiyac var idi, çünki kənddə milli adət və ənənələr möhkəm, xüsusən dinin nüfuzu və təsiri güclü idi. Bütün bu tədbirlərə baxmayaraq, ölkə miqyasında, həmçinin Azərbaycanda qolçomaqlara qarĢı mübarizə güclən irdi. Qo lço maq ailə baĢçısı antisovet, antiko mmunist, "əksinqilab i akt iv" adı ilə həbs olunub güllələn ir, ailə üzvləri isə Sibirə, yaxud Orta Asiyaya və Qazaxıstana sürülürdü. Ko lxo z hərəkatına qarĢı çıxıĢ edən varlı kəndlilər də ailəsi ilə birlikdə ölkənin ən ucqar yerlərinə sürgünlə cəzalandırırdılar. Onlan yatabla yük vaqonlarına doldurur, Uzaq Sibir və Qazaxıstana gedən dəmir yollarında həftələrlə saxlayır min bir əzaba düçar edird ilər. Kəndlilərin digər Ģübhəli görünən qismi isə respublikanın da xi lində
xüsusi yaĢayıĢ düĢərgələrində saxlanırd ı. 1930-cu ilin əvvəllrində təkcə pambıqçılıq rayonlarında varlı fərd i təsərrüfatların min hektar torpaq sahəsi və iki min baĢ iĢ heyvanı müsadirə edilmiĢdi. Ona görə də orta v ə varlı təsərrüfatların sahibləri öz mal-qarasını müsadirə qorxusundan ya kəsdikləri, ya da dəyər-dəyməzinə satdıqları üçün kolle ktivləĢdirmənin ilk illərində Azərbaycanda mal-qaranın sayı yarıbayarı azalmıĢdı. 1930-cu ilin fevra lında SSRĠ MĠK və XKS "Qo lço maq təsərrüfatlarının özbaĢına köçməsinin və onlar tərəfindən əmlakın satılmasın ın qadağan edilməsi 240
haqqında" qərar qəbul etdi. Bu qərar yerlə rdə daha çox kəndlilərin hüquqlarının pozulmasına səbəb olur, özbaĢına köçən və əmlakını satan qolçomaqların əmlakı dərhal müsadirə edilirdi. Digər tərəfdən isə "fəallar" tərəfindən qızıĢdırılan yoxsul kəndlilər onların kəndlərdən qovulmasını tələb ed irdilər. Bu, əslində qolçomaqların bir sinif kimi ləğv edilməsi uğrunda baĢlanan müharibə demək idi, hətta çox hallarda öz fərd i təsərrüfatlarından ayrılmaq istəməyən ortabablar da "qeyd-Ģərtsiz" qolçomaq adı altında onun qurbanı olurdular. Mərkə z "sinfi düĢmənə" qarĢı sayıqlıq göstərən qolçomaq "ovuna" çıxan "komso molçuları" dəstəkləyirdi. Varlı təsərrüfatlara qarĢı mübarizənin gücləndirilməsi mahal və dairə partiya ko mitələrindən tələb edilird i. Qolço maq həyətləri və əmlakı üzərində nəzarət ciddi surətdə gücləndirildi. Taxıl tədarükü plamnı ödə məyən varlı kəndlilərə beĢ gün ərzində inzibati aktlar tətbiq edilird i. Hər ay gizli və açıq surətdə varlı təsərrüfatların ın uçotu aparılırd ı. 1929-cu ildə belə təsərrüfatların sayı 7954 id i, 1930-cu ilin iyulunda isə 3312-yə endirildi 63 . Belə ki, yarım il ərzində 4662 varlı kəndli təsərrüfatı məhv edildi, bu proses sonrakı dövrdə də dayandırılmad ı, hətta qolçomaqların siyahısı hər dəfə qəsdən artırılırdı. Kəndə sol "hücum" baĢlanmıĢdı, taxıl və ot tədarükü ilə bağlı " xüsus i iclasçıların", "troykaların" kəndə ayaq açması bəzi hallarda terrorla nəticələn ird i. KollektivəĢmə "düĢmənlərinin" kəndlilərin gözü qarĢısında əksinqilabçı kimi cəzalandırılması və güllələn məsi adi hal id i. Azərbaycanda ümumi kəndli təsərrüfatların ın 1929-1930-cu ildə 2,3 faizi qədərində 7583, 1930-1931-ci ildə 1,1 faiz qədərində 3802 qolço maq təsərrüfatı olmuĢ, onların sayı 1931-1932-ci ildə 1715-ə, 1932-1933-cü ildə 280-ə, 1935-ci ildə isə 80-ə en miĢdi. 64
Qolço maqların sayca 90-100 dəfə azalması 1929-1935-ci illərdə "qolço maqları bir sinif kimi ləğv etməy in" "parlaq" nəticəsi idi. Respublikada kollektivləĢdirmə illərinin faciəli əhvalatları həmin dövrdə respublikada yabançı partiya rəhbərliy inin Stalinin göstəriĢlərinə tən gələn Ģovinist və antihumanist fəaliyyəti ilə də bağlı idi. O vaxt A zərbaycan K(b)P MK-nın birinci katib i iĢləyən N.F.Gika lo 1930 -cu ilin fevralında 1500 qolçomağın ləğv edilməsi faktın ı nəzərdə tutaraq deyib: "Hələ ço x az ləğv edilmiĢdir" 65 .
hələ yerlərdə kimin qolçomaq, kimin ortabab olduğunu müəyyən etmək o lmur, ona görə də biz qolçomaq ları ləğv etməyi dairənin hər yerində eyni zamanda baĢlamaq fıkrindəyik. Gəncə dairəsinin qolço maqların ı Qarabağa, Qarabağ qolçomaqların ı Salyana, Salyan qolço maqlarını Naxçıvana göndəririk. Respublika partiya rəhbərliy i 1930-cu il 11 avqust tarixli qərarı ilə varlı təsərrüfatlara qarĢı mübarizən in gücləndirilməsini tələb edirdi. Mahal və dairə partiya ko mitələrindən tələb edilird i ki, avqustun 18-dən gec olmayaraq
241
qolçomaq həyətləri ü zərində nəzarəti ciddi surətdə gücləndirib onların artıq əmlakın ı müsadirə etsinlər. Dövlət taxıl tədarükü p lanını ödə məyən varlı kəndlilərə beĢ gün ərzində inzibati aktların tətbiq edilməsi Dövlət Siyasi Ġdarəsinə tapĢırıld ı. Bəzən kənddə xalq düĢməni kimi ifĢa edilənin əmlakı hərraca qoyulurdu. Respublikada yüzlərlə belə sahibsiz təsərrüfat dağılmıĢdı. Ko lxo z quruculuğunda əyintilər və səhvlər haqqında ÜĠK(b)P MK-n ın 14 mart tarixli qərarı, 1930-cu il aprelin 14-də "Azərbaycanda kolxo z hərəkatındakı səhvlər və əyintilər haqqında" qəbul edilmiĢ qərar kollektivləĢdirmədəki pozuntuların, qanun əyintilərin in qarĢısını yalnız nisbətən ala bildi 66 . AK(b)P MK-nın qərarında kollektivləĢdirmədə əyintilərə qarĢı nəzərdə tutulan qəti mübarizə tədbirləri yerlərdə tam və ard ıcıl həyata keçirilmird i. 30-cu illərdə kənddə mövcud iqtisadi siyasətə etirazların qarĢısı amansızlıqla alınırd ı. 1934-cü ildə AğdaĢ rayonunda 540 ko mmun istdən 266-sı partiyadan çıxarılmıĢ, 340 kolxo zçu isə "qolçomaq-antisovet ünsürü kimi güllələn miĢdi 67 . Kollekt ivləĢdirmə kəndin bütün təbəqələrinin mənafeyinə toxunurdu, öz əmlakın ı, mən liy ini və varlığ ını qoruyub saxlamaq uğrunda müqavimət göstərən qolçomaqlarla qəti döyüĢ baĢlandı. Bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da qolçomaqlar sovet hakimiyyətinə qarĢı mübarizənin bütün formala rından istifadə edirdilər. Gəncənin Nərimanov dairəsində, ġirvanın Ucar dairəsində, ġamxo r dairəsinin Bitdili kəndində kütləvi çıxıĢlar olmuĢdu. 1930-cu ilin yazında Naxçıvan MSSR-də, Nu xa-Zaqatala dairəsində sovet hakimiyyətinə qarĢı qalxan qiyamlarda ortabablar da iĢtirak edirdilər. Onların iĢtirakçılarına divan tutuldu və qiyam yatırıldı 68 .
çıxıĢlar, kəndlilərin istər fəal, istərsə də passiv müqaviməti qolço maq ların sinfi mübarizəsi kimi qələmə verilmiĢ, sosializmdə "sinfi mübarizənin" güclənməsi pərdəsi altında Azərbaycanın kənd rayonlarında soyqırıma bənzər ağır cinayətlər törədilmiĢdi.
242
§ 3. AZƏRBAYCANDA ĠCTĠMAĠ-SĠYAS Ġ HƏYAT
illərdə bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da inzibati-amiranə rəhbərlik metodları bərqərarlaĢır, "sosialist sənayeləĢdirilməsi" və
xüsusən "kollektiv ləĢdirmə" prosesində "sovet inzibati-amirlik sisteminə" çevrilirdi. Bu sistem cəmiyyətin bütün sahələrinə, habelə sovetlərin fəaliyyətinə də güclü təsir göstərirdi. Sovetlərin xalq hakimiyyəti orqanları kimi funksiyaları, konstitusiya hüquqları tədricən məhdudlaĢdırılır, on ların dövlət və təsərrüfat idarəçiliy inin bürokratikləĢdirilməsi baĢ verirdi. YĠS-in ilk
dövründə sovetlərin möhkəmləndirilməsi məqsədilə bir sıra tədbirlər, o cü mlədən onların maliyyə və idarəetmə iĢlərində hüquqların ın geniĢləndirilməsi həyata keçirilird i. 20-ci illərin əvvəllərində Ģəhər və rayon sovetlərinin müstəqil büdcələri var idi. Kənd sovetlərinə isə bu cür imkan sonra verilmiĢdi, 1929-cu ildə 19 iri kənd sovetlərində müstəqil büdcə yaradılmıĢ, onlar öz büdcələrini geniĢləndirmək hüququ da əldə etmiĢdilə r. Bunun sayəsində 1930-1931-c i ma liyyə ilində yerli sovetlərin büdcəsi bir il ərzində 57,7 faiz artmıĢdı 69 .
çətinliklərlə rastlaĢırdı. 1925-ci ilin əvvəllərində sovetlərin aĢağı orqanlarına yeni seçilmiĢ üzvlərin 36843 nəfəri və ya 75 fa izi savadsız id i 70 . Məktəb və kurslar vasitəsilə əməkçilərin ü mu mtəhsil səviyyəsini yüksəltmək üçün ço x iĢ görmək lazım id i. 1925-ci ilin əvvəllərində bütün dairə icraiyyə ko mitələrində beĢgünlük sonra isə biraylıq, ikiay lıq və üçaylıq kurslar təĢkil ed ilmiĢdi. Kənd sovetlərinin bütün sədrləri və katibləri bu kursları keçirdilər 71 . 1930-cu ilin o ktyabrında Bakıda sovet quruculuğu evi açıldı. Həmin il Xalq Təsərrüfatı Ġnstitutunun sovet quruculuğu fakültəsinin bazasında Sovet Hüququ və Quruculuğu Ġnstitutu, 1931- ci ildə Azərbaycan MĠK yanında sonralar Ko mmunist Universiteti ad lanan A li Partiya və Sovet Məktəbi yaradıldı 72 .
fəaliyyətlərin i kütləvi
yo xlamaları dövlət
hakimiyyət orqanlarının möhkəmləndirilməsində, sovet aparatının passiv və digər ünsürlərdən təmizlən məsində mühüm ro l oynadı. Sovetlərdə üç min nəfərdən çox iĢçi, yəni onların 9,5 faizi xaric edild i 73 . 1928-1929-cu illərdə sovetlərə növbəti seçkilər keçirild i. Scç ki kampaniyasını keçirmək üçün 1929-cu ildə kənd rayonlarına iki ay müddətində 500 könüllü fəhlə göndərilmiĢdi 74 . Seçkilərin təĢkili ilə həyata keçirilən geniĢ ictima i-siyasi ka mpan iya sovetlərin möhkə mləndirilməsində əhəmiyyətli rol oynadı. Yeni sovetlərin hesabat iclaslarında mövcud nöqsanlar tənqid edilir, ilk 243
növbədə sosial-mədəni quruculuq və abadlıq məsələ ləri ilə bağlı səmərəli təkliflər irəli sürülürdü. Əvvəlki seçkilərdən fə rqli olaraq, bu iclaslarda yuxarıdan təqdim edilmiĢ namizədlə rin siyahısı yox, hər bir na mizəd Ģəxsən mü zakirə olunurdu 75 . Bir ço x seçki məntəqələrində 20-40 namizəd səsverməyə qoyulurdu. 722 seçki dairəsi üzrə 7628 na mizəd səsə qoyulmuĢdu. Müzakirələ rin gediĢində seçicilər b ir sıra namizədləri rədd etmiĢdüər 76 .
demokratik prinsipi bir sıra hallarda pozulurdu. Belə kı, imtiyazlı, əsil zadəgan təbəqələrin nümayəndələri qanunsuz seçkı hüququndan məhru m edil ir, onlara qarĢı "antisinfi siyasi" tədbirlər tətbiq edilird i. Hətta bu qayda Azərbaycan SSR Konstitusiyasında da əks olunmuĢdu 77 . Bunun nəticəsində, əvvəlki illərdə olduğu kimi, 1929-cu il seçkiləri də kəskin sinfi ziddiyyətlər Ģəraitində keç irilirdi. Seçki hüququndan məhru m edilmiĢlər ciddi müqavimət göstərirdilər. On lar seçki hüququ əldə etməyə cəhd edərək seçki iclaslarını po zur, bəzən terrora əl atır, ö z növbəsində hakimiyyət orqanları da onlara qarĢı cəza tədb irləri görürdülər. Dini mərasimlərə (Quran o xu maq, məsciddə çay paylamaq və s.) əməl edən kəndli, ortabab və kasıbların seçki hüququndan qeyri-qanuni məhru m edilməsi faktlarına da rast gəlinird i. Bütün bunlara baxmayaraq, 1929-cu il seçkilərində 838 min 671 seçicidən 608 min 741 nəfər və ya 73 faizi seçkilərdə iĢtirak etmiĢdi, bu isə 1927-c i ildə ki seçkilərdən 13 fa iz art ıq id i 78 . Qadınlar seçkilərdə xeyli fəallaĢmıĢ, onların 1927-ci il seçkilərində 30 faizi, 1929-cu il seçkilə rində isə 61 fa izi iĢtira k et miĢdi. Kənd sovetləri sədrlərinin 1929-cu ildə 116 nəfəri - bütün kənd sovetləri sədrlərinin 10 faizi, 1927-c i ildə isə cə misi 23 nəfə ri qadın idi. 1929-cu il seçkilərində sovetlərə 45568 deputat seçilmiĢdi. Onlardan 26933 nəfəri - 59,1 faizi ilk dəfə seçilmiĢ, respublikada yaĢayan bütün millət və xalq lar sovetlərdə təmsil o lun muĢdu 79 . Azərbaycanda keçmiĢdən irs qalmıĢ inzibati bölgüdə nöqsanlar olduğunu və onun yeni inzibati-iqtisadi rayonlaĢdırma prinsiplərinə uyğun olmadığın ı nəzərə alaraq, respublikada yeni rayonlaĢdırma həyata keçirilirdi. Ġlk dövrdə sovetlər kənd icmalarının ərazisində yaradılırdı. Ġnqilaba qədər onların sayı 466 idi 80 . 1925-c i ilədək bu qədər də kənd sovetləri mövcud idi. Təbiidir ki, o zaman respublikada bütün kəndlərin hamısında dövlət orqanları yox idi. Bununla yanaĢı, kənd sovetinin ixtiyarında olan ərazi ço x geniĢ id i və burada yaĢayan əhalinin sayı iki min-üç min nəfərə çatırdı 81 . Belə Ģəraitdə sovetlərin iĢini yaxĢ ılaĢdırmaq, kütlələri dövlətin idarə edilməsinə geniĢ Ģəkildə cəlb etmək, kənddə sovetlərin rolunu yüksəltmə k çətin idi. 1928-ci ilin oktyabrında Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Soveti tərəfindən çağırılmıĢ rayonlaĢdırma üzrə müĢavirə qəzaların ləğv edilməsinə və yeni inzibati-ərazi vahid i olan 244
dairələrin təĢkilinə tərəfdar olduğunu bildirdi. Əsas olaraq qəbul edilmiĢ layihəyə görə, ərazi rayonlaĢdırılmasın ın əsasında üçdərəcəli bölgü qoyuldu; dairə, rayon, kənd soveti 82 . Azərbaycan SSR-in yeni in zibati-ərazi bölgüsü haqqında məsələ VI Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayında (1-9 aprel 1929-cu il) xüsıısi olaraq mü zakirə edild i. Quru ltay Naxçıvan MSSR və DQM V-n in sərhəd və hüquqlarını pozmadan, respublikanın dairə, rayon və kənd sovetləri ü zrə inzibati-ərazi bölgüsünün həyata keçirilməsini qərara ald ı. Qərarda dairələrin sayının azald ılması və onların ərazisin in geniĢləndirilməsinin məqsədəuyğunluğu qeyd olunurdu
83 . Yeni rayonlaĢdırmaya qədər respublikada 15 qəza - Ağdam AğdaĢ, Gəncə, Göyçay, Cəbrayıl, Zaqatala, Qazax, Quba, Kü rdüstan, Lənkəran, Nu xa, Salyan, ġamxo r, ġamaxı, Bakı qəzaları, eyni zamanda DQM V və Naxçıv an MSSR mövcud idi 84 . 1929-cu ilin sonunda yeni rayonlaĢdırma nəticəsində 15 qəza əvəzinə 8 mahal (Naxçıvan MSSR və DQM V-dən baĢqa) təĢkil olundu: Qarabağ, Gəncə, ġirvan, Zaqatala, Nu xa, Lənkəran, Salyan, Bakı. Dairələrin sayı 128-dən 62-yə endi, kənd sovetlərinin sayı isə 1090 oldu 85 . Yeni rayonlaĢdırma dövlət aparatını kütlələrə yaxınlaĢdırdı, onların dövlət quruculuğuna daha fəal cəlb edilməsini, yerli hakimiyyət orqanlarının iĢinin yaxĢılaĢdırılmasın ı təmin etdi. Bu, ço x vacib idi, belə ki, o dövrdə partiya orqanları tədricən sovetlərin funksiya, hüquq və vəzifələrini mənimsəyərək, onlan əvəz etməyə cəhd edirdi. SənayeləĢdirmə və kənd təsərrüfatının kollektivləĢdirilməsi dövründə elliklə kollektivləĢ mə rayonlarında sovetlərin ləğv edilməsi haqqında çıxıĢlar edilird i. Bu çıxıĢlar belə əsaslandırılırdı ki, guya kolxozlar özləri kənd sovetlərinin vəzifələrini icra edə bilərlər. Bu, faktiki olaraq yerlərdə dövlət orqanların ın ləğv edilməsinə gətirib çıxarırdı. SSRĠ MĠK-in Rəyasət Heyəti 1930-cu il yanvarın 25-də bununla əlaqədar qəbul etdiyi qəra rda qeyd etdi ki, kolxo zlar istehsal birlikləri olduğu üçün dövlət hakimiyyət orqanları olan kənd sovetlərinə qarĢı qoyulmamalıdır 86 . 1930-cu il fevralın 3-5-də Zaqafqaziya MĠK yanında keçirilmiĢ sovet quruculuğu məsələsinə dair müĢavirə Azərbaycanda dövlət aparatının fəaliyyətinin yaxĢılaĢdırılmasında əhəmiyyətli ro l
oynadı. MüĢavirə kollektivləĢ mə dövründə sovetlərin vəzifələri haqqında məsələni mü zakirə edərək, ZSFSR sovet orqanlarının, o cü mlədən kənd sovetlərinin iĢinin əməli proqramını müəyyən etdi 87 . Sovet aparatı iĢinin yaxĢılaĢdırılması, onun zəhmətkeĢ kütlələrə daha da yaxınlaĢdırılması mənafey i ölkənin mövcud olan inzibati bölgüsünün yenidən qurulmasını tələb edirdi. 1929-cu ildə qəzaları əvəz etmiĢ dairələr, Zaqatala dairəsindən baĢqa, mərkəz rayonlar arasında lazım o lmayan ara vasitəsi 245
sayılaraq, 1930-cu ilin avqustunda Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti və MĠK-in qərarı ilə ləğv edild i 88 . Ġnzibati-ərazi bölgüsünün əsas həlqələri olan rayonların sayı 63 oldu. Sonralar (1932-ci ildə) rayonları möhkəmləndirmək məqsədilə Azərbaycanın yeni rayonlaĢdırılması həyata keçirildi, nəticədə respublika ərazisində (Naxçıvan MSSR və DQM V-dən baĢqa) 47 rayon saxlan ıld ı. Ġri Ģəhərlərdə, əvvəllərdə olduğu kimi, müvafıq rayon sovetləri olan rayonlar qaldı 89 . Dairələrin ləğv edilməsi ilə əlaqədar hakimiyyət orqanları da dəyiĢikliyə məruz qaldı. Rayon sovetləri yaradıldı, icraiyyə ko mitələrin in təĢkilati strukturu təkmilləĢdirild i. Ġdarə və ictimai-mədəni müəssisələrin (xüsusi qərarla respublika təĢkilatlarına aid edilən idarələrdən baĢqa) bütün maddi ehtiyatları rayon icraiyyə ko mitələri və Ģəhər sovetlərinə verildi 90 . Bu, yerli hakimiyyət orqanlarının maddi bazasının möhkəmləndirilməsinə və rayonların iqtisadi və mədəni həyatında onların rolunun yüksəldilməsinə kö mək etdi. Yeni inzibati bölgü dövlət aparatını kütlələrə yaxınlaĢdırd ı, həmçinin respublikada sosialist quruculuğu vəzifələ rin in həllini asanlaĢ dırdı. Da irələ rin ləğvi rayon və kəndlərin sovet orqanlarını kadrlarla möhkəmləndirməyə imkan verdi. Azad edilmiĢ kadrlardan təkcə sovet iĢinə 681 nəfər rayonlara, 797 nəfər isə kəndə göndərildi 91 . 1930-cu ilin noyabrı - 1931-c i ilin fevra lında keçirilmiĢ hesabat kampaniyası sovetlərin möhkəmlən məsinə, əməkçilərin dövlətin idarə edilməsinə daha geniĢ cəlb edilməsinə xeyli dərəcədə kömək etdi. Sovetlərə seçkiləri hazırlamaq və keçirmək məqsədilə kənd rayonlarına Bakıdan 200 sovet iĢçisi və 150 nəfər qabaqcıl fəhlə göndərildi 92 . Yerlərdə buraxılmıĢ nöqsanları düzəltməklə məĢğul olan xüsusi briqada seçki hüququndan qeyri-qanuni olaraq məhru m ed ilən ləri seçki siyahılarına daxil etdilər və Azərbaycan üzrə seçki hüququndan məhru m ed ilən lərin fa izi 6,4-dən 4-ə endi 93 . Seçicilərin 73,6, qadınların 61, mu zdur və fəhlələrin isə 79 faizi seçkilərdə iĢtirak etdilər 94 . La kin həqiqətən seçilməyə layiq o lanların hüquqları həmiĢə qorunmurdu, bəzən isə adamlar seçki briqadaları ü zvlə rinin günahı və subyektiv mü lahizələrinə görə seçki hüququnda məhru m edilird ilər. 1930-1931-c i illə rin seçkilə ri Azərbaycanda sovetlərin sosial tərkibində həlledici dəyiĢiklikləri nü mayiĢ etdirdi. Mu zdurlar, yo xsul kəndlilər və fəhlələr sovetlərin bütün üzvlərinin 75 faizini təĢkil edirdi. 1929-cu ildə isə onlar 53,1 faiz id i 95 . Fəhlə briqadalarının tərkibində kəndə göndərilənlərin ço xu kənd soveti sədri seçildilər Həmin ildə kənd soveti sədrlərinin 27,1 faizi fəhlə və muzdur idi
96 . Fəhlələ rin dövlətin idarə edilməsində iĢtirakı onların aĢağıdan sovet aparatı üzərində nəzarət iĢinə cəlb edilməsi fo rmalarından biri fabri k və zavodların dövlət idarələrinə hamilik etməsi oldu. 1931-ci ildə Bakı fəhlələri 33 idarəyə hamilik edirdilər 97 . 246
Respublikada "sosialist əvəzçiliyi" adlanan metod da geniĢ yayılmıĢdı 98 . Qabaqcıl fəh lələr istehsalatdakı iĢdən sonra ayrı-ayrı sovet idarələrinin rəhbər iĢçilərin i əvəz edirdilər. 1932-ci ilin əvvəllərində Bakıda 149 nəfər sosialist əvəzçisi var idi 99 . Bu, dövlət aparatının iĢinin yaxĢılaĢdırılmasını təmin etməklə yanaĢı, aparatda iĢləmək üçün yeni fəhlə kadrların irəli çəkilməsinə kö mək etdi. Beləliklə, 20-30-cu illərdə sovetlərin möhkəmləndirilməsi sahəsində bir sıra əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirild i, o cü mlədən maliyyə və idarəetmə iĢlərində onların hüquqları geniĢləndi, sovet aparatında iĢləmək üçün kadrlar hazırlandı, sovetlərə seçkilər əməkçilərin dövlətin idarə olun masına cəlb edilməsində mühü m rol oynadı, sovetlərin tərkibində müsbət struktur dəyiĢiklikləri keçirildi. Ancaq həmin dövrdə idarəetmədə formalaĢan inzibati - amirlik metodları, sovetlərin iĢinə partiya müdaxiləsinin güclən məsi onların əsil dövlət hakimiyyət orqanları kimi xalqın hüquq və mənafelərini müdaf iə etmələrinə mane olur və hüquqlarını məhdudlaĢdırırd ı. Ġctimai-siyasi təĢkilatlar. 30-cu illərdə yeni cəmiyyət quruculuğu prosesində Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatı əsaslı surətdə dəyiĢildi. Bu dövrdə ÜĠK(b)P-n in tərkib hissəsi olan Azərbaycan Kommun ist Partiyası təhsil, mədəniyyət, dövlət idarəçiliyi və iqtisadiyyatın bütün sahələrində, həmç inin ümu mbəĢəri, milli və d igər sosial, ict imai münasibətlərin formalaĢ masında həlledici rol oynayırd ı. Bu illərdə Azərbaycan Ko mmun ist Partiyasının sıraları fəhlə, kolxo zçu, mu zdur və yoxsul kəndlilər hesabına artırdı. 1928-ci il yanvarın 1-nə olan məlu mata görə, Azə rbaycan Kommunist Partiyasının tərkibində 22781 nəfər partiya üzvü və 9489 nəfər namizəd (cəmi 3227 nəfər)var id ilər. Onlardan 22180 nəfəri (68,7 faiz) fəhlə, 5365 nəfəri (16,6 faiz) kəndli, 4720 nəfəri (14,7 faiz) isə qulluqçu və digər təbəqələrin nümayəndələri id i 101
. 1933-cü ilin evvəllərində isə partiya üzvlərinin sayı 47.465 nəfərə, namizədlərin sayı isə 26215 nəfərə (cəmi 73680 nəfər) çatdı 102
. Onların içərisində fəhlələ r 47103 (63,9 faiz) nəfər, kəndlilər 20431 (27,8 faiz) nəfər, qulluqçu və digərləri isə 6146 (8,3 faiz) nəfər təĢkil edirdi 103
. Rəqəmlərdən göründüyü kimi, partiya üzv ləri içərisində qulluqçuların sayı kəskin surətdə azalmıĢ, kəndlilərin say ı isə xeyli artmıĢdı. Bu kəmiyyət dəyiĢikliy i Azərbaycan partiya təĢkilatın ın keyfiyyət səviyyəsinə mənfı təsir göstərdi. Qadın ların partiyaya axın ı zəif gedirdi. Partiya üzvlərinin milli tərkibində azərbaycanlı fəhlə lərin faizi baĢqa millətlərin nümayəndələri ilə müqayisədə azlıq təĢkil edirdi. Hətta təĢkilatlarda azərbaycanlıların sayının xeyli azalması müĢahidə edilirdi. AK(b)P M K və BK-nın birləĢmiĢ plenumu (1931-ci ilin fevralı) "türk kadrlarına xüsusi diqqət və fəhlələrin ayrı-ayrı təbəqələrinə diferensial yanaĢmanı təmin etmək baxımından partiya təĢkilatların ın kütləvi iĢində tezliklə dönüĢə nail olmağı" qərara aldı 104
. Partiya təĢkilatı bu məqsəd üçün partiya-sovet 247
mətbuatı, həmçin in partiya maarifi Ģəbəkəsindən istifadə etdi. 1930-cu ildə təsərrüfat quruculuğunun bütün sahələrinə partiya rəhbərliyin i gücləndirmək məqsədilə AK(b)P MK, BK və rayon komitələri yenidən təĢkil olundu. Partiya iĢinin ağırlıq mərkəzi sex, briqada və mədənə keçirildi. Ko mmunisti üç nəfərdən az o lmayan bütün müəssisələrdə partiya qrupları yarad ıld ı. 1931-ci ilin əvvəlində Bakıda 1200 partiya qrupu var idisə, 1932-ci ilin aprelində onların sayı 2300-ə çatdı
105 . Sex partiya ö zəklərinin də sayı artdı. 1931-ci ilin martında Bakıda 390, bir ildən sonra 590 sex özəy i var id i. Bakmm iri müəssisələrində partiya ko mitələri təĢkil edildi. 1931-ci ilin 106 əvvəlində cə mi bu cür iki ko mitə var idisə, bir ildən sonra onların sayı 23-ə çatdı 107
. Kəndlərdə də partiya özəkləri yenidən quruldu. Ərazi kənd özəkləri ilə yanaĢı, istehsalat prinsipi üzrə yaradılan kolxo z partiya təĢkilatları təĢkil edild i. 1930-cu ildə Azərbaycanda 133 ko lxo z partiya özəyi, sovxoz və MTS-lərdə 11 partiya özəyi var idi. 1930-cu ilin sonunda isə kolxo z partiya ö zəklərinin sayı 490-a , kənd əra zi özə klə ri 443-ə, sovxo z və MTS-lə rdə isə onların sayı 43-ə çatdı, on iki sovxo z, on dörd MTS və qırx dörd iri kolxo zda qonĢu kənd və kolxo zların özəklərini birləĢdirən partiya ko mitələri yaradıldı. 200 nəfərədək rəhbər rayon iĢçisi partiya komitələri və özəklərinin katibi iĢləmək üçün kəndə göndərildi 108 .
partiyanın taleyinə güclü təsir göstərirdi. SənayeləĢdirmə, kənd təsərrüfatının kollekt ivləĢdirilməsi və " mədəni inqilabın" həyata keçirilməsi dövründə ÜĠK(b)P daxilində alternativ proqra mla çıxıĢ edən s ağ təmayül meydana gəldi. Sağ təmayülün liderləri sənayeləĢdirmənin yüksək sürətinə qarĢı çıxır, qolço maq lara qarĢı tətbiq edilən fövqəladə tədbirləri qəti rədd edirdilər. On lar ö lkədə sinfi mübarizənin zəifləməsi və qolçomaqların dinc surətdə sosializmə qovuĢması "nəzəriyyə"sini təbliğ edir, kollektivləĢ məni kö məkçi tədbir kimi in kar etməyərək, aqrar bölmədə fərdi kəndli təsərrüfatın ı onun əsası sayırdılar. Bu dövrdə formalaĢmıĢ in zibati-amirlik sistemi partiya təĢkilatlarının iĢində də özünü büruzə verirdi. 1929-1930-cu illərdə XVI Ümu mittifaq partiya konfransının (1929-cu ilin apreli) qərarı ilə bütün respublika təĢkilatlarında partiya üzvlüyünə namizədlərin və üzvlərin yoxlan ması və ü mu mi təmizlən məsi keçirildi. Azərbaycan Kommunist Partiyasında yoxlamadan keçən 37979 ko mmunistdən 4106 nəfəri və ya 10,8 faizi partiyadan xaric edildi 109 . La kin Azərbaycanda kommun istlərin ü mu mi sayı azalmad ı, belə ki, təmizləmə və yoxlama dövründə partiya sıralarına 4541 nəfər, baĢqa sözlə xaric o lunanlardan 435 nəfər artıq qəbul edilmiĢdi 110
. Bəzən "təmizləmə" pərdəsi altında prinsipial, vicdanlı, ancaq "partiya rejiminə" uyğun olmayan adamları partiyadan uzaqlaĢdırırdılar. "Tə mizlə mə" Stalinin d iktatorluq rejiminin ruhuna cavab
248
verməyən, la kin ləyaqətli kadrların əvə z edilməsi prosesini xeyli sürətləndird i. ÜĠK(b)P-n ın tərkib hissəsi olan Azərbaycan Ko mmunist Partiyasının sıralarında da çəkiĢ mə, q rupbazlıq, intriqa mövcud idi. Azərbaycan partiya təĢkilatlarında mü xtəlif qrup ların mövcudluğu respublikada ü mu mi Ģəraiti
xeyli mürəkkəbləĢdirmiĢdi. 1930-cu il avqustun 3-də UIK(b)P MK A zərbaycanın iĢləri haqqında xüsusi qərar qəbul etdi. Qərarda qeyd olunurdu ki, A Y(b)P Bakı partiya təĢkilatların ın rəhbər iĢçiləri içərisində "prinsipsiz, qrupbazlıq mübarizəsi bolĢevik partiyasında tamamilə yolverilməz xarakter almıĢdır" 111 . ÜĠK(b)P MK AK(b)P MK-nın birinc i katibi N.F.Gika lonu V.Ġ.Polonski ilə əvəz etdi 112
. Respublika partiya rəhbərliyində qarıĢıqlığ ın səbəblərindən biri mə rkəzi partiya orqanlarının milli respublika ların partiya təĢkilatla rına münasibətdə yeritdiyi düzgün olmayan kadr siyasəti idi. A zərbaycanda 1934-cü ilədək birinci katibləri Mərkəz milli spesifık xüsusiyyətləri dərk etməyən qeyri-milli kadrlardan təyin edirdi. Bu isə respublikada ictimai-siyasi Ģəraitə mənfı təsir göstərir və Azərbaycanın qarĢısında duran mühüm problemlərin həllini mürəkkəbləĢdirird i. AK(b)P MK-nın ilk azərbaycanlı birinci katib i 1933-cü ilin dekabrında seçilmiĢ M.C.Bağırov oldu. Azərbaycandakı həmkarlar təĢkilatları zəngin inqilabi ənənələrə malik idilər. Onlar tarixi təcrübəyə əsaslanaraq sosializm quruculuğunda, respublikan ın ictima i-siyasi və əmək həyatında fəal iĢtirak edirdilər. Hə mkarlar Ġttifaqları əməkçilərin mədəni-məiĢət Ģəraitinə, onların maddi maraqların ın müdafiəsinə, həmçinin istehsalatda əmək Ģəraitin in yaxĢılaĢmasına böyük qayğı göstərirdilər. Ancaq bütün ictimai təĢkilatlar, o cümlədən həmkarlar Ġttifaqları partiya orqanların ın nəzarəti alt ında idi və onların baĢlıca vəzifə ləri hər Ģ eydən əvvəl partiya qərarların ı yerinə yetirməyə yönəldilmiĢdi. SənayeləĢdirmənin həyata keçirilməsi, yeni sənaye müəssisələrinin tikintisi, müasir sənaye-texnika sahələrinin yaradılması həmkarlar təĢkilatları üzv lərinin sayının artmas ını təmin etdi. Belə ki, onların sayı 1933-cü ilin yanvarında 1928-ci ilin iyunundakı 214670 nəfərdən 334,467 nəfərə çatdı. Azərbaycan həmkarlar Ġttifaq larının milli tərkib ində 1928-ci ildə azərbaycanlılar 81817 nəfər (38,1 faiz), ruslar 78259 (36,5 faiz), ermən ilə r 33357 (15,5 fa iz), qeyrilə ri 21237 (9,3 fa iz) id isə, 1933-cü ilin əvvəlində azərbaycanlılar 117924 (35,3 faiz), ruslar 136300 (40,8 faiz), ermənilər 47962 (14,3 faiz), qeyriləri 32281 (9,6 faiz) id i 113
. Göründüyü kimi, azərbaycanlıların mütləq sayının artmasına baxmayaraq, onların n isbi çəkisi xeyli azalmıĢdı. Bu, həmkarlar Ġttifaqları sırasında rusların daha sürətlə artmasına Ģərait yaradan Ģovinist münasibətlə bağlı idi. Həmkarlar Ġttifaqlarına əməkçi qadınlarının geniĢ cəlb edilməsi müĢahidə edilird i. 1926-cı ilin yanvarında Azərbaycan həmkarlar Ġttifaqları tərkibində qadınlar 22526 nəfər və 249
ya 12,1 fa iz, 1933-cü ilin yanvarında isə 76454 nəfər və ya 22,9 fa iz təĢkil edirdi 114
. Həmkarlar Ġttifaqı ü zvü olan azərbaycanlı qadın ların sayı 1926 -cı ilin yanvarında 1930 nəfər və ya 8,6 faiz, 1933-cü ilin yanvarında isə 15196 nəfər və ya 19,9 fa iz təĢkil edirdi 115
. 1931-c i ildə hə mkarlar Ġttifaqının quruluĢunda dəyiĢiklik aparıldı - 23 əvəzinə 44 həmkarlar Ġttifaqı yaradıldı, fabrik-zavod yerli ko mitələrinin hesabat- seçki kampaniyası keçirild i. Təkcə Bakıda 377 yerli və fabrik-zavod ko mitəsi (seçkilərə qədər mövcud olan 227 əvəzinə), ilk dəfə olaraq 1627 q rup həmkarlar təĢkilatçısı seçild i. Ġttifaqların xırdalaĢdırılması istehsalat zərbəçilərinin geniĢ Ģəkildə həmkarlar Ġttifaqı iĢinə könüllü cəlb edilməsin i təmin etdi 116
. Azərbaycan həmkarlar Ġttifaqları kütləv i sosializm yarıĢı və zərbəçilər hərəkatında fəal iĢtirak edir, sovetlərə fəhlə hamiliy ini həyata keçirmə kdə, Ģəhərin kəndə köməy ini möhkəmləndirməkdə fəallıq göstərirdilər. Gənc nəslin tərbiyəsi sahəsində Azərbaycan komsomol təĢkilatları mühü m iĢ aparırd ı. Onlar ilk növbədə istehsalata təzə gəlmiĢ fəhlə gənclərin, həmçinin tələbə və Ģagird lərin Ġttifaqa cəlb ed ilməsinə diqqət yetirirdilər. 1926-cı ilin əvvəllərində respublika ko msomol təĢkilatı öz sıralarında 48 min nəfərədək gənci birləĢdirirdisə 117
, 1932-c i il yanvarın 1-nə onların sayı 162 min nəfərə çatmıĢdı
118 . Müəssisə, kolxoz, sovxoz, tədris ocaqları və idarələrdə yeni ko msomol özəkləri yaradılırdı 119
. Neft sənayesinin yenidən qurulması dövründə gənclər və ko msomolçu lar yeni texn ikanın, xüsusilə fırlan ma qazıma üsulunun tətbiqi, əmək məhsuldarlığın ın artırılması, istehsalın səmərələĢdirilməsi uğrunda ciddi mübarizə aparırdılar. Onlar geridə qalan sahələri "yedəyə alaraq", baĢqa sözlə himayələrinə götürərək qabaqcıllar sırasına çıxarırdılar . Ko msomol ö zəkləri ço x vaxt kütləvi iməciliklərin təĢəbbüsçüsu və təĢkilatçıları kimi çıxıĢ edir, iĢ vaxtının itkisi ilə mübarizə aparırdılar. 1932-ci ilin iyununda Lenin (indiki Sabunçu) rayonunda 68626 nəfərin iĢtirakı ilə kütləvi iməcilik keçirildi. Onlar 430 mın ton metal topladılar, onlarla mədənin iĢə düĢməsini təmin etdilər. Respublika ko msomo l təĢkilat ı dövlət aparatında süründürməçiliyə qarĢı fəal çıxıĢ edirdi. Bakı ko msomo lunun təĢəbbüsü ilə yaradılan "yüngül kavaler" briqadaları idarələrə təhkim edilərək onların iĢindəki nöqsanları aĢkara çıxarırdılar 122 .
təĢkilatında 687 ko mso molçunun iĢtirakı ilə 86 "yüngül kavaler" briqadası yaradılmıĢdı. 1930-cu il yanvarın 1-nə onların sayı 269-a, ko msomolçu ların sayı isə 3,569-a çatdı 123
. Azərbaycanda komsomo lçular mədəni inkiĢaf, gənclərin tərbiyəsi, onların savadsızlığ ı və az savadılığının ləğvi iĢində fəal iĢtirak edird ilər. 1928-ci
250
il mayın sonunda onlar Bakı və onun mədən rayonlarında, Zaqafqaziyada birinci olaraq, savadsızlıq, nadanlıq və mədəniyyətsizliklə, gənclərin sağlam və mədəni məiĢəti uğrunda mübarizə məsələlərini həll etməli o lan "mədəni hücum" təĢkil etdilər 124
.1930-cu ildə savadsızlığ ı ləğvetmə məntəqələrin i təĢkil et mə k üçün ali məktəb, texniku m və fəhlə fakü ltələrindən üç min nəfərdən artıq gənc isə pambıqçılıq kolxo zlarına getdi 125
. Beləliklə, 20-30-cu illərdə Azərbaycanda ictimai-siyasi təĢkilatlar təĢkilati cəhətdən formalaĢ ma və möhkəmlən mə mə rhələsi keçərək respublika xalq təsərrüfatın ın bütün sahələrində öz fəaliyyətlərin i geniĢləndird i. Ancaq onlar inzibati-a mirlik re jimi Ģəraitində öz funksiyaların ı müstəqil Ģəkildə həyata keçirə bilmirdilər, çünki partiya orqanların ın nəzarəti altında hakimiyyət aparatından asılı id ilər və partiyanın "kö məkçisi" (əslində mu zduru) kimi onun əsas kursunun həyata keçirilməsinə xid mət edird ilər. Azərbaycan SSR-də birinci beĢilliyin yekunları. Birinci beĢillik plan Azərbaycan SSR xalq təsərrüfatının inkiĢafında mühüm addım o ldu. Belə ki, xalq təsərrüfatına (kolxo zlarsız) 140 milyon manat (müqayisəli qiy mətlə), o cümlədən sənaye inkiĢafına 89 mln manat (və ya respublika xalq təsərrüfatına yönəldilən bütün kapitalın 63,6 faizi), nəqliyyat və rabitəyə 11 mln (10,7 faiz), kənd təsərrüfatına 16 mln, (7,2 faiz), mənzil tikintisinə, elm, mədəniyyət, maarif, səhiyyə və s. 24 mln manat (21,4 faiz) vəsait qoyulmuĢdu 126
. Neft sənayesi xüsusilə inkiĢaf etmiĢdi. Zəngin yataqları olan Neftçala, Qala (" Əzizbəyovneft" tresti), Lökbatan, Qaraçu xur və s. istismara verildi 127
. AbĢeronun hüdudlarından kənarda yeni neftli sahələrin mənimsənilməsinə baĢ landı. Qazıma sahəsində müvəffəqiyyətlər əldə edildi. Qazıma iĢlərinin həcmi əgər beĢilliyin b irincilində 320,6 min metr idisə, 1932-ci ildə 484,3 min metrə çatdı. 128 Neftin çıxarılmasında ko mpressor üsulu və dərinlik nasoslarının tətbiqi neft sənayesində mühü m nailiyyət idi. Bu cür texniki yeniliklər və Bakı neftçilərin in fədakar əməy i sayəsində neft çıxarılması 1932-ci ildə 1928/29-cu ildəki 8,7 mln tondan 12,2 mln tona çatdı 129 . Azərbaycan neft sənayesi birinc i beĢillik ə rzində bürün ölkənin xalq təsərrüfatına 54,5 mln ton neft və 1,4 mln ton qaz verdi 130
. Neft hasilatının artması respublika neftayırma sənayesinin də güclü inkiĢafına zəmin yaratdı. Birinci beĢillikdə texnikanın son nailiyyətləri əsasında qurulmuĢ iyirmi üç neftayırma qurğusu tikilib istifadəyə verilmiĢdi 131 . 1932-ci ildə ç ıxa rılan neftin 95 faizi A zərbaycanın neftayırma zavodlarında ema l edilirdi, halbuki bu rəqəm 1928/29-cu ildə 75,9 faizə bərabər idi 132 . Birinci beĢillik dövründə iyirmi beĢ iri dövlət sənaye müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi 133
. 1928-1932-c i illərdə Bakıda yod zavodu, soyuducular zavodu, Orconikid ze adına tikiĢ komb inatı, Xankəndində ipəkəyirmə zavodu, Nu xa, Zaqatala və Lənkəranda kərpic zavodları istismara verilmiĢdi. 251
Respublikada bir sıra yeni sənaye sahələrinin - yod-bro m istehsalını mən imsəyən kimya, tikinti materialları istehsalı və yüngül sənayenin yaradılması təbii ehtiyatlardan və kənd təsərrüfatı xammalından ko mpleks Ģəkildə istifadə etməyə imkan verdi. Yeni sənaye müəssisələrinin tikintisi ilə yanaĢı, Azərbaycan SSR-də köhnə müəssisələrin geniĢləndirilməsi və yenidən qurulması həyata keçirilirdi. Birinci beĢillik illərində Bakıda ġmidt ad ına (indiki Səttarxan) neft avadanlığı zavodunun, sement zavoduııun, Len in adına (indiki H. Z. Tağıyev) əyirici- toxucu fabrikin, gön-dəri zavodu və "Qızıl ġə rq" mətbəəsinin, Çiraqid zorda kükürd-kolçedan mədəninin yenidən qurulması sahəsində böyük iĢlər görüldü Respublikanın maĢınqayırma sənayesinin inkiĢafında mühüm uğurlar qazanıldı. Azərneftin mexaniki zavodları yenidən quruldu və yeni neft avadanlığının kütləvi istehsalına baĢlandı. Azərbaycan SSR xalq təsərrüfatındakı maĢın avadanlığının 40 faizdən çoxu b irinci beĢillik dövründə qurulmuĢdu 135
. Bu, neft sənayesini yerli avadanlıq la təmin etməyə və xarici ölkələrdən texn iki asılılığa son qoymağa imkan verdi. Azərbaycanda energetika sənayesi inkiĢaf etdi. Birinci beĢillikdə rayonlarda yeni ele ktrik stansiyaların ın tikintisinə və su ehtiyatlarından planauyğun istifadə edilməsinə baĢlandı. BeĢillik ərzində on altı yeni, elektrik stansiyası, o cümlədən Laç ın, Xan kəndi, Gəncə, Zaqatala, Salyan və Qaryagində (indiki Fü zuli) tikildi 136 . Respublikada e lektrik stansiyalarının ü mu mi gücü 1932-c i ildə 1928-ci ildəki 109,96 min kilovatdan 171,83 min kilovata çatdı 137
. BeĢillik müddətində Azərbaycanın bütün sənayesinin ümumi məhsulu 86 faiz, o cümlədən neft çıxarılması 60 faiz, qaz istehsalı 197 faiz, elektrik enerjisi istehsalı 64 faiz, polad istehsalı 85 faiz, qara metal prokatı 19 faiz, maĢınqayırma və metal emalı məhsulu 93 faiz, sement istehsalı 121 faiz, pambıq-parça istehsalı 69 faiz artdı 138 .
Azərbaycan ərazisində sənaye müəssisələrinin keçmiĢdən irs qalmıĢ qeyri- bərabər yerləĢ məsi nisbətində yeni əsash dəyiĢikliklər etməsə də, respublikada bu sahədə ilk addımlar atılmasına səbəb oldu. Neft sənayesində istehsalın yüksək artımı və onun qabaqcıl mövqeyini saxlaması ilə yanaĢı, sənayenin digər sahələrinin əhəmiyyəti də tədricən artır, bu sahənin inkiĢaf surəti neft sənayes ini ötüb keçirdi. 1927/28-ci ildə Azərneftin illik məhsulunun dəyəri 359,4 mln manata bərabər idisə, 1932 -ci ildə o, 683,8 mln manata çatmıĢ və ya 190 faiz olmuĢdu. Sənayenin digər sahələrinin məhsul buraxılıĢı beĢillik ərzində 113,9-dan 284,4 mln manata çatmıĢ və ya 248,1 faiz artmıĢdı
139 . Bu, Azərbaycanın ümu mi sənaye məhsulunun həcmində neft sənayesinin xüsusi çəkisinin b ir qədər azalmasına gətirib çıxartdı. 1917-ci ildə
252
sənayenin ümumi məhsulunda neft sənayesinin payı 90 faiz təĢkil edird isə, bu, birinci beĢilliyin sonunda 71 fa izə endi. Müvafiq dövrdə res publika sənayesinin digər sahələrində ü mu mi məhsulunun həcmi 29 faizə çatmıĢdı 140 .
gəldi. Bakıdan sonra sənaye cəhətdən ən çox in kiĢaf etmiĢ Gəncədə bütün sənayenin ümumi məhsulu 1932-ci ildə 1927/28-ci ilə nisbətən 95,5 faiz, o cümlədən yüngül sənayedə 735,6 faiz artmıĢdı. BeĢilliyin sonunda Gəncədə 12 sənaye müəssisəsi, o cümlədən pamb ıq-parça ko mb inatı, mahud fabriki, yağ- sabunbiĢirmə ko mb inatı, pamb ıqtəmizləmə zavodu, tikiĢ fabriki və s. fəaliyyət göstərirdi. 1932-ci ildə Ģəhərin sənaye məhsulu dörd dəfə artdı. Gəncənin əhalisi əsasən fəhlələrin və onların ailə ü zvlərin in hesabına çoxaldı. 1928-ci ildə Gəncədə 39,9 min, 1931-ci ildə isə 81 min nəfər yaĢayırdı 142 .
etmiĢdi. Bu illərdə Ələt stansiyasından Culfaya qədər 409 km u zunluğunda dəmir yolunun çəkilməsi baĢa çatdırıld ı. Dəmir yolu nəqliyyatının yük dövriyyəsi 1932-ci ildə 1928/29-cu ildəki 4,2 mln tondan 6,1 mln tona çatdırıldı 143 .
gəmilərin sayı 32-dən 42-yə, neftdaĢıyan tankerlər isə 51-dən 62-dək artdı 144
. Birinci beĢillikdə Azərbaycanın kənd təsərrüfatında çətinliklər və məĢəqqətlər olsa da, köklü dəyiĢikliklər baĢ verdi. Kənddə ko lxo z və sovxozlar aparıcı mövqe tuturdular. 1932-ci ildə respublikanın bütün kəndli təsərrüfatların ın 50,6 faizi ko lxo zlarda birləĢdirilmiĢdi. 1933-cü ilin əvvəlinə bir çox pambıqçılıq rayonları, o cü mlədən Bərdə, Qasım Ġsmayilov (indiki Go ranboy), Sa mu x kolle ktivləĢ məni baĢa çatdırmaq ərəfəsində idilər. Kolxo zların əkin sahəsi 1928-ci ildə 8,2 min hektar olduğu halda, 1932-ci ildə 664,2 min hektara çatmıĢdı. 1932-ci ildə respublikada 70 min hektardan artıq əkin sahəsi olan 88 sovxoz var idi. Kənd təsərrüfatının texniki cəhətdən təchizində irəliləy iĢlər əldə edildi. Birinci beĢilliyin sonuna yaxm kənd təsərrüfatında 1153 traktora malik 29 MTS fəaliyyət göstərirdi. On lardan 25-i yalnız pambıqçılıq rayonlarında 2135 ko lxo za xid mət edird i 145 .
qoyulmuĢdu 146
, respublikanın sənaye potensialı güclən miĢ, fəhlə sinfi və qulluqçuların sayı artmıĢ, yeni sənaye müəssisələri meydana gəlmiĢ, iĢsizlik əsasən ləğv edilmiĢdi.
253
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|