AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
§ 2. ZAQAFQAZĠYA FEDERAS ĠYAS ININ VƏ SSR
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zaqafqaziya Sovet Sosialist Respublikalarının Federativ Ġttifaqı (ZSSRFĠ).
- "bütün Zaqafqaziyanın idarə olunmasının Mərkəzin əlində cəmləĢdirilməsi"
- Birinci Zaqafqaziya Sovetlər qurultayı və ZSFSR -in yaradılması
- Azərbaycan SSR-in ZS FSR tərkibində SSR Ġttifaqına daxil olması. SSRĠ Konstitusiyasınm qəbul edilməsi.
|
§ 2. ZAQAFQAZĠYA FEDERAS ĠYAS ININ VƏ SSR
ĠTTĠFAQININ YARADILMAS I
birləĢdirilməsi. Ço xmillətli ölkədə yeni cəmiyyət quruculuğu buradakı bütün millətlərin və xalqların zəh mətkeĢlərinin sıx iqtisadi əməkdaĢlığın ın təmin olunmasını tələb edird i. Zaqafqaziya respublikaları vahid iqtisadi məkan idi. Onların arasında illərlə yaran mıĢ təsərrüfat əməkdaĢlığ ı və mədəni əlaqələr olmadan həmin dövrdə bu respublikalardan hər birinin ayrılıqda özünün xalq təsərrüfatını bərpa və inkiĢaf etdirməsi ço x çətin idi. Ona görə də Zaqafqaziyanın hər yerində sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra yeni respublikaların iqtisadi Ġttifaqı məsələsi qarĢıda dururdu. 1921-c i ilin ma rtında Azərbaycan SSR-in Moskvadakı nümayəndəliy i Zaqafqaziyanın üç respublikasının birləĢməsin in zəruri olması haqqında məsələ qaldırdı 46 . Martın axırında Azərbaycan və Gürcüstan inqilab ko mitələrinin nümayəndələri bir sıra təsərrüfat orqanların ın birləĢdirilməsi ilə bağlı bəzi məsələlər barəsində ilkin danıĢıqlar aparırdılar. O zaman Zaqafqaziya respublikaları ərzaq sarıdan ciddi korluq çəkirdilər, xüsusən Bakı fəhlələri ağır vəziyyətdə idilər. Bu da bütün ölkənin kəskin ehtiyacı olan neft istehsalının pozulması təhlükəsini doğururdu. V.T.Len in yardım edilməsi haqqında görülmüĢ tədbirlər barədə 1921-ci il aprelin 9-da Zaqafqaziya respublikalarının rəhbərlərinə xəbər verərək, "bütün Zaqafqaziya üçün vilayət təsərrüfat orqanı yaratmağı" təkid lə tələb edirdi 47 . O, 1921-c i il apre lin 11-də ÜRHĠMġ-in iclasında "Qafqaz respublikaların ı vahid bir təsərrüfat mərkəzi halında birləĢdirmək" 48 məsələsini yenidən qaldırd ı, hələ QOELRO p lanında Qafqa z vahid iqtisadi rayon kimi təqdim o lun muĢdu 49 . Ġlk növbədə Zaqafqaziya respublikaları ilə RSFSR arasında təsərrüfat sahəsində qarĢılıq lı münasibətlər, xalq ko missarlıqların ın, respublikaların planlarının və ali iqtisadi Ģuraların fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi məsələləri dururdu. Bütün Zaqafqaziya üçün vahid dəmir yolu və xarici ticarət orqanları yaradılması birinci dərəcəli vəzifə kimi irəli sürüldü. Zaqafqaziya respublikaların ın ərzağa, sənaye mallarına, avadanlığa, maĢınlara kəskin ehtiyacı var idi. 1921-c i il apre lin 18-də V.Ġ.Len in Azərbaycan Neft Ko mitəsinə xaricdə neft məhsullarını avadanlığa, paltar və ərzağa dəyiĢdirmək hüququ verilməsi barədə göstəriĢ verdi. Ali Ġqtisadi ġuranın sədri M.D.Hüseynov demiĢdi ki, bu qərar olmasaydı, b izim neft sənayemiz süquta uğrayardı 50 .
140
Xariclə müvəffəqiyyətlə ticarət aparılması bütün Zaqafqaziya üçün vahid xarici ticarət orqanı yarad ılmasını tələb edirdi. Məlu m olduğu kimi, hər b ir respublikanın ö z xarici ticarət idarəsi var id i, onlar birləĢdirilməd iyinə və RSFSR Xalq Xa ric i Tica rət Ko missarlığ ı ilə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərən ümumi Zaqafqaziya orqanına tabe olmadıqlarına görə o dövrdə sərfəli ticarət edə bilmirdilər. Ancaq eyni zamanda xarici ticarətdə sanballı yer tutan və həlledici rol oynayan Azərbaycan Respublikasının mənafeləri heç də həmiĢə ədalətli Ģəkildə nəzərə alın mırdı. Ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərən üç dəmir yolunun mövcudluğu Zaqafqaziyanın xalq təsərrüfatının bərpa və inkiĢafına güclü əngəl törədirdi. Onlardan hər b iri, əslində öz respublikasının ərazisindən keçən dəmiryol xəttinə rəhbərlik edirdi. Hər üç respublikanın xalq təsərrüfatının inkiĢafı naminə dəmir yolunun normal iĢləməsi üçün onları necə olur -olsun birləĢdirmək və bütün Zaqafqaziya üçün vahid orqana tabe etmək lazım id i. Dəmir yolların m birləĢdirilməsi ilə əlaqədar Zaqafqaziya respublikaları arasında gömrük maneələrinin ləğvi məsələsi də həll olundu. 1921-ci il mayın 2- də RKP MK Qafqaz bürosu Zaqafqaziya respublikaları arasında gömrükxanaları və sərhəd postlarını ləğv etməyi qərara aldı. Hələ 1921-ci il aprelin 21-də Gü rcüstan SSR ilə A zərbaycan SSR arasında poçt konvensiyası haqqında müqavilə imzalan mıĢdı 51 . 1921-ci ilin iyununda Azərbaycan Xalq Ko missarları Soveti qonĢu sovet respublikaları ilə sərhəddə gömrü kxanaların ləğv olun ması haqqında dekret verdi 52 .
1921-c i il apre lin sonunda RSFSR Xa lq Xarici Ticarət Ko missarlığı nümayəndəsinin iĢtirakı ilə keçirilən müĢavirəsi Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın xarici ticarət idarələrin in praktiki o laraq b irləĢdirilməsi məsələsini mü zakirə etdi. 1921-ci il iyunun 7-də Zaqafqaziya respublikalarının xarici ticarət ko missarlıqlarını b irləĢdirmək qərara alındı, bir neçə gündən sonra isə bunların "Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistanın xarici ticarət üçün Ġttifaqı" adı altında birləĢdirilməsi barədə üç respublika arasında saziĢ imzalandı. Dəmir yolları b irləĢdirild ikdən az sonra - 1921-ci ilin avqustunda Tiflisdə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan dəmiryo lçuları həmkarlar Ġttifaqların ın birləĢ miĢ qurultayı oldu. Qurultayda vahid rəhbərlik - Zaqafqaziya Dəmiryol ĠĢçilərin in Həmkarlar Ġttifaq ı seçild i 53 . Azərbaycan Həmkarlar Ġttifaqı Zaqafqaziya respublikalarının bütün həmkarlar Ġttifaqlarının birləĢdirilməsinin təĢəbbüsçüsü kimi çıxıĢ edirdi. Hələ 1921-c i il ma rtın əvvəlində Azərbaycan Hə mka rla r Ġttifaqla rı ġurasın ın Rəyasət Heyəti Gürcüstan Həmkarlar Ġttifaqları ġu rası ilə sıx əlaqə yaratmaq üçün oraya öz nü mayəndə heyətini göndərmiĢdi 54 . Azərbaycan Həmkarlar Ġttifaqlarının 141
Ġkinci qurultayı (1921-ci il, iyu l) Zaqafqaziya respublikalarının tezliklə və təxirə salın madan iqtisadi cəhətdən birləĢdirilməsin in zəru ri o lduğunu göstərdi və birləĢmə çağırıĢı ilə Gürcüstan və Ermənistan fəhlələrinə mü raciət qəbul etdi. Gü rcüstan və Ermənistanın həmkarlar Ġttifaqları Ģuraları da Zaqafqaziya həmkarlar Ġttifaqlarının b irləĢdirilməsinə tərəfdar çıxd ılar. 1921-ci ilin martında keçirilən Birinci Zaqafqaziya Həmkarlar Ġttifaqları qurultayı üç respublikanın həmkarlar Ġttifaqlarının birləĢdirilməsini qəti olaraq təsbit etdi. Zaqafqaziya respublikaların ın birləĢdirilməsində komso mol təĢkilatları da fəal rol oynayırdılar. AKGĠ-n in III qurultayı (1921-ci il, avqust) Qafqazın ko mso mol təĢkilatların ın birləĢdirilməsi haqqında qərar qəbul etdi. 1921-ci il sentyabrın 1- də Bakıda Qafqaz respublikaları ko mmunist gənclər təĢkilatlarının birinci qurultayı açıldı. Həmin qurultayda ko mso mol təĢkilatları birləĢdirildi və onların RKGĠ ilə tam birləĢdiyi elan ed ild i. Beləliklə, partiya təĢkilatları kimi həmkarlar Ġttifaq ları və ko msomo l təĢkilatları da Zaqafqaziya miqyasında birləĢ məklə ö zlərinin müstəqilliy ini itirir,əslində Rusiya həmkarlar irtifaqların ın və Rusiya Komsomolunun vilayət hüququnda yerli o rqanlarına çevrilirdilər. Zaqafqaziya respublikalarının təsərrüfat orqanlarının birləĢdirilməsi prosesində, xüsusən xarici ticarət və respublikaların ərazi sərhədləri, gömrükxanaların və nəzarət məntəqələrin in ləğvi haqqında məsələlərin həlli zaman ı respublikaların nümayəndələri arasında kəskin fikir ayrılığı və mübahisələr o lurdu. Nü mayəndələrin bir ço xu bu kampan iyaların əleyhinə çıxır, Mərkəzin həmin sahələrin idarə olun masını öz əlinə almağa və gələcəkdə bunları tam ələ keçirməyə cəhd göstərməsindən Ģübhələnirdilər. Həmin vaxt, 1921-ci il iyulun 2-3-də Tiflisdə Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan Ko mmunist partiyaları, Tiflis, Bakı partiya ko mitələri, həmkarlar Ġttifaqları Ģuraları rəyasət heyəti və Qafqaz ordusu Hərbi Ġnqilab ġurası üzvlərinin iĢtirakı ilə RKP MK Qafqaz bürosunun plenumu keçirild i. RKP M K- dan Ġ.V.Stalinin iĢtirak etdiy i, Zaqafqaziya respublikaların ın təsərrüfat fəaliyyətini birləĢdirməyi zəruri sayan plenum yuxarıda göstərilən fikir ayrılıq larını " millətçiliyə doğru meyil etmək faktları" kimi q iy mətləndirdi və Azərbaycan, Gürcüstan və Ermən istan kommunist partiyaları MK-larına təklif etdi ki, "partiyanın bütün nümayəndələrinə ciddi surətdə təlqin etsinlər ki, belə məsələlərin həlli zaman ı yaln ız bu respublikaların əməkçi kütlələrinin qardaĢlıq əlaqələrinin mənafeyini əsas tutsunlar" 55 .
nümayəndələrin in bir ço xu Zaqafqaziya respublikaların ın iqtisadi baxımdan birləĢdirilməsinin tezləĢdirilməsinə ehtiyatla yanaĢırdılar. Onlar b ild irird ilər ki, hər bir respublikaya məh z o səviyyəyədək inkiĢaf etmək imkanı vermək lazımd ır
142
ki, birləĢmən in praktiki baxımdan zəruri olması fikrinə onlar özləri təbii olaraq gəlsinlər. N.N.Nərimanov deyirdi: "Hazırda bu birləĢmə bir qədər sünidir. Bu respublikalara əl-qol açmaq imkanı vermək lazımd ır, elə etmək lazımd ır ki, respublikalar bu yaxınlaĢ manı həqiqətən təbii olaraq hiss etsinlər, bu yaxınlaĢ manı təbii olaraq tələb etsinlər" 56 .
sovet respublikaları ilə siyasi cəhətdən birləĢməsi məsələsı h ələ qald ırılmırd ı. Zaqafqaziya respublikaları ilə RSFSR arasında könüllülük əsasında ticarət və təsərrüfat-maliyyə saziĢləri bağlamağ ın zəruri o lması göstərilird i. Zaqafqaziya respublikaların ın təsərrüfat fəaliyyətinin birləĢdirilməsi üzrə ko missiya diyar iqtisadi müĢavirəsinin çağırılmasın ı hazırladı. 1921-ci il avqustun 7-də Tiflisdə açılan müĢavirə Zaqafqaziya respublika larının iqtisadi siyasətinin əsas
cəhətlərini müəyyənləĢdirdi. MüĢavirə Zaqafqaziya respublikaların ın iqtisadi siyasətinin vəhdətinin, xalq təsərrüfatının elektrikləĢdirilməsini həyata keçirməy i və diyarda suvarma sistemini geniĢləndirməyin zəruriliy ini təsdiq etdi. Maliyyə siyasətini birləĢdirməy in və Zaqafqaziyanın bütün respublikaları üçün vahid pul niĢanı müəyyən etməyin vacib olduğunu bildird i. Pul islahatının hazırlan ıb keç irilməsi zəruri sayıld ı. Respublikaların məsələləri ilə məĢğul olan xalq ko missarlıqların ın fəaliyyətini əlaqələndirmək üçün mərkəzi orqan - Ġqtisadi büro yaradıld ı 57 . Zaqafqaziya respublikaların ın iqtisadi cəhətdən birləĢdirilməsi bu cür baĢlandı. 1921-ci il avqustun 12-14-də Tiflisdə keçirilən diyar partiya müĢavirəsi bu təĢəbbüsləri bəyənərək, partiya təĢkilatlarına tapĢırdı ki, millətçiliyə doğru təmayüllərlə mübarizəni gücləndirsin lər, bütün xalqların qardaĢlıq həmrəyliyin i və birliy ini daha da möhkəmləndirmək xəttin i ard ıcıl surətdə həyata keçirsinlər 58 . AKP MK-n ın plenumu (1921-c i il, 13-23 avqust) dərhal, partiyanın göstəriĢi ilə iqtisadi müĢavirə və partiya müĢavirəsi haqqında S.M.Kirov və M.D.Hüseynovun məruzələrini din ləyərək qərar qəbul etdi 59 . Ancaq xüsusən Gü rcüstanda və müəyyən dərəcədə də Azərbaycanda bəzi partiya və sovet iĢçiləri bu qərarla razılaĢ madılar. Ermən i nümayəndələri isə özlərinin iqtisadi zəifliy ini anlayaraq və iqtisadi cəhətdən birləĢməy in Ermənistan üçün sərfəli olduğunu nəzərə alaraq, bunun tezliklə praktiki surətdə həll edilməsinə çalıĢırd ılar. Zaqafqaziya respublikalarının iqtisadi cəhətdən birləĢdirilməsi haqqında məsələ partiya direktivi ilə yuxarıdan, zəh mətkeĢlərin orqanlarının iĢtirakı olmadan həll edilird i. Məsələnın həllinə "demokratiklik" donu geyindirmək üçün RKP MK 1921-c i il avqustun 24-də partiya təĢkilat larına təklif etdi ki, iqtisadi cəhətdən birləĢməy in ümdə əhəmiyyəti olmasın ı "bütün partiya üzvlərinə və bitərəf əməkçi kütlələrə" izah etsinlər 59a . AKP MK Azərbaycanın bütün partiya 143
təĢkilatlarına xüsusi mü raciət qəbul edərək, bu məsələyə dair geniĢ təĢviqat kampaniyasına baĢlamağı tapĢırdı. Ġqtisadi büronun yaradılması, dəmir yolların ın, xarici ticarətin həmkarlar Ġttifaqları və komso mol təĢkilatlarının birləĢdirilməsi Zaqafqaziya federasiyasının yaradılması yolunda ilk addımlar idi. Zaqafqaziya Sovet Sosialist Respublikalarının Federativ Ġttifaqı (ZSSRFĠ). Zaqafqaziya respublikaların ın təsərrüfat səylərinin ilkin qayd ada birləĢdirilməsindən sonra onların tam yaxınlaĢ ması yolunda yeni mərhələ baĢladı. Əslində respublikaların dövlət-siyasi birləĢməsi adı altında onların müstəqilliy inin məhdudlaĢdırılmasına doğru sonrakı addım üçün zəmin yaradılırd ı. RKP M K Qafqaz bürosunun 1921 -ci il noyabrın 3-də Bakıda RKP MK-nın kat ibi V.M.Molotovun, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan ko mmunist partiyaları MK ü zvlərin in iĢtirakı ilə keçirilən plenu mu Zaqafqaziya respublikaların ın federasiya haqqında Q.K.Orconikidzenin və Ġttifaq müqaviləsinin layihəsi haqqında ġ.Z.Eliavanın məru zələrin i dinləyərək, "respublikalar arasında ilk növbədə hərbi, təsərrüfat, maliyyə iĢi və xarici ticarət sahəsində federativ Ġttifaq" bağlanması barədə qərar qəbul etdi 60 . Zaqafqaziya respublikalarının inzibati-iqtisadi mərkəzini - Ġttifaq Soveti yaratmaq və Ġttifaq müqaviləsinin layihəsini iĢləyib hazırlamaq üçün komissiya təĢkil etmək qərara alındı 61 . Bütün partiya qüvvələri və ictimai
qüvvələr Zaqafqaziya Federasiyasının təĢkili haqqında qərar ətrafında təbliğat-təĢviqat kampaniyasına səfərbər edildi. Zaqafqaziya respublikaların ın vahid iqtisadi-siyasi mərkəzə malik federasiyasını yaratmaq qərarını müdafiə məqsədilə Bakıda və baĢqa Ģəhərlərdə partiya və sovet iĢçilərin in iĢtirakı ilə mitinqlər təĢkil edilird i 62 .
müvafiq direktiv layihələri iĢləyib hazırlamaq, MĠK-in və Xalq Ko missarları Sovetinin birləĢmiĢ iclasına təqdim etmək üçün yerli ko missiya yaratdı: Ġttifaq Sovet Konstitusiya layihəsinin hazırlan ması üzrə ko missiyadakı Azərbaycan nümayəndələri bu direktiv ləri rəhbər tutmalı idilər 63 . Noyabrın 16-da isə MĠK-in Rəyasət Heyəti qərara aldı: "Zaqafqaziya respublikaların ın vahid federativ Ġttifaqda birləĢdirilməsi prinsip etibarilə təxirəsalın maz zərurət sayılsın" 64 . La kin Gü rcüstanda və Azərbaycanda rəhbər iĢçilərin bir qrupu Zaqafqaziya respublikaları federasiyasının əleyhinə çıxırdı. Bəzi ü zvlərin bu cür birləĢməyə etiraz etmələrinə baxmayaraq, partiya orqanları "Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan Sovet Sosialist respublikalarının Ġttifaq müqaviləsi lay ihəsini" bəyəndilər 65 . Gürcüstanda P.Q.Mdivani baĢda olmaqla b ir dəstə partiya xadimləri, Azərbaycanda R.Ə.A xundov və M.D.Hüseynov belə hesab edirdilər 144
ki, federasiya yaradılmasının vaxtı çatmamıĢ dır. Diyardakı mürəkkəb Ģəraitdə milli siyasət yeridilməsi sahəsində qarĢıya çıxan bir ço x problemlərin həlli yollarının axtarıĢında təkcə ictimaiyyət tərəfindən deyil, hətta partiya və sovet xadimləri arasında mü xtəlif rəy lər səslənir, bəzən partiyanın baĢ xəttin in eleyhinə əsaslandırılmıĢ dəlillər söylənird i. N.N.Nərimanov Zaqafqaziya respublikaların ın birləĢdirilməsi barədə V.Ġ.Leninə məktublarından birində yazırdı: "Mən Qafqaz bürosunun iclaslarında həmiĢə demiĢəm: b irləĢmə zəruridir, ancaq tələsmək lazım deyild ir. BirləĢdirilmiĢ xarici ticarətin və dəmir yolların ın mövcudluğu mən i bir daha əmin edir ki, hər halda gözəl ibarələrlə kifayətlən məkdə davam edirik" 66 . V.Ġ.Lenin Zaqafqaziya federasiyası haqqında məsələyə dair materialları öyrənərək özünün təkliflər layihəsini hazırlad ı. 1921-ci il noyabrın 21-də RKP MK Siyasi Bürosu V.Ġ.Len inin təklifi ilə "Zaqafqaziya respublikalarının federasiyası prinsipcə tamamilə düzgün və hökmən yaradılmalı hesab edilsin..." 67 qətnaməsini qəbul etdi. Bu birbaĢa amiranə göstəriĢ dönmədən yerinə yetirilməli id i. N.N.Nərimanov V.Ġ.Leninə məktubunda yazırd ı: "ġübhəsiz ki, partiya qaydasınca biz bunu ləyaqətlə həyata keçirəcəyik, ancaq bir-birimizə o lan belə münasibətdə bundan nə çıxacağını qabaqcadan bilmək çətindir. Hər halda birləĢmə haqqında məsələ son vaxtlar ço x aludə olan və bunu hiss etməyən Q.Orconikid zenin məru zəsi əsasında artıq Mərkəz qarĢısında həll edilmiĢsə, onda yenə də təkid etmək lazımdır ki, Ġttifaq Sovetinin mərkəzi Tiflis yo x, Bakı olsun. Bu, vəziyyəti bir qədər yüngülləĢdirər" 68 .
Zaqafqaziya partiya konfransı) federasiya ideyasının təĢviqat və təbliğatından onun sovetlər vasitəsilə tez b ir zamanda və əməli surətdə həyata keçirilməsinə baĢlamağın zəruri olduğunu bildird i 69 . Federasiya ideyasının həyata keçirilməsi kampaniyası heç də hər yerdə rəvan getmirdi. Təkcə rəhbərlikdə deyil, yerlərdə də birləĢ mənin prinsipləri barədə etirazlar, fikir ayrılığ ı var id i və A zərbaycanın mənafeyin in tapdaland ığı bildirilird i. Təsadüfi deyil ki AKP-nin IV qurultayı (1922-ci il, 2 fevral) Zaqafqaziya respublikaları federasiyasını əməli surətdə həyata keçirməyin zəruri olması haqqında xüsusi qətnamə qəbul etmiĢ və M K-ya tapĢırmıĢdı ki, "hər cür millətçilik təmayülləri və partiya orqanlarının qərarlarına etinasızlıq göstərmək mey illəri əleyhinə bütün vasitələrlə mübarizə aparsın" 70 .
Ko mitənin ciddi nəzarəti altında Zaqafqaziya Federasiyasının əməli su rətdə yaradılması haqqında qərar çıxartdılar 71 .
145
1921-c i ilin sonu və 1922-ci ilin əvvəlində Zaqafqaziya respublikaların ın hamısında sovetlərə seçkilər baĢa çatmıĢdı. Sovetlər federasiya yaradılmasına tərəfdar çıxmıĢdılar. Zaqafqaziya ko mmun istlərin in 1922 -ci il fevralın 18-22-də Tiflisdə keçirilən I qurultayında Zaqafqaziya ko mmun ist təĢkilatların ın vahid
partiya rəhbərliyində birləĢdirilməsi
məqsədini güdürdü. Zaqafqaziya respublika larının birləĢdirilməsi məsələsində, xüsusən Gü rcüstan KP-də olan fikir ayrılıq larını nəzərə alaraq, qurultay RK(b)P MK Qafqaz bürosunun milli məsələyə dair ü mu mi siyasi xəttini düzgün hesab etdi və yeni seçilmiĢ diyar ko mitəsinə: "a) partiyanın millətçilik təmayülləri və mey illərinə qarĢı qəti mübarizə aparmasını; b) Zaqafqaziyanın birləĢmiĢ ümu msiyasi mərkəzinin yaradılmasını (bunsuz onun iqtisadi qüdrətini dirçəltmək sahəsində müvəffəqiyyətlə iĢ görmək mü mkün deyil) sürətləndirməyi" tapĢırdı 72 . Zaqafqaziya ko mmunist təĢkilat larının birinci qurultayı Ko missiyanın təqdim etdiyi "Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan SSR-in Ġttifaq müqaviləsi"ni, habelə, "Ali Ġqtisadi ġura haqqında Əsasnamə"ni təsdiq etdi. Qurultayda S.C.Yaqubov, S.M.Kirov, S.L.Lu kaĢin (Srapiony an), P.Q.Mdivani, A.F.Myasnikov (Myasnikyan), N.N.Nərimanov, M.D.OraxelaĢvili, Q.K.Orconikid ze, M.K.PleĢĢakovdan ibarət Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsi seçild i. Ə.H.Qarayev, M.Lisəvski, F.Ġ.Maxaradze, L.Ġ.M irzoyan və N.S.Okucava ZÖK üzvlüyünə namizəd seçildilər. RK(b )P Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsinin birinci plenumu Zaqafqaziya respublikaları MĠK-ləri nümayəndələrinin səlahiyyətli konfransının çağırılması haqqında qərar qəbul etdi. 1922-c i il martın 3-də Azə rbaycan MĠK-in üçüncü sessiyası federasiyanı və Zaqafqaziya respublikaların ın federativ Ġttifaq ı haqqında Əsasnaməni bəyəndi 73 . Zaqafqaziya səlahiyyətli konfransına Azərbaycan SSR MĠK-dən həlledici səslə 25 və məĢvərətçi səslə 3 nəfərdən ibarət nü mayəndəlik təsdiq olundu. Nümayəndəliyə S.M .Əfəndiyev, M.N.Ġsrafilbəyov (Qədirli), V.Q.Yeqorov, S.C.Yaqubov, N.N.Nərimanov, N.G.Poltoratski, E.Ġ.Rodionov, M.Ə.ġahbazov və b. daxil id ilər 74 .
tərkib i haqqında məsələni mü zakirə edərək, onun N.N.Nərimanov, M.F.Myasnikov və Gürcüstan SSR-in bir nü mayəndəsindən ibarət Rəyasət Heyətinin təsdiq olunması barədə təklifi dəstəkləd i 75 . 1922-c i il mart ın 11-də Tiflisdə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan MĠK-ləri nümayəndələrinin Səlahiyyətli konfransı açıld ı. Konfrans b irillik səlahiyyət müddəti olan ali orqan idi və ildə üç dəfədən az olmayaraq çağırılmalı idi. Konfrans özünün icraçı orqanını - Ġttifaq Sovetini, onun üç nəfərdən ibarət 146
(hər respublikadan bir nəfər) Rəyasət Heyətini və Ali Ġqtisadi ġura (AĠġ) yaratdı. Habelə AĠġ sədrinin və Zaqafqa ziya də mir yolu rə isinin na mizədlə rin i təsdiqlədi. 1922-c i il martın 12-də Sə lahiyyətli konfrans Ġttifaq müqaviləsini qəbul etdi və Zaqafqaziya Sovet Sosialist Respublikaları Federativ Ġttifaqın ı (ZSSRFĠ) yaratdı. Ġttifaq müqaviləsində deyilirdi ki, Səlahiyyətli konfrans xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu əsas tutaraq razılığa gələn tərəflərdən hər birinin müstəqilliyini və suverenliyini tanıyaraq, müdafiə məqsədilə və təsərrüfat quruculuğu mənafeyi naminə öz qüvvələrini b irləĢdirməyin zəru riliyini dərk edərək, "Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan sovet sosialist respublikaları indən belə öz aralarında sıx hərb i, siyasi və iqtisadi Ġttifaqa daxil o lduqlarını" təsdiqlədi 76 .
müqaviləsi əsasında qarĢılıqlı münasibətlər qurur" 77 . Hərbi və maliyyə iĢləri, xarici siyasət, xarici ticarət, yollar və rabitə, iqtisadiyyata rəhbərlik və əksinqilabla mübarizə məsələləri Ġttifaq Sovetinin ixtiyarına verildi. Ġttifaq Fövqəladə Ko missiyası və
Ġttifaq Fəhlə-Kəndli MüfəttiĢliyi təĢkil olundu. Müqavilədə Ġttifaq Sovetinin və AĠġ-in hüquq və vəzifələri də müəyyən edilmiĢdi. 1922-c i il apre lin 28-də II Ümu ma zərbaycan Sovetlər qurultayı Ġtt ifaq müqaviləsini ratifikasiya etdi 78 .
il) Zaqafqaziya respublikalarının təsərrüfat-siyasi birliyi iqtisadi və mədəni inkiĢafı sahəsində xeyli iĢ gördü. Lakin Zaqafqaziya xalq ko missarlarının birləĢdirilməsi, sərhəd mübahisələrinin, torpaq məsələsinin, meĢələrdən, sudan, otlaqlardan istifadə məsələlərin in və diyarın normal təsərrüfat həyatının digər problemlərin in nizama salın ması prosesi asan və bərabər səviyyədə getmirdi. Bu proses inzibatçılıqla və ayrı-ayrı respublikaların hüquqlarına məhəl qoyulmaması ilə müĢayiət olunurdu. "Sosializm" quruculuğunun bir ço x mühü m məsələlərini Ġttifaq müqaviləsi çərçivəsində həll etmək xey li çətin idi, çünki federativ Ġttifaq respublikaların fəaliyyətinin yaln ız bəzi tərəflərin i birləĢdirməyə imkan yaradırdı. Ġttifaq Soveti əslində məhdud səlahiyyətli məĢvərətçi orqan idi. Birinci Zaqafqaziya Sovetlər qurultayı və ZSFSR -in yaradılması. Sovet respublikaları arasında mövcud olan müqavilə münasibətləri Mərkəz tərəfdən xalq təsərrüfatın ın idarə olun ması üçün kifayət etmirdi. Diyarı bütünlüklə Mərkəzin əmrinə tabe etmək məqsədi ilə Moskvadan bütün sovet respublikaların ı vahid Ġttifaq dövlətində birləĢdirmək ideyası irəli sürüldü. Zaqafqaziya Ģəraitində bu məsələnin həlli ZSSRFĠ-ni vahid Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasına çevirməyin zəruriliyi ilə sıx əlaqələndirilird i. Ona görə də sovet respublikalarının Ġttifaqını yaratmaq uğrunda mübarizə 147
Zaqafqaziyada ZSSRFĠ-ni vahid federativ respublikaya çevirmək və Azərbaycan, Gü rcüstan və Ermənistanın ZSFSR bayrağı altında SSRĠ-yə daxil o lması Ģüarı ilə gedirdi. 1922-c i ilin yayından etibarən Zaqafqaziyada ZSSRFĠ-n in vahid Zaqafqaziya Federativ Respublikasına çevrilməsi və bunun Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaqına daxil ed ilməsi uğrunda kampaniya baĢladı. 1922-ci ilin iyulunda RK(b)P Zaqafqaziya Ölkə Ko mi təsinin plenumu Zaqafqaziya respublikaların ın RSFSR ilə qarĢılıqlı münasibətləri haqqnda RK(b)P MK-da məsələ qald ırıld ı. A zərbaycan, Gü rcüstan və Ermənistanın məsul iĢçilərinin iĢtirakı ilə Moskvada keçirilən müĢavirədə həmin məsələ müzakirə edildi. Bütün sovet respublikalarının sıx b irləĢməsin in Mərkəz üçün zəruriliyini diktə edən Ģəraiti nəzərə alaraq, müĢavirə Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaqın ın əməli surətdə yaradılmasına tərəfdar çıxd ı. " RSFSR, USSR, BSSR və ZSSRFĠ arasında gələcək qarĢılıq lı münasibətlər məsələsini partiya MK -nın p lenumunun mü zakirəsinə hazırlamaq üçün RK(b)P M K Siyasi Bürosu 1922-ci il avqustun 10-da S.A.Ağamalıoğlu, V.V.KuybıĢev, P.Q.Md ivani, A.F.Myasnikov, Q.K.Orconikid ze, Q.Ġ.Petrovski, Ġ.V.Stalin, A.V.Çervyakov və baĢqalarından ibarət ko missiya yaratdı. Ġ.V.Stalin in hazırladığı və ko missiya tərəfindən qəbul olunmuĢ
tezislərdə göstərilirdi ki, sovet
sosialist respublikaları "mu xtariyyətləĢdirmə" yolu ilə b irləĢdiriləcəkd ir. Bu o demək idi ki, Ukrayrıan ı, Belorusiyanı və Zaqafqaziya respublikalarını mu xtar respublikalar hüququnda RSFSR-in tərkibinə da xil et mə k nəzə rdə tutulurdu. 1922-c i il sentyabrın əvvəllərində Ġ. V. Sta lin in tezisləri müttəfiq respublikala rın ko mmunist partiyala rının mə rkə zi ko mitələrinə göndərild i. 1922-c i il sentyabrın 11-də AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti müstəqil respublikalar ilə RSFSR arasında qarĢılıq lı münasibətlər haqqında məsələyə dair ko missiyada iĢtirak etməkdən ötrü Moskvaya göndərilən S.A.Ağamalıoğlu üçün direktivi S.M .Kirov, Q.M .Musabəyov, R.Ə.A xundov, A.M.Mirzoyan, S.A.Ağamalıoğlu və baĢqalarının iĢtirakı ilə mü zakirə edərək, Sovet Azərbaycanının geniĢ muxtariyyət əsasında Ümu mrusiya federasiyasına "dərhal daxil olmasını zəru ri saydı" 79 . AK(b)P MK-n in elə həmin gün keçirilən plenu mu da "mu xtariyyətləĢdirmə" ideyasını bəyəndi 80 . Ancaq plenum bu ideyanı yaymağa dair geniĢ təĢviqat kampaniyası aparmağı deyil, fəh lə və kəndlilərin geniĢ təbəqələrinin bu məsələyə münasibətini aydınlaĢdırmaq məqsədilə yalnız hazırlıq iĢi aparmağ ı məsləhət gördü. SSR Ġttifaqının təĢkili uğrunda birləĢ mə hərəkatı A zərbaycan SSR-də bir qədər əvvəl baĢlandı. Sentyabr ayından etibarən Respublika zəh mətkeĢlərinin, partiya və sovet təĢkilatlarının yığıncaqlarında SSRĠ yaradılmasın ın zəruriliy i haqqında qətnamələr qəbul edilirdi 81 .
148
AK(b)P MK Rəyasət Heyətinin 1922-ci il 11 sentyabr qərarında olduğu kimi, bu yığıncaqda, mitinqlərdə və konfranslarda qəbul edilən qətnamələrin əksəriyyətində də səhv ideya - sovet respublikaların ın birləĢdirilməsi üçün əsas sayılan "mu xtariyyətləĢdirmə" prinsipi dəstəklənirdi. Hətta Gəncə qəzası fəhlə və kəndlilərinin 1922-ci il sentyabrın 16-da keçirilmiĢ ümu mi yığıncağının qətnaməsində Zaqafqaziya respublikalarının "Rusiya Sovet Federasiyasının tərkib inə daxil olması" tələb ed ilirdi 82 .
Rəyasət Heyəti Zaqafqaziyanın RSFSR ilə birləĢməsi haqqında tezislərə Zaqafqaziya respublikaları ko mmun ist partiyalarının münasibətini müzakirə etdi. Rəyasət Heyəti Zaqafqaziya respublikalarının siyasi, hərbi və təsərrüfat cəhətdən RSFSR ilə b irləĢməsi tezislərini bəyəndi (Rəyasət Heyətinin ü zvlərindən biri əleyhinə səs vermiĢ və bir nəfər bitərəf qalmıĢdı), Azərbaycan və Ermənistan ko mmunist partiyaları mə rkə zi ko mitə lərinin bu tezislərə qoĢulmala rı barədə məlu matların ı nəzərə aldı 83 . Gürcüstan KP M K tezislərin əleyhinə çıxmıĢd ı. RK(b)P MK TəĢkilat bürosunun komissiyası sovet respublikalarının partiya təĢkilatları nü mayəndələrinin, o cü mlədən S.A.Ağamalıoğlunun iĢtirakı ilə 1922-ci il sentyabrın 23-24-də keçirilən iclasında, "mu xtariyyətləĢdirmə" ideyasının səhv olmasına baxmayaraq, Ġ.V.Stalin in təqdim etdiyi və əsasını "mu xtariyyətləĢdirmə" ideyası təĢkil edən "RSFSR ilə müstəqil respu blikalar arasında qarĢılıqlı münasibətlər haqqında" qətnaməni bir nəfər (Gü rcüstan nümayəndəsi) bitərəf qalmaqla qəbul etdi. Ko missiyanın materialları, habelə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan ko mmunist partiyaları mərkəzi ko mitələrin in qətnamələri xəstə olan V.Ġ.Leninə göndərildi 84 . V.Ġ.Lenin ko missiyanın materiallarını və qətnamələri diqqətlə öyrənərək, " mu xtariyyatləĢdirmə" ideyasının əleyhinə çıxd ı. Müstəqil respublikaların " mu xtariyyətləĢdirilməsinin" onların hüquqlarını azaltdığ ını və sovet xalq larının dostluğunu daha da möhkəmləndirmək vəzifələrinə uyğun olmadığın ı qeyd edərək, V.Ġ.Len in bu məsələnin həllin in baĢqa yolunu göstərdi. O, bərabərhüquqlu müstəqil sovet respublikalarının könüllü surətdə birləĢməsi əsasında Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaqı yaratmaq ideyasını irəli sürdü. 1922-c i il sentyabrın 26-da V.Ġ.Lenin RK(b)P M K Siyasi Bürosunun üzvlərinə məktub yazaraq ko missiyanın "muxtariyyətləĢdirilmə haqqında" qətnaməsini kəskin tənqid etdi və SSRĠ-nin təĢkilinə dair öz layihəsini əsaslandırdı. V.Ġ.Lenin qətnamən in birinci bəndini elə yazmağ ı təklif edirdi ki, buradan aydın görünsün ki, müstəqil sovet milli respublikaları Rusiya federasiyasına daxil olmurlar RSFSR ilə birlikdə yeni dövlət qurumunda - "bərabərhüquqlu respublikalar federasiyasında" birləĢirlər. V.Ġ.Lenin yazırdı:
149
"Biz özü mü zü Ukrayrıa SSR və baĢqaları ilə bərabərhüquqlu hesab edirik və onlarla b irlikdə, onlarla bərabər yeni Ġttifaqa, yeni federasiyaya daxil oluruq" 85 . Lenin in lay ihəsi əsasında komissiya sovet respublikalarının birləĢ məsi haqqında yeni qətnamə hazırladı və RK(b)P M K plenu munun mü zakirəsinə verdi. 1922-c i il oktyabrın 6-da RK(b)P MK plenu mu yeni qətnaməni d ire ktiv kimi qəbul etdi. Qətnamədə deyilird i: "Ukrayrıa, Belorusiya, Zaqafqaziya respublikaları federasiyası və RSFSR-in "Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaqı" halında birləĢ məsi haqqında onların arasında müqavilə bağlanması zəruri hesab edilsin, bu Ģərtlə ki, on lardan hər birinə "Ġttifaqın" tərkib indən sərbəst surətdə çıxmaq hüququ verilsin 86 . Ġttifaqın ali orqanı RSFSR, Zaqafqaziya Federasiyası, Ukrayrıa və Belorusiya MĠK-lərinin onların təmsil etdikləri əhaliyə mütənasib sayda nümayəndələrdən ibarət təĢkil olunan Mərkəzi Ġcraiyyə Komitəsidir". Ġttifaq MĠK-in icra orqanı Ġttifaq Xalq Ko missarlan Soveti o lmalı id i. RK(b)P MK p lenumu, bir tərəfdən hakim millətçilik Ģovinizmini, digər tərəfdən isə P. Q. Mdivaninin ZSFSR-in qalmasın ın məqsədəuyğun olmaması barədə bəyanatını və Zaqafqaziya respublikalarından hər birinin SSR Ġttifaqına bilavasitə girməsi təklifini pisləyərək bu respublikaların Zaqafqaziya federasiyası vasitəsilə SSR Ġttifaqına daxil olmasın ı bəyəndi. Qətnamə əsasında qanun hazırlamaq və Sovetlər qurultayından keçirmək üçün bütün sovet respublikaları nümayəndələrinin iĢtirakı ilə ko missiya yaradıldı. RK(b)P MK-nın 1922-c i il 6 oktyabr tarixli plenu munun qərarın ı Zaqafqaziya partiya təĢkilatları 1922-ci il oktyabnn 10-da aldılar. AK(b)P M K Rəyasət Heyəti 87 və Bakı Ko mitəsinin plenumu ertəsi gün həmin qərarı müza kirə edib rəhbərlik üçün əsas götürdülər. 1922-c i il oktyabrın 18-də RK(b)P MK Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsinin plenumu oldu. Plenu m MK Ko missiyasınm üzvü Q.K.Orconikid zenin məlu matın ı din ləyərək, RK(b)P MK-nın qərarını qəti icra üçün yekdilliklə qəbul etdi, partiya və bitərəf kütlələr arasında təĢviqat kampaniyasına baĢlamağı tapĢırdı. Plenum Zaqafqaziya Sovetlər qurultayının çağ ırılmasını da bəyəndi 88 .
"Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaqın ın yaradılması" tezisləri dərc olundu. SSR Ġttifaqın ın yaradılması partiya, sovet, həmkarlar təĢkilatları və digər birləĢmiĢ təĢkilatlar tərəfindən dəstəkləndi. Respublikaların Ġttifaqının yaradılması uğrunda keçirilən kampaniya bu ideyanın Azərbaycanın qəzalarında zəh mətkcĢ kütlələri tərəfindən də bəyənildiyini göstərdi 89 . Azərbaycan partiya təĢkilatı A zərbaycan SSR-in Ġttifaqa ZSFSR tərkib ində daxil olmasına tərəfdar çıxdı. AK(b)P-nin Ġkinci konfransı (1922-ci il noyabrın 1-4-də)
Zaqafqaziya federasiyasının saxlan ması və
möhkəmləndirilməsini və Zaqafqaziya respublikaların ın vahid bir tam kimi, 150
Zaqafqaziya federasiyası tərkibində respublikalar Ġttifaq ına daxil olmasının həyati zərurət olduğunu" təsdiq etdi 90 . Zaqafqaziya respublikalarının vahid ZSFSR tərkib ində Ġttifaqa daxil olması aĢağıdakı amillərlə Ģərtləndirilird i: birincisi, diyarın iqtisadi, təsərrüfat birliyi; Ġkincisi, Zaqafqaziya xalqları arasında dostluğu möhkəmləndirməyin və onların arasındakı milli etimadsızlığa birdəfəlik son qoymağın zəruriliy i. AK(b) P Ġkinc i konfransının qərarına uyğun olaraq, "Sovet Respublikaları Ġttifaqının yaradılması və Zaqafqaziya Sovetlər qurultayın m çağırılması uğrunda kampaniya" baĢlandı 91 . Konfrans nümayəndələrin in iĢtirakı ilə keçirilən partiya, həmkarlar Ġttifaqları təĢkilatlarının, fəhlə və kəndlilərin ümu mi y ığıncaqları AK(b)P konfransının qərarını bəyəndilər 92 .
təbəqələrinin əksəriyyəti tərəfindən Sovet Sosialist Respublikalan Ġttifaqı yaradılmasın ın bəyənilməsi və buna razılıq ifadə edilməsı, Azərbaycan, Gü rcüstan və Ermən istan SSR-lərin vahid ZSFSR tərkib ində SSR Ġttifaqına daxil olmasının dəstəklən məsi "ideyası həyata keçirilirdi. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermən istan kommunist və ictimai təĢkilatların ın Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaq ının yaradılması və Zaqafqaziya respublikalarının vahid ZSFSR halında ona daxil olması qərarını dəstəkləməsinə baxmayaraq, P.Q.Md ivaninin qrupu ZSFSR-in ləğv edilməsi və Zaqafqaziya respublikalarından hər birinin müstəqil Ģəkildə SSR Ġttifaqına daxil olması mövqeyində qalırdı. Gü rcüstan partiya təĢkilatında "qayda yaratmaq" üçün Moskvadan Tiflisə xüsusi komissiyalar gəlird i. Mərkəzi partiya hakimiyyətinin müdaxiləsi nəticəsində partiya qərarlarının qatı əleyhdarları vəzifələrdən azad edilərək, Moskvaya geri çağırıld ılar. Gü rcüstan Kommun ist Partiyası MK-nın Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsi tərəfindən təqdim o lunmuĢ yeni tərkib i təsdiq edild i. 1922-c i il noyabrın 11-12-də Tiflisdə keçirilən 11 Zaqafqa ziya partiya konfransı Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaqı haqqınd a məsələni müzakirə etdi. Orconikid ze ö z fikrini müdafiə edərək, bildirdi ki, "Zaqafqaziya Federasiyasını yalnız burjua millətçiləri ayrı-ayrı respublikalara ayıra bilər" 93 . II Zaqafqaziya partiya konfransı SSR Ġttifaqının yaradılmasını bəyəndi və bildird i ki, " Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan respublikalar Ġttifaqına bir ümu mi ailə kimi, Zaqafqaziya federasiyası vasitəsilə daxil olmalıdırlar" 94 . Konfrans vahid ZSFSR-in SSR Ġttifaqına da xil o lmasının ə leyhinə çıxan ko mmunistlərin xəttini " millətçilik təmayülü" kimi pisləd i. Üç respublikan ın MĠK-lərinin razılığ ı ilə II Zaqafqaziya partiya konfransı Zaqafqaziya Sovetlər qurultayının çağırılmasını qərara ald ı. 1922 -ci il 151
noyabrın 14-də Azərbaycan, Gü rcüstan və Ermənistanın mərkəzi icraiyyə ko mitələri qurultayı 1922-ci il dekabrın 22-də Bakıda keçirməyə razılaĢdılar 95 . RK(b)P MK plenu munun komissiyası T. V. Stalinin sədrliy i ilə 1922-ci il noyabrın 21-də Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsinə, Gürcüstan və Ermənistan ko mmunist partiyaları M K-larına tapĢırdı ki, Zaqafqaziya Sovetlərinin qurultayında Zaqafqaziya MĠK və onun icraçı orqanı kimi Zaqafqaziya Xalq Ko missarları Soveti yaratmaq ġəklində Zaqafqaziya federasiyasını dövlət qaydasında rəsmiləĢdirsinlər. Maraqlıdır, eyni zamanda qeyd olunurdu ki, "Naxçıvanın vəziyyəti müəyyən edilsin" 96 . Bu, Mərkəzin birbaĢa göstəriĢi idi. Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsi buna dərhal öz münasibətini bild irdi, onun ko missiyası noyabrın 27-də Konstitusiyanın mətnini hazırlamağ ı qərara ald ı 97 .
gündəliyini təsdiq etdilər: 1) Sovet federasiyasının vəziyyəti. 2) Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaqı haqqında; 3) Ġttifaq Sovetinin hesabatı; 4) Zaqafqaziya Federasiyasının Konstitusiyası 5) Sosialist respublikalarının Sovetlər qurultayına nümayəndələrin seçilməsi; 6) Zaqafqaziya MĠK-in seçilməsi; 7) Cari iĢlər 98 .
ko missiyası yaradıldı. Qurultaya nümayəndəliyin aĢağıdakı norması
müəyyənləĢdirildi: Bakı, Tiflis, Yerevan, Batu m, Su xu m, Aleksandropol, Gəncə, Kutaisi və Potinin hər 3 min seçicisindən bir nümayəndə və digər yerlərin hər 15 minindən bir nü mayəndə. Hər yerdə - bütün qəza, nahiyə, kənd sovetlər qurultaylarında, rayon və Ģəhər sovetlərinin plenu mlarında nümayəndələrinə tapĢırıq verirdilər ki, Zaqafqaziya respublikalarının birləĢməsin in və onların ümu mi SSR Ġttifaqına daxil olmala rın ı hər vasitə ilə dəstəklənilməsinə nail olsunlar 99 . 1922-c i il dekabrın 9-da 2-c i çağırıĢ Azərbaycan MĠK-in Ġkinc i sessiyası Zaqafqaziya federasiyasının vahid sovet respublika ları Ġttifaq ına daxil olmasını bəyəndi və Azərbaycan MĠK-in bu istiqamətdə gördüyü bütün tədbirləri təsdiq etdi
100 . Zaqafqaziya Sovetlərinin birinci qurultayı 1922-ci il dekabrın 10-da Bakıda iĢə baĢladı. N. N.Nərimanov qurultayı açaraq demiĢdi: "Bu gün biz azadlığa, qardaĢlığa və əməy in təntənəsinə yol açırıq, daha asan, daha düzgün yol açın" 101
. Qurultayın tərkib i ço xmillətli idi. Onun iĢtirakçıları arasında azərbaycanlılar 175 nəfər, gürcülər 160 nəfər, ermən ilər 131 nəfər, ruslar 63 nəfər, yəhudilər 12 nəfər idi. N.Nərimanov Zaqafqaziya respublikaları Ġttifaq Sovetinin fəaliyyəti haqqında məru zə etdi. Quru ltay Ġttifaq Sovetinin "Zaqafqaziya federasiyasına daxil olan respublika ların siyasi, hərbi və təsrrüfat birliy inin əsaslarının
152
möhkəmləndirilməsinə yönəldilən həm xarici, həm də daxili siyasətini" bəyəndi. 102
Qurultay Sovet Sosialist Respublikaları haqqında Q. K. Orconikid zenin məruzəsin i din lədi və qurultayın ko mmunist fraksiyasını təklif etdiyi qətnaməni qəbul etdi. Qətnamədə deyilird i: "Qurultay aĢağıdakı əsaslarla belə bir Ġttifaqın yaradılmasın ı vaxtı çatmıĢ və zəruri sayır: Sosialist Respublikaları Ġttifaq ını aĢağıdakı respublikalar yaratmalıdır: RSFSR, Ukrayrıa, Belorusiya və Gürcüstan, Azərbaycan və Ermən is tanın daxil olduqları Zaqafqaziya federasiyası. RSFSR, Ukrayrıa, Belorusiya respublikaları və Zaqafqaziya federasiyası "Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaqı" adı altında bir əsas dövlətdə birləĢirlər, həm də bu respublikaların hər birinin Ġttifaqdan sərbəst Ģəkildə çıxmaq hüququ saxlan ılır" 103
. Zaqafqaziya sovetlər qurultayı bir çox cəhətdən RSFSR Konstitusiyası ilə eyni o lan ZSFSR Konstitusiyasını qəbul etdi, 150 üzvdən və namizəddən ibarət Zaqafqaziya Mərkəzi Ġcraiyyə Ko mitəsini (Zaqafqaziya MĠK) seçdi. O, on bir ko missarlıqdan ibarət Zaqafqaziya Xalq Ko missarları Soveti seçməli idi. Zaqafqaziya M ĠK 13 nəfərdən, o cü mlədən hər respublikadan bir nəfər o lmaqla üç sədri - S.A.Ağamalıoğlu, M.Q.Sxakaya və S.S.A mbarsumyanı seçdi. Onlar MĠK-in iclaslarında növbə ilə sədrlik edird ilər. B.M.Talıblı Zaqafqaziya MĠK Rəyasət Heyətinin katibi seçildi. Zaqafqaziya MĠK 1923-cü il yanvarında keçirilən ilk sessiyasında ZSFSR Xalq Ko missarları Sovetini təĢkil etdi. M.D.OraxelaĢvili ZSFSR XKS-nin sədri, M.D.Hüseynov və A.F.Myasnikov onun müavinləri təsdiq olundular. Zaqafqaziya höku məti quru ltayın qəbul etdiyi Konstitusiya əsasında iĢləməli idi. Ali Ġqtisadi ġura (AĠġ) da yaradıldı. Zaqafqaziya sovetlər qurultayı X Ümu mrusiya qurultayına və SSRĠ sovetlərinin birinci qurultayına həlledici səslə 75 və məĢvərətçi səslə 11 nümayəndə seçərək, onları "respublikalar Ġttifaq ının təĢkili haqqında müqaviləni imzalamaq hüququ verən" mandatlarla təmin etdi 104
. Mürəkkəb, ziddiyyətli dövrün çətinliklərinə və məĢəqqətlərinə baxmayaraq, Zaqafqaziya xalq ları nümayəndələrinin ilk dəfə belə bir izdiha mlı həmrəy lik foru muna toplan ması, vahid siyasi orqan seçməsi - təkcə bu faktın özü bu qədim d iyarın ictimai-siyasi həyatında tarixi hadisə id i. 1923-cü il yanvarın 10-da Ġttifaq Soveti vahid Zaqafqaziya pul n iĢanının dövriyyəyə buraxılması haqqında dekret verdi. Vahid pul niĢanı ZSFSR iqtisadiyyatını in kiĢaf etdirməyin mühü m vasitəsi olmalı idi. Öz dövrü üçün ZSFSR Zaqafqaziya respublikalarının SSR Ġttifaqına birgə daxil o lmalarının mü mkün və məqsədəuyğun forması id i. RSFSR-dən fərqli olaraq, ZSFSR mu xtariyyət əsasında deyil bərabərhüquqlu üç müttəfiq
153
sovet respublikasının müqaviləsi əsasında qurulmuĢdu. Bununla belə, ZSSRFĠ - nin federativ respublikaya - ZSFSR-ə çevrilməsi Zaqafqaziya respublika ların ın suveren
mənafelərini məhdudlaĢdırır, partiya təkhakimiyyətliliy inin saxlan masına və geniĢlənməsinə imkan yaradırd ı, əslində, "sosialist unitarizminin" bərqərar o lması yolunda atılan addımlardan biri id i. Azərbaycan SSR-in ZS FSR tərkibində SSR Ġttifaqına daxil olması. SSRĠ Konstitusiyasınm qəbul edilməsi. ZSFSR, Ukrayrıa SSR və Belorusiya SSR nümayəndələrinin iĢtirakı ilə dekabrın 23-27-də X Ümu mrusiya Sovetlər qurultayı keçirildi. V.Ġ.Len in xəstə olduğuna görə qurultayda iĢtirak edə bilməd i. SSR Ġttifaqın ın təĢkili haqqında məruzə ilə qurultayda Ġ.V.Stalin çıxıĢ etdi. Məruzədə vahid Ġttifaq dövlətinin yaradılmasını Ģərtləndirən iqtisadi və siyasi səbəblər səciyyələndirild i. M.F.Frun ze Ukrayrıa SSR adından qurultayı salamladı. M.Q.Sxakaya, Q.M.Musabəyov və S.L.Lu kaĢin (Srapionyan) ZSFSR adından çıxıĢ edərək Ġttifaq dövləti yaradılmasının zəruriliyin i bir daha təsdiq etdilər. X Ümu mrusiya Sovetlər qurultayı SSRĠ-n in yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. RSFSR, USSR, BSSR və ZSFSR-in səlahiyyətli nü mayəndə heyətlərinin 1922-ci il dekabrın 29-da keçirilən konfransı qarĢıdakı I Ümu mĠttifaq Sovetlər qurultayının iĢ qaydasını mü zakirə etdi. Qərara alınd ı ki, Sovetlər qurultayı Ġttifaq müqaviləsinin yalnız ilkin variantını qəbul edəcək və sonra onu müttəfıq respublikaların M ĠK-lərinin əlavə müzakirəsinə verəcəkd ir. 1922-c i il dekabrın 30-da səhər Kre mldə sovet respublika larının səlahiyyətli nümayəndə heyətləri SSRĠ-nin yaradılması haqqında Bəyannamə və Müqavilə imzalad ılar, axĢam isə Böyük teatrda açılan Birinci Ümu mĠttifaq Sovetlər qurultayı yeni, ço xmillətli "sovet dövləti" - SSRĠ-n i təsis etdi. Qurultayda 2214 nü mayəndə (həlledici səslə 1673, məĢvərətçi səslə 541 nümayəndə) iĢtirak edird i. Nü mayəndələrin 1721-i RSFSR-dən, 364-ü Ukrayrıadan, 91-i ZSFSR-dən və 33-ü BSSR-dən idi. Qurultay nümayəndələri arasında fəhlələr 44,4 faiz, kəndlilər 26,8 faiz, ziyalılar 28,8 faiz təĢkil ed ird i. Nü mayəndələrin 77 nəfəri (3,8 faiz) qadınlar id i. Qurultay iĢtirakçıların ın 94,1 faizi ko mmun ist partiyasının üzvləri və üzvlüyə namizədlərdən ibarət id i. Nü mayəndələr arasında 188 nəfər bitərəf və digər partiyaların 5 ü zvü (3-ü RSFSR-dən və 2-si ZSFSR-dən) var idi. Be ləliklə, böyük çoxmillətli ölkənin nümayəndəli ali qanunverici ilk orqanı əslində "birpartiyalı sistemin" icra orq anı idi.
SSR Ġttifaqın ın Birinci Sovetlər qurultayını onun ən qoca nümayəndəsi P.G.Smidoviç açdı. V.Ġ.Lenin qurultayın fəxri sədri, M.Ġ.Kalinin sədri və onun iclasların ın aparıcısı seçilmiĢdilər.
154
Ġ.V.Stalin SSRĠ-n in təĢkili haqqında məruzə etdi, Bəyannamən i və Ġttifaq müqaviləsini bəyan etdi və nümayəndələri bunları qəbul etməyə çağırdı. Qurultayın sənədlərində SSRĠ-n in təĢkilinin zəruriliy ini tələb edən amillər Ģərh olunmuĢ, SSR Ġttifaqının ali orqanların ın səlahiyyəti, onların strukturu və seçilməsi qaydası, Ġttifaq və respublika orqanları arasında qarĢılıqlı münasibətlərin xarakteri müəyyənləĢdirilmiĢ və vahid sovet vətəndaĢlığının müəyyən olunması vurğulan mıĢdı. SSRĠ-nin Birinci Sovetlər qurultayı Bəyannaməni və Ġttifaq müqaviləsini əsasən bəyəndi və res publika M ĠK-lərinin sessiyalarında bəyənildikdən sonra, SSRĠ M ĠK-in növbəti sessiyasında onları qəti Ģəkildə təsdiq etməyi qərara aldı. Qurultay 371 üzv və 138 namizəddən ibarət SSRT Mərkəzi Ġcraiyyə Ko mitəsi seçdi. Onun tərkibinə Azərbaycan SSR-dən S.A.Ağamalıoğlu, R.Ə.A xundov, S.M.Kirov, Q.M.Musabəyov, N.N.Nərimanov və baĢqaları seçilmiĢdilər. Ġttifaqda birləĢ miĢ respublikaların sayına görə, V.Ġ.Len inin təklifinə uyğun olaraq, SSR Ġttifaqı ali icra orqanın ın dörd sədri seçildi. SSRĠ MĠK-in ilk sessiyasında M.Ġ.Kalinin, Q.Ġ.Petrovski, N.N.Nərimanov və A.Q.Çervyakov sədr, A.S.Yenukidze katib seçild ilər. Ölkənin, o cü mlədən A zərbaycan SSR-in zəh mətkeĢləri SSRĠ-nin təĢkilini razılıqla qarĢılad ılar. SSRĠ-n in Birinci Sovetlər qurultayının yekunlarına həsr olunmuĢ yığıncaqlar, mitinqlər keçirilirdi. SSRĠ-nin təĢkilinə dair Ġttifaq müqaviləsini mü zakirə etmək üçün martın 16-da S.A.Ağamalıoğlunun sədrliyi ilə Azərbaycan MĠK-in fövqəladə sessiyası çağırıldı. Sessiya müqavilənin mətn ini mü zakirə edərək yekdilliklə qətnamə qəbul etdi: "Azərbaycan MĠK-in II fövqəladə sessiyası SSR Ġttifaqının təĢkili haqqında bəyannamənin layihəsini, RSFSR, USSR, ZSFSR və BSSR Sovetlər qurultaylarının seçdiyi səlahiyyətli nü mayəndə heyətləri tərəfindən imzalan mıĢ Ġttifaq müqaviləsin i mü zakirə edərək qərara almıĢdılar: "Ġttifaqın təĢkili haqqında Bəyannamə, habelə müttəfiq respublikaların Müqaviləsi dəyiĢiklik olmadan təsdiq edilsin" 105
. Ġlk vaxtlar SSRĠ-yə RSFSR, USSR, ZSFSR və BSSR daxil idi. SSRĠ-nin Birinci Sovetlər qurultayından dərhal sonra Sovet Ġttifaq dövləti Əsas qanununun iĢlənib hazırlan masına baĢlandı, RK(b)P MK - nın və SSRĠ MĠK-in Konstitusiya komissiyaları yaradıldı. 1923-cü il aprelin 27- də SSRĠ MĠK Rəyasət Heyəti öz ko missiyasının iĢinin yekunların ı mü zakirə edərək, bütün müttəfiq respublikaların nü mayəndələrindən ibarət yeni "geniĢ" Konstitusiya komissiyası yaratmağı qərara aldı. 1923-cü il iyunun 8-də ko missiyanın ilk iclası oldu, MĠK ko missiyasının təklif etdiyi Konstitusiya mətni qəbul edildi. Konstitusiyanın layihəsi bütün respublikalara göndərild i. Həmin layihəni mü zakirə üçün Azərbaycan MĠK-ə Zaqafqaziyaya gəlmiĢ SSRĠ MĠK 155
sədrlərindən biri N.N.Nərimanov təqdim etmiĢdi. Xüsusi komissiya (S.A.Ağamalıoğlu, S.M.Əfəndiyev, Ġ.Vareykis, Ə.H.Qarayev və Q.M.Musaboyov daxil idilər) layihəyə dair bəzi təkliflər və düzəliĢlə r verdi. 1923-cü il iyunun 13-də Azə rbaycan MĠK-nın II sessiyası bir nəfə r bitə rəf qalmaqla Konstitusiya layihəsini qəbul etdi 106 .
nin Əsas Qanununun (Konstitusiyasının) hazırlan mas mı baĢa çatdırdı. Sessiya qərara aldı: 1) SSR Ġttifaqının Konstitusiyası təsdiq edilsin və o, dərhal qüvəyə minsin; 2) Konstitusiyanın sessiya tərəfindən qəbul olunmuĢ mətni qəti Ģəkildə təsdiq edilmək üçün SSRĠ-n in II Sovetlər qurultayına təqdim o lunsun 107 .
Xalq Ko missarları Sovetinin N. N.Nərimanov tərəfindən təklif olun muĢ tərkib ini təsdiq etdi 108 . Həmin vaxtdan Ümu mĠttifaq Sovet hökumətin in fəaliyyəti baĢlandı. Ümu mĠttifaq xalq ko missarlıqları, Dövlət Plan Ko missiyası, SSR Ġttifaqı Ali Məhkəməsi yarad ıld ı, ƏMġ və XBSĠ yenidən təĢkil ed ild i, SSRĠ -nin və müttəfiq respublikalarının məh kəmə quruluĢunun əsasları təsdiq olundu. Millətlər Sovetinin yaradılması ilə əlaqədar RSFSR Xalq Milli ĠĢlər ko missarlığı ləğv edildi. Ġttifaq höku məti xarici dövlətlərə bild irdi ki, bütün sovet respublikaların ın xarici əlaqələrin in aparılmasın ı ö z ü zərinə götürür. SSR Ġttifaq ının Yeni Konstitusiyasını müttəfiq respublikaların Sovetlər qurultayları da bəyəndi. 1924-cü il yanvarın 26-da SSRĠ-n in II Sovetlər qurultayı aç ıld ı. 1924-cü il yanvarın 31-də qurultay hökumət in fəaliyyəti haqqında məruzən i din lədi. Məruzə ətrafında mü zakirələrdə Q.M .Musabəyov da çıxıĢ etdi
109 . Elə həmin gün SSR Ġttifaq ının II Sovetlər qurultayı SSRĠ Konstitusiyası haqqında A.S.Yenukid zenin məru zəsini din lədi və SSRĠ Konstitusiyasını təsdiq etdi. Bununla da Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaq ının "qanunvericiliklə" formalaĢdırılması baĢa çatdı. N.N.Nərimanov yenidən ZSFSR-dən SSRĠ MĠK-in sədri seçild i. Yeni Konstitusiyaya əsasən, MĠK iki hissədən (palatadan) - Ġttifaq Sovetindən və Millətlər Sovetindən ibarət təĢkil edilird i. Ġttifaq Soveti (414 üzv və 220 namizəd) müttəfıq respublikaların əhalisin in sayına uyğun olaraq Sovetlər qurultayları tərəfindən seçilirdi. Azərbaycan SSR-dən üzv kimi buraya M.D.Hüseynov, S.M.Kirov, M.Məmməd xanov, L.Ġ.M irzoyan, Q.M.Musabəyov, M.G.PleĢĢakov, A.P.Serebrovski və b. namizəd kimi isə N.Tağıyev, V.D.Kasparov və digərləri da xil id ilə r. Quru ltay respublikala rdan nümayəndəlik norması üzrə (hər müttəfiq və mu xtar respublikadan 5 nümayəndə və hər mu xtar vilayətdən 1 nümayəndə) seçilmiĢ Millətlər Sovetin in tərkibini təsdiq etdi. Millətlər Sovetinə Azərbaycandan S.A.Ağamalıoğlu, R.Ə.A xundov, 156
D.X.Bünyadzadə, Q.P.Cəbiyev, Ə.H.Qarayev, o cümlədən Dağlıq Qarabağdan A.N.Karakozov, Naxçıvan MSSR-dən Y.Tah irov seçild ilər 110
. 1925-c i ilin martında A zərbaycan SSR-in IV Sovetlər qurultayı da Azərbaycan SSR və ZSFSR Konstitusiyalarına dəyiĢikliklər və əlavələri mü zakirə etdi. 1925-c i il ma rtın əvvəllə rində ZSFSR-in paytaxt ında - Tiflisdə SSRĠ MĠK-in üçüncü sessiyası iĢləyirdi. Sessiya Zaqafqaziya Respublikaların ın iqtisadi, siyasi və mədəni inkiĢafına dair qərarlar qəbul etdi. 1925-c i il apre lin 10-da açılan 11 Zaqafqa ziya Sovetlər qurultayında ZSFSR-in Yeni Konstitusiyası təsdiq olundu. "Bakinskiy raboçiy" qəzetin in qurultaya həsr olunmuĢ baĢ məqaləsində deyilirdi: "BaĢlıca məqsəd - millətlərarası sülhün bərqərar olunması milli maneələrin aradan qaldırılması, son dərəcə rəngarəng "Zaqafqaziya beynəlmiləlçiliyinin" əməkçi kütlələrin in vahid sovet iĢi ətrafında daimi iqtisadi və mədəni quruculuq ətrafında sıx birləĢdirilməsi əldə edilmiĢdir" 111 .
yaradılması zəh mətkeĢlərin mənafeyinə, mütərəqqi qüvvələrin, keçmiĢ çar imperiyasının xalqları arasında milli sülh və etimad yaratmaq, onların ənənəvi iqtisadi və mədəni əlaqələrini inkiĢaf etdirmək səylərinə cavab verməli idi. Siyasi əhəmiyyətinə və sosial-iqtisadi nəticələrinə görə SSRĠ-nin mühü m tarixi rolu oldu. SSRĠ Ümu mdünya tarixinin müəyyən dövründə fövqəldövlətlərdən birinə çevrilərək, dünya birliy inin inkiĢafı gediĢinə güclü bəĢəriyyətdə bir-birinə qarĢı qüvvələrin müvazinətinə xey li dərəcədə təsir göstərirdi. La kin sosialist ideyalarının deformasiyaya uğraması, Ko mmunist partiyasının milli siyasətinin elan etdiy i əsil prinsiplərdən və məqsədlərdən geri çəkilməsi, hakim millətçilik Ģovinizminin, imperiya mey illərinin güclən məsi bu qüdrətli dövləti süquta gətirib çıxard ı, o, on yeni tarixin çətin sınağına tab gətirmədi. SSR Ġttifaqı, əsil mənada, nə federasiya idi, nə də dövlət. Çünki hər hansı bir dövlət, həqiqətən, öz milli kökündən bəhrələnir, təĢəkkü l edir, ona söykənir. "Sovet dövləti" isə "beynəlmiləl b irləĢmə" prinsipinə əsaslanan, Ģiddətli dərəcədə bürokratik-amiranə idarə rejiminə istinad edən "unitar" səpkili qurum id i. Hər respublikan ın "federasiyadan könüllü çıxması" hüququ da formal xarakter daĢıyırd ı, əslində fiksiya idi. Ġttifaq Konstitusiyasının üçüncü maddəsində elan olunurdu ki, "hər ayrıca müttəfiq respublika öz dövlət hakimiyyətini müstəqil həyata keçirir". SSR Ġttifaqı müttəfiq respublikaların suveren hüquqlarını müdafiə edir. On doqquzuncu maddəsində isə elan olunurdu ki, "Ġttifaq MĠK -in bütün dekret, qərar və sərəncamları SSR Ġttifaq ının bütün ərazisində mütləq və bilavasitə icra
157
olunmalıd ır". Demək, əslində SSR Ġttifaqı unitar dövlət id i. Zahiri federativ quruluĢ pərdəsi altında Kommun ist partiyasının tamamilə sərəncamında olan "ÜMĠK-in tam hakim d iktaturası" gizlən miĢdir. "BolĢevik milli siyasətinin" kölgəli cəhətləri sosializm quruculuğunun "Stalin praktikasında" sosializm ideyalarının özünün deformasiyaya uğraması prosesində üzə çıxdı. Stalin və onun həmfikirləri " mu xtariyyətləĢdirmə ideyasını 1922-c i ildə həyata keçirə bilməsələr də, o, "incə" Ģəkildə "SSRĠ" adı altında, əslində, tədricən həyata keçirild i. Bu baxımdan V.Ġ.Len inin 1922 -ci il dekab rın 30-da dediyi sözlər diqqətəlayiqdir: "Mən, gərək ki, rəs mən sovet sosialist respublikaları Ġttifaq ının məsələsi deyilən məlu m mu xtariyyətləĢdirmə məsələsinə kifayət qədər ciddi və kifayət qədər kəskin qarıĢ madığ ıma görə, zənnimcə, Rusiya fəhlələri qarĢısında olduqca müqəssirəm... Ço x təbiidir ki, özü müzə bəraət qazandırdığ ımız "Ġttifaqdan çıxmaq azadlığı" boĢ bir kağız olaraq qalır ki, bu da rus olmayan xalqlarə tip ik rus bürokratı olan əsil rus adamının- velikorus Ģovinistin, əslində əclaf və təcavüzkarın hücumundan qoruya bilməz" 112
. Sovet milli dövlət quruculuğuna Stalin in münasibəti sonralar Sovet Ġttifaqında milli münasibətləri ço x ağır deformasiyaya uğratdı. "Stalinsayağı totalitar dövlət sistemi" millətlərin hüquq bərabərliyini, onların suverenliyini heçə endirdi. Əslində SSR Ġttifaqı sovet milli respublikaların ın azad in kiĢafını təmin etməli o lan bərabərhüquqlu dövlət vahidlərin in Ġttifaq ına çevrilməd i. Stalin in "sovet milli dövlətçilik" sxemi addımbaaddım müttəfiq respublikaların müstəqilliy inin ləğvinə, mərkəzləĢdirilmiĢ unitar bürokratik amirlik dövlətinin bərqərar olmasına doğru aparır, Mərkəz ilə res publikalar arasında təhlükəli siyasi mey illər yaranırdı ki, bu da son nəticədə Ġttifaqın dağılmasına səbəb oldu.
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|