AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycanın Birinci Sovetlər qurultayı. Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyası.
- Milli azlıqlar arasında iĢ.
|
§ 1. HAKĠMĠYYƏT ORQANLARI
sovet milli dövlət quruculuğu özünəməxsus Ģəraitdə gedirdi. Bu, sosial-iqtisadi və ictimai-siyasi inkiĢafın konkret tarixi xüsusiyyətlərindən irəli gəlirdi. Lakin ko mmunist partiyasının rəhbərliyi Azərbaycanda sosialist dəyiĢikliklərinin həyata keçirilməsi sahəsindəki fəaliyyətində bu xüsusiyyəti əslində heç də həmiĢə ardıcıl nəzərə almırdı. Azərbaycanlı kadrların çatıĢmaması milli dövlət quruculuğunu çətinləĢdirirdi. Yeni milli partiya və sovet kadrları hazırlamaq məqsədi ilə məktəblər, kurslar Ģəbəkəsi yaradılmıĢdı. Moskvaya, Sverdlov Universiteti nəzdindəki ġərq Ģöbəsinə 50 nəfər göndərilmiĢdi, onların 35-i qəzaların nümayəndələri id i 1 .
II qurultayı (1920-ci il oktyabr) ali tipli partiya məktəbi yaratmağı qərara aldı və digər millətlərdən olan məsul iĢçilərə Azərbaycan dilini öyrən məyi tövsiyə etdi 2 .
təĢkilatçılar ayırırd ı. Azərbaycanlı fəhlələrdən partiya və sovet iĢçiləri hazırlamaq üçün Bakın ın rayonlarında sahə siyasi savad məktəbləri fəaliyyət gostərirdi. Azərbaycan zəhmətkeĢlərin i dövlətin idarə olunmasına, milli dövlət quruculuğunda iĢtirak etməyə cəlb etmək üçün yerli milli kadrlar yaradılmasının böyük əhəmiyyəti var id i. Bundan məqsəd partiya və sovet aparatının yerli millətin zəh mətkeĢ əhalisi yaxınlaĢ masına imkan yaratmaq idi. Azərbaycanda sovet milli dövlət quruculuğunun baĢlanğıc mərhələsi sovetlərin deyil, Ġnq ilab ko mitələrin in yaradılması olmuĢdu. Sovetlər yalnız Bakıda var id i. 1920-c i ilin iyununda Bakıda bir sıra qə zala rın inqilab ko mitələ rinin qurultayı keçirildi. Qurultay Azərbaycanda dövlət quruculuğunun ilk nəticələrinə yekun vurdu. Azərbaycanda yeni dövlət quruculuğu çoxmillətli fəhlə sinfinin çoxmillətli zəh mətkeĢ kəndlilərlə və mü xtəlif millətlərin digər əməkçi nümayəndələri ilə Ġttifaqını geniĢləndirmək yo lu ilə həyata keçirilməli idi. Xalq kütlələrin in dövlət idarəçiliyinə cəlb olun ması milli siyasəti həyata keçirməyin mühü m Ģərtlərindən idi. Ona görə də hakimiyyət orqanları bu məsələyə xüsusi 126
diqqət yetirird ilər. On lar qəza kəndli qurultayları, bitərəf kəndli konfransları, "kəndli həftəsi", geniĢ fəhlə konfransları keçirməklə Bakının ço xmillətli fəhlə sinfinin A zərbaycan kəndlilərinə hərtərəfli kö məyin i təĢkil ed irdilər. Azərbaycanda sovet dövlət quruculuğunun Ġkinci mərhələsi yo xsul ko mitələrinin yaradılması oldu. Azərbaycanda da yoxsul ko mitələrin in yaradılmasın ı Ģərtləndirən əsas səbəblər Sovet Rusiyasında olanlarla eyni idi, lakin bəzi fərq li xüsusiyyətləri vardı. Əgər Sovet Rusiyasında yoxsul ko mitələri volost və kənd sovetlərin in mövcud olduğu bir vaxtda yerli hakimiyyət orqanları kimi təĢkil o lunmuĢdusa, Azərbaycanda isə sovetlərdən əvvəl kənddə sovet hakimiyyətinin orqanları kimi yaradılırdı. Yo xsu l ko mitələri həmin dövrdə öz rolunu yerinə yetirmiĢ kənd və məntəqə inqilab ko mitələrini əvəz ed irdi. Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin 1920-ci il 23 sentyabr tarixli dekretində göstərilirdi ki, əsil əməkçi kəndliləri təĢkil etmək və zəhmətkeĢ hakimiyyətinin seçkili orqanları kənd deputatları sovetləri seçilənə qədər fəhlə - kəndli höku mətinin siyasi, ərzaq və torpaq proqramını həyata keçirməyə qadir olan orqanlar yaratmaq məqsədilə kəndlərdə sədrdən və dörd nəfər üzvdən ibarət kənd yoxsulları ko mitələri (yo xsul ko mitələri) seçilməlid ir 3 .
yalnız yo xsul və ortabab kəndli qadın və kiĢilərə verilirdi. Elə ciddi siyasi münasibət digər əhali təbəqələri nümayəndələrinın iĢtirakı ilə dövlət idarəçiliy ini demokratik əsasda formalaĢdırmaq prinsiplərinə zidd id i. Qolço maq lar, varlılar, sələmçilər, artıq taxılı və ya d igər ərzaq məhsulları o lan Ģəxslər, ticarət və sənaye müəssisələrinin sahibləri, mu zdlu əməkdən müntəzəm istifadə edən, zəh mətsiz gəlirlə, əmlakdan götürülən gəlirlə, kapitaldan aldığ ı faizlə dolanan, keçmiĢ polis nəfərləri və baĢqa Ģəxslər, məh kəmə tərəfindən mühakimə olun muĢlar seçkilərə buraxılmırd ılar. Aralarında çoxlu savadlı adamların olduğu imkanlı əhali təbəqələri nümayəndələrin in siyasi fəaliyyətdən bu cür ucdantutma təcrid olunması - xüsusənədə yoxsullar arasında belə adamlar o lmayan halda - real gerçəkliyin özünə zidd id i, kənddə sinfi düĢmənçiliy i dərin ləĢdirib kəskin ləĢdirirdi. Dekretdə göstərilird i ki, A zərbaycan SSR-də yo xsul ko mitələri ö z səlahiyyətləri daxilində və xid mət etdikləri ərazinin sərhədləri çərçivəsində ali hakimiyyət orqanlarıd ır. Kənd yoxsul ko mitələ ri b ilavasitə qəza inqilab ko mitələrinə və xalq daxili iĢlər ko missarlığ ına tabe id ilər. Mü xtəlif vəzifələri yerinə yetird ikdə isə idarəçilik aidiyyəti ilə müvafiq xalq ko missarlıqlarına, nahiyə və qəza inqilab ko mitələrinin Ģöbələrinə tabe idilər, halbuki dekretdə deyilirdi ki, ―yo xsul ko mitəsi ko lleg ial Ģəkildə fəaliyyət göstərir‖ 4 . Kənd yoxsul ko mitələri haqqında əsasnamədə onların təĢkilinin formaları, idarəetmə, kənd təsərrüfatı, yer quruluĢu sahəsində, kəndin iqtis adi, 127
siyasi və mədəni həyatının baĢqa sahələrində vəzifələri müəyyənləĢdirilmiĢdi. Əsasnamə yoxsul ko mitələrinin seçilməsi qaydasını izah edir, üzvlərin məsuliyyəti və digər idarələrlə qarĢılıq lı münasibətləri müəyyən edirdi 5 .
olunmasında "kəndli həftəsi" mühüm rol oynamıĢdı. Onun məqsədi kəndli kütlələrin i höku mətin siyasəti ilə tanıĢ etmək və kəndə parça, ağ neft, duz və sair lazımi Ģeylər göndərmək yolu ilə kənd əhalisinin maddi vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq id i. 1920-c i ilin sentyabrında qəbul olunmuĢ "Kəndli həftəsi və ərzaq kampan iyası haqqında" 6 təlimat əsasında xüsusi komissiya "kəndli həftəsi" keçirilməsin in planını iĢləyib hazırladı 7 . Ərzaq kampaniyası keçirməkdə məqsəd artıq taxılı qolço maqların əlindən alaraq kənd yoxsulları arasında bölüĢdürmək idi. Bu kampan iya əslində Azərbaycan kəndində qarĢıdurmanı gücləndird i, siyasi vəziyyətin kəskinləĢ məsinə zəmin yaratdı. Bakı fəh lələri bu kampaniyaların təĢkilində və keçirilməsində bilavasitə iĢtirak edirdilər. Ba kıdan kəndə partiya, sovet və həmka r Ġttifaq ı iĢçiləri, qabaqcıl neftçilər, maĢınqayıran lar, dəmiryolçular göndərilmiĢdi və onlardan bəziləri uzun müddət qəzalarda qalıb iĢləy irdi 8 . Təkcə 1920-ci ilin oktyabrında 1500-dən ço x Ba kı fəh ləsi Azə rbaycan kəndlərinə get miĢdi 9 . Qəzalardakı yerli fəhlələr də Bakıdan gələn fəhlələrin dəstələrinə qoĢulurdular. "Kəndli həftəsi"nin hazırlan ması və keçirilməsinə rəhbərlik edən ko missiyalara partiya orqanları, fəhlə dəstələri və Qızıl Ordu hissələrinin nümayəndələri daxil idilər. Fəhlələr bir neçə ay ərzində minlərlə kənd təsərrüfatı aləti, onlarla dəyirman, körpü, yaĢayıĢ binası, yüzlərlə nəqliyyat vasitəsi, 20 minədək kiçik kustar və ev əĢyası təmir etmiĢ, tikmiĢ və hazırlamıĢdılar. Fəhlələr özləri ilə ağ neft, duz, parça, mü xtəlif əkinçilik alətləri, ilkin tələbat malları gətirir və kəndlilərə paylayırdılar. Onlar klubların, məktəblərin, hamamların, xalq evlərinin, yeməkxanaların, çörəkxanaların tikintisinə kö mək göstərirdilər. Bakı fəhlələri iməciliklər keçirir, tamaĢalar, konsertlər və s. təĢkil ed irdilər 10 .
yönəldilmiĢ tədbirlərin həyata keçirilməsinə çalıĢırdılar. "Ko mmunist" qəzcti yazırdı: " Yo xsul ko mitələrin in təĢkili, qolço maq ların inqilab ko mitələrindən kənar edilməsi və hakimiyyətin əməkçilərin özlərinə verilməsi kənddə bizim iĢimizin ü mu mi xətti olmuĢdur 11 . Beləliklə, həmin kampan iyalar A zərbaycan kəndində sinfi mübarizən i süni surətdə gücləndirir, kəndlilərin mü xtəlif təbəqələri arasında antaqonizmə gətirib çıxarır, bu isə öz növbəsində kənd təsərrüfatı istehsalının və kəndlilərin maddi vəziyyətinin daha da pisləĢməsinə səbəb olurdu. AKP-n in 11 qurultayı da (1920-ci il o ktyabr) qolço maqların iqtisadi qüdrətinə qarĢı mübarizən i gücləndirməyi, kənddə sinfi təbəqələĢməni qətiyyətlə 128
dərinləĢdirməy i, Bakı fəhlələrinin kö məyi ilə kənd yo xsullarının hərəkatını formalaĢdırmağı, bütün Azərbaycanda onun rolunu və təsirin i gücləndirməyi partiya təĢkilatının ən baĢlıca siyasi vəzifəs i kimi irəli sürmüĢdü. Qurultay belə hesab edirdi ki, yalnız bu vəzifəni yerinə yetirməklə "Azərbaycanda sovet tipli dövləti həqiqətən tətbiq etmək mü mkündür" 12 .
siyasi gücünü qəti Ģəkildə məhv etmək və inqilab i yo xsul ko mitələrin in həqiqi hakimiyyətini qurmaq məqsədilə 1920-ci il noyabrın 20-də " Yo xsul ko mitələri haqqında" yeni dekret qəbul olundu. Həmin dekretdə yoxsul ko mitələrinin konkret, təxirəsalın maz mübariz vəzifələri göstərilmiĢdi. "Qolço maq ların və əksinqilab i ünsürlərin yo xsul ko mitələrinə soxulmasına yol verməmək məqsədi daĢıyan" xüsusi ko missiyalar yaradılırdı 13 . Beləliklə, elə bu dekretin timsalında demək olar ki, hələ o zaman Mərkəzin göstəriĢi ilə A zərbaycan kəndində yen i dövlət hakimiyyətinin tətbiqinə yu xarıdan təzyiq lə baĢlanmıĢdı. Azərbaycan kəndinin sinfi, siyasi baxımdan birdən-b irə kəndli sovetlərinin təĢkilinə keçməyə (o zaman kənd sovetləri təkcə Bakı qəzasında var idi) hələ hazır olmadığın ı nəzərə alaraq, AKP-n in II qurultayı kənddə hakimiyyət orqanları kimi yo xsul ko mitələrinin təĢkili vasitəsilə kəndliləri dərindən təbəqələĢdirmək məqsədilə inqilab ko mitələri və sovetlər arasında aralıq keçid dövrünün olmasının zəruriliyin i göstərdi. Kənd yoxsul ko mitələri kəndlilərdə kütləvi yığıncaqlarda, nahiyə yo xsul ko mitələri isə bu və ya baĢqa nahiyənin yoxsul ko mitələrin in konfranslarında seçilirdi. Yo xsul ko mitələrinin seçilməsi ilə kənd və nahiyə inqilab ko mitələri ləğv edilird i. Qəza inqilab ko mitələri qalır və bunlara yo xsul ko mitələrinin ümu mqəza qurultaylarında seçilmiĢ nümayəndələr daxil edilirdi. Qəzalarda yo xsul ko mitələri yaradılması kampaniyasının keçirilməsində iĢtirak etmək üçün Bakı partiya ko mitəsi yenidən yerlərə ko mmun istlər və fəal fəhlələr göndərməyə baĢladı. Yerlərdəki fəhlə dəstələri ilə b irlikdə ərzaq sapalağına və yoxsul ko mitələrinin təĢkilinə dair ü mu mi iĢ aparmaq üçün Azərbaycan Həmkarlar Ġttifaqları ġu rası qəzalara qabaqcıl fəh lələr də göndərirdi 14 . Bəzi qəzalarda Bakı fəhlələrin in nümayəndələri yo xsul ko mitələrinin sədri təyin olunurdular 15
. Yo xsu l ko mitələrinin təĢkili kampaniyasına kö mək məqsədilə 1920-ci ilin dekabrında Bakı-Poylu marĢrutu ilə bir sıra xalq ko missarlıqlarının, həmkarlar Ġttifaqlarının, gənclər Ġttifaqının və s. nümayəndələrindən ibarət xüsusi təlimat-təbliğat qatarı göndərilmiĢdi-Azərbaycanda dövlət quruculuğu məsələləri RKP MK-nın nəzarət mərkəzində idi. RKP M K Siyasi Bürosunun V.Ġ.Lenin tərəfindən hazırlan mıĢ və 1920-ci il noyabrın 27-də qəbul edilmiĢ qərarında deyilirdi: "Azərbaycanda təbliğatın, təĢviqatın və yoxsul ko mitələrinin 129
inkiĢaf etdirilməsi və ümu miyyətlə, sovet quruculuğu hər vasitə ilə gücləndirilsin. Bundan ötrü yol Stalinə tapĢırıldı ki, Azərbaycanda iĢləmək üçün, TəĢkilat bürosu vasitəsilə hər yerdən maksimu m miqdarda müsəlman ko mmunisti tapsın‖ 16 . Yo xsu l ko mitələrinin yaradılmasında böyük çətinliklər və əyintilər var idi. Yo xsul ko mitələrinə tavanalı kəndlilərin nü mayəndələrin i seçən əhalinin istəyinin əksinə olaraq, bəzi yo xsul ko mitələri iĢi elə təĢkil edird i ki, onların vasitəsilə qolço maqlar sovetlərə daxil o la bilməsin lər. Beləliklə, hakimiyyətin yerlərdəki nümayəndələrinin gərgin iĢi sayəsində 1921-ci ilin əvvəlində nahiyə yoxsul ko mitələrinin təĢkili əslində yerlərdə baĢa çatdı və qəzaların b ir ço xunda qəza inqilab ko mitələrinə yo xsul ko mitələri nü mayəndələrin in seçilməsinə baĢlandı 17 .
hazırlıqla əlaqədar keçirilən nahiyə, qəza yo xsul ko mitələri quru ltaylarında yoxsul ko mitələrin in yaradılmasına dair görülmüĢ iĢlərin ilk nəticələrinə yekun vurulur, hər nahiyədən 10 nəfər olmaqla nü mayəndələr seçilirdi. Qəza yo xsul ko mitələri qurultayların ı uğurla keçirmək üçün bütün qəzalardakı üçlü klərə və inqilab ko mitələrinə ətraflı təlimat göndərilmiĢdi. Təlimatda deyilirdi: "Qəza yo xsul ko mitələri qurultaylarının ço x böyük əhəmiyyəti ondadır ki, kampaniyanın baĢlanmasından bəri yoxsul komitələrin in qəzalarda gördükləri bütün iĢ aydın Ģəkildə bəlli o lmalıdır" 18 .
olmayan qəzalarda nahiyə yoxsul ko mitələrinin hər birin in respublika qurultayına beĢ nümayəndə göndərməyə ixtiyarı var id i 19 .
sovetlərə seçkilər sisteminə keçmək üçün hazırlan masında mühüm addım olmalı idi. Lakin partiya rəhbərliy i bu siyasi tədbiri sürətləndirmək xətti götürdü. AKP Mərkəzi Ko mitəsi bütün partiya təĢkilatlarına xüsusi məktub göndərərək, "göstərilən iĢi mübariz kampan iya kimi zərbəçi Ģəkildə aparmağı, qurultayda kəndlilərin ən geniĢ kütlələrini maraq landırmağa çalıĢmağı" 20 təklif ed ird i. Mərkəzi Ko mitə qəzalardakı bu məsul iĢ üçün komissarlıqların iĢçilərindən 50 faizini - yerli Ģəraiti bilənləri səfərbərliyə aldı. AKP MK Siyasi Bürosu və TəĢkilat bürosu Azərbaycan yoxsul ko mitələrin in çağırılmasına və təĢkilinə rəhbərlik etmək üçün H.H.Su ltanov, D.X.Bünyadzadə, M.B.Qasımov və baĢqalarından ibarət xüsusi ko missiya yaratdılar. Sovetlərə seçkilərə hazırlıq üçün sonrakı proses partiyanın bu cür əsassız təzyiqin in səhv olduğunu göstərdi. Digər tərəfdən isə nahiyə yoxsul ko mitələri qurultaylarının hazırlan ması və keçirilməsi, əslində, bütün respublikada yo xsul ko mitələri Ģəbəkəsinin qəti Ģəkildə formalaĢdırılması id i.
130
Kənd sovetlərinin fəaliyyət göstərdiyi Bakı qəzasında 1921-ci il yanvarın əvvəllərində bütün qəza kəndlilərinin qurultayı keçirildi. Quru ltay sovet quruculuğu haqqındakı qərarında qeyd etdi ki, kənd yoxsulların ın Bakı proletariatı ilə birləĢ məsi yaln ız vahid mütəĢəkkil Bakı soveti vasitəsilə mü mkündür 21 .
Ümu mazərbaycan qurultayı oldu. Hazırlan ması və keçirilməsindəki bir sıra çatıĢmazlıqlara baxmayaraq, A zərbaycan kəndlilərinin ictimai-siyasi həyatında qurultayın mühüm əhəmiyyəti var id i. Quru ltay zəh mətkeĢ ünsürlərin - yoxsulların və ortababların simasında kəndlilərin ü mu mi kütləsindən ictimai qüvvənin ayrılmasına, onların bütün respublikada sovetlərin təĢkili kampaniyasına keçilməsinə fəal cəlb o lunması üçün obyektiv Ģərait yaradılmasına müəyyən dərəcədə kömək etdi. N.N.Nərimanov demiĢdi: " Yo xsul ko mitələri öz iĢlərin i gördü, əhali arasında müəyyən: təbəqələĢmə apardı. Buna Ģübhə yoxdur və indi sovet quruculuğu asan gedəcək, çünki artıq kəndlilərin Ģüurunda Ģəksiz inqilab baĢ verib, ind i yo x-sul kəndlinin beyni iĢləyir 22 .
Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayı üçün bir növ məĢq oldu. Azərbaycanın Birinci Sovetlər qurultayı. Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyası. 1921-ci ilin yanvarından etibarən sovetlərə seçkilər keçirilməsinə və Birinci Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayarın çağrılmasına hazırlıq baĢlandı. Bütünlükdə Azərbaycanda yoxsul ko mitələrindən sovetlərə keçilməsinə əməkçi kəndlilərin qurultaylarında seçilən kənd və nahiy ə sovetlərinin yaradılmasından qəza inqilab ko mitələrin in ləğvindən və qəza sovetlər qurultaylarında seçilən icraiyyə ko mitələrin in yaradılmasından baĢlanmalı idi. Naxçıvan qəzası və Kürdüstan istisna olmaqla, 1921 -ci ilin yazından Azərbaycanın bütün qəzalarında sovetlərə seçkilərin təĢkili və keçirilməsi kampaniyası geniĢlənir. Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayının çağırılması üzrə ko missiya yaradıldı. Sovetlərə seçkilər keçirilməsinə kö mək göstərmək üçün 1921-ci il yanvarın axırınadək Bakıdan qəzalara 700-dək azərbaycanlı nümayəndə göndərildi 23 . Qəzalardakı (fövqaladə) üçlüklər və beĢliklər kənd sovetlərinin təĢkilinə kö mək ed ird ilər. Seçkilərdə əməkçi kütlələrin fəal iĢtirakın ı təmin etmək məqsədilə bitərəflərin konfransları keçirilirdi. Yerlərdə seçkilərin keçirilməsinə rəhbərlik etmək üçün bütün qəza təĢkilatlarına qanun göndərilmiĢdi. Qanuna əsasən seçki kampaniyası baĢa çatandan sonra hər bir qəza Ģəhərində qəza kəndli, fəh lə və əsgər deputatları soveti fəaliyyət göstərməli idi. O, kənd sovetlərinin (500 sakinə bir deputat) və Ģəhər sovetlərinin (200 seçiciyə bir deputat) nümayəndələrindən,
131
özü də qəza üzrə 300 deputatdan çox olmamaq Ģərtilə seçilməli idi. Daimi icra orqanları kimi, qəza icraiyyə ko mi-tələri 15 nəfərdən çox olmamaqla qəza sovetlər qurultayı tərəfindən altı ay müddətinə seçilirdi 24 . Onlar öz aralarında üç və ya beĢ nəfərdən ibarət Rəyasət Heyəti seçirdilər. Din indən, milliyyətindən, oturaqlığından və sairdən asılı olmayaraq, 18 yaĢından yuxarı, məhsuldar və ümu mi faydalı əməklə özünə dolanacaq qazanan Ģəxslərin, gəlir götürmək məqsədilə mu zd lu əməkdən istifadə etməyən kəndlilərin sovetlərə seçmək və seçilmək hüququ var idi. 1920-ci il aprelin 28-dək, eləcə də ondan sonra muzd lu əməkdən istifadə edənlər, zəhmətsiz gəlirlə yaĢayanlar, tacirlər, vasitəçilər, mo llalar, monaxlar, d in xad imləri, polisin və onun orqanların ın keçmiĢ agentlərinin seçmək və seçilmək hüququ yox id i 25 .
demokratik hüquqlardan məhru m edir və əs lində dövlət quruculuğunda iĢtirakdan kənarlaĢdırırdılar. Bununla da geniĢ demokratiya prinsipləri pozulu r, siyasi alternativ və bütün xalqa iradəsini sərbəst Ģəkildə bildirmək imkanı vermədən cəmiyyət üzərində totalitar rejimin - diktator təkhakimiyyətliliy inin meydana çıxmasına zəmin yaradılırdı. Azərbaycanda "fəhlə-kəndli höku məti"nin bərqərarlaĢdırılması prosesində cəmiyyətdəki marqinal təbəqə - küncü, daldanacağı sığınacağı, kifayət qədər mədəniyyəti olmayan, yo xsullaĢmıĢ dünənki kəndlilər, səfilləĢmiĢ fəhlələr in zibati-amirlik rejimin i təmin etdiyi üçün yeni hakimiyyət onlara arxalanırd ı. Çünki marq inallar ko mfortlu yaĢayıĢ iddiasında olmu r, dövlətin verdiyi sədəqədən məmnun qalırlar. Ġnsanlarda kütləvi bərabərçilik psixo logiyası, dövlətdən asılılıq, onun iradəsinə tabelik psixologiyası əmələ gəlird i. 1921-c i il aprelin ortalarında qəzaların əksəriyyətində Sovetlərə seçkilə r qurtardı, qalan yerlərdə isə baĢa çatmaqda idi. AKP III qurultayının (1921-ci il mart) qərarına uyğun olaraq, partiya rəhbərliyi s ovetlər qurultayının çağırılmasın ı Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin birinci ildönümü gününə salmaq istəyirdi. MK-nın bəzi ü zvləri quru ltayın may ayına keçirilməsini tələb edirdilər. Hər halda seçki kampaniyasını sürətləndirmək üçün qəzalara partiya və dövlət xadimləri göndərild i. Aydın məsələ id i ki, qarĢıya belə "zərbəçi vəzifə" qoyulduqda seçkilər geniĢ xalq kütlələrin in iradəsinin ifadəsinə çevrilə bilməzd i, bəzi yerlərdə, xüsusən bu cür seçkilərin ilk dəfə keçirildiy i kəndlərdə sırf deklarat iv xara ktcr daĢıyırd ı. Seç kilə rin keçirilməsini çət inləĢdirən baĢqa səbəblər də var idi: əvvəla, sovetlərə seçki respublikalarının iqtisadi həyatında digər həlledici bir məqamla - yeni iqtisadi siyasətə keçilməsi ilə eyni vaxta təsadüf edirdi; Ġkincisi, qəzaların heç də hamısında yoxsul komitələri öz ro lunu
132
hələ axıradək oynamamıĢdı; ən nəhayət isə, partiya təĢkilatında mü xtəlif fraksiyalar arasında barıĢmaz mübarizə gedirdi. Bütün bu çətinliyə baxmayaraq, qəza partiya təĢkilatları mü rəkkəb siyasi və iqtisadi Ģəraitdə, Bakıdan gələn məsul iĢçilərin kö məyi ilə bütövlükdə sovetlərə seçkiləri " zərbəçi" qaydada baĢa çatdıra bild ilər. Əvvəlcə kənd və nahiyə sovetləri, sonra isə, qəza sovetləri seçildi. Kənd və nahiyə sovetləri deputatlarının yarıdan çoxu yoxsulların və ortababların nümayəndələri id i. Sovetlərin bir ço xunda deputatların əksəriyyətini ko mmunistlər təĢkil ed ird i. Əlamətdar o idi ki, azərbaycanlı qadınlar nəinki seçkilərdə fəal iĢtirak etmiĢdi, həm də qəzaların bir ço xunda sovetlərə deputat seçilmiĢdilər. Respub likada yaĢayan milli azlıq və qrupların demək olar, hamısın ın nümayəndələri sovetlərin tərkib inə daxil olmuĢdu. Bakı qəzasında kənd və nahiyə sovetlərinə seçkilər əvvəl aparılmıĢdı. Bakı fəhlə, qızıl əsgər və matros deputatları sovetinə seçkilər 1920 -ci il mayın axırında keçirilmiĢdi. 1920-ci ilin dekabrında Bakı sovetinin və rayon sovetlərinin yenidən seçilməsi ilə əlaqədar Bakı qəzasının kəndlərində də seçkilər keçirmək qərara alındı. Bu seçkilər Bakı sovetinə və rayon sovetlərinə seçkilərdən sonra baĢladı 26 . Beləliklə, 1921-ci il aprelin axırı və mayın əvvəlinədək Azərbaycanda 30 minə qədər deputatı olan təxminən 1400 kənd soveti seçilmiĢdi 27 .
qurultayı keçirildi. SeçilmiĢ 601 nü mayəndədən 590-nı qurultaya gəlmiĢdi (mayın 13-dək 445 nü mayəndə anket vərəqəsi almıĢdı), onlardan 392-si ko mmunist, 3 nəfəri qadın id i. Nü mayəndələrin sosial və milli tərkibi belə idi: fəhlələr - 140 nəfər, kəndlilər- 189, qulluqçu və ziyalıların nü mayəndələri - 116, azərbaycanlılar - 325, ruslar - 75, ermənilər - 21, digər millətlərin nümayəndələri 24 nəfər
27a . Qurultay əslində ko mmun ist nümayəndələrdən ibarət idi ki, bu da onun iĢinin bütün mahiyyətini irəlicədən müəyyən edirdi. Bu qanunverici orqanın bütün fəaliyyəti təkcə ko mmun ist partiyasının siyasətinə xid mət edird i, çünki qurultayda heç bir baĢqa partiya və ya siyasi mü xalifət təmsil o lun mamıĢdı. Qurultayın gündəliyinə N.N.Nərimanovun Azərbaycan SSR
hökumətin in fəaliyyəti və beynəlxalq vəziyyəti haqqında, M.D.Hüseynovun respublikanın xarici siyasəti, D.X. Bünyadzadənin xalq maarifi, Ə.H.Qarayevin Azərbaycan Qızıl ordusunun təĢkili, H.Sultanovun yeni iqtisadi siyasət Ģəraitində sovet quruculuğunun vəzifələri, XTġ-nin, xalq ərzaq və xarici ticarət ko missarlıqlarının fəaliyyəti haqqında məruzələri, qəza nümayəndələrinin çıxıĢları daxil idi. 133
Qurultayın may ın 13-də keçirilən iclasında V.I. Lenin in 192l-ci il aprelin 14-də yazdığı "Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan və Dağlılar respublikasındakı ko mmunist yoldaĢlara" məktubu nümayəndələrin xah iĢi ilə Azərbaycan və rus dillərində elan edildi. V.Ġ.Lenin bu məktubda Qafqaz ko mmunistlərinə sosializm quruculuğunda öz respublikaların ın xüsusiyyətini nəzərə almağ ı partiyanın siyasətini bacarıqla həyata keçirməyi məsləhət görür tövsiyə edirdi ki, onlar "RSFSR-in vəziyyəti və Ģəraitindən fərqli olaraq, öz vəziyyətlərinin və öz respublikalarının xüsusiyyətini baĢa düĢsünlər, bizim taktikamızı eyni ilə təqlid etmək lazım deyil, konkret Ģəraitin mü xtəlifliyinə uyğun olaraq onu düĢünülmüĢ surətdə dəyiĢdirmək lazım gəld iyini baĢa düĢsünlər" 28 .
qərara aldı29. Ancaq təəssüf ki, bu məsləhətlər sosializm quruculuğu praktikasında tam Ģəkildə nəzərə alın madı və ardıcıl həyata keçirilmədi. Lenin partiyasının konsepsiyasına və müsəlman dünyasına münasibətdə Azərbaycanın rolu və yeri barədə siyasətinə aydınlıq gətirmək üçün Q.K. Orconikid zenin RKP MK və RSFSR MĠK adından qurultaya təbriki diqqəti cəlb edir. O, Azərbaycanın ġərqin tarixində sovet respublikası bünövrəsinin qoyulduğu yeganə müsəlman ölkəsi o lduğunu vurğulayaraq demiĢdi: "Azərbaycan burada, ġərqdə nümunəvi sovet respublikası o lmalıd ır. A zərbaycan ġərqdə dünya inqilabın ın bayraqdarı olmalıd ır. A zərbaycan bütün ġə rqi öz Ģəfəqləri ilə iĢıqlandıran, onun gözünü açan və inandıran yanar məĢəl olmalıdır" 29 . Tarixin gediĢi isə göstərdi ki, bu o vaxtın "inqilabi eyforiyasından" baĢqa bir Ģey deyildi. Elə həmin vaxt qurultay Azərbaycan SSR əməkçiləri adından yekdilliklə "ġərq in bütün fəhlə və kəndllərinə" xüsusi müraciətnamə qəbul etmiĢdi 30 .
Q.V. Leqran, Gürcüstan SSR höku məti adından M.D.OraxelaĢvili Birinci Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayının təbrik nitqi ilə salamladılar. Bir sıra xarici təĢkilatların və ġərqdə Təbliğ və Fəaliyyət ġurasının nümayəndələri də təbrik sözü ilə çıxıĢ etdilər . N.Nərimanov öz məru zəsində respublikanın daxili və beynəlxalq vəziyyətini səciyyələndirdi. O, ərzaq məsələsi, iqtisadi məsələ konsepssiyalar, xarici ticarət problemləri barədə də danıĢdı. Qurultay "bütün fəhlə-kəndli höku mətin in siyasətini və uğurların ı" bəyəndi 31 . D.Hüseynov Azərbaycan sovet hökumətinin xarici siyasətinin əsas mah iyyətini ifadə edərək, demiĢdi: " Biz inqilab uğrunda, Sovet Rusiyası uğrunda, Kommun ist Ġnternasionalı uğrunda hərəkət edirik və Antantaya və hər cür imperialistlərə amansız mübarizə elan edirik" 31a . Göründüyü kimi, 134
Azərbaycan SSR də Sovet Rusiyası və Komintern ilə birlikdə "dünya inqilabı" uğrunda "qətiyyətlə mübarizə" aparmağa hazır olduğunu bəyan edirdi. Qurultay 16 qəzan ın nümayəndələrin in məruzələri üzrə qəzalarda sovet, təsərrüfat və mədəni quruculuğu geniĢləndirməyə yönəldilmiĢ qətnamə qəbul etdi.
D.X.Bünyadzadənin məru zəsi üzrə qurultay Azərbaycanda xalq maarifinin inkiĢafı üçün vacib olan qərar qəbul etdi. Qərarda məktəblərin maddi- texn iki bazasının yaradılması vəzifəsi xüsusi vurğulanmıĢdı. Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyasının qəbul edilməsi qurultayın iĢində əhəmiyyətli yer tutmuĢdu. Konstitusiyanın layihəsi AKP MK-n in 1921-ci il may ın 11-də açılan plenu munda müzakirə olunarkən SA.Dan ielyan (Sarkis) sovetlər qurultayına nümayəndəlik no minasını - hər 5000 kəndlidən və hər 1000 nəfər fəhlədən 1 deputat göndərilməsini müəyyən edən maddənin əleyhinə çıxdı, hər 5000 kəndlidən və hər 500 fəhlədən 1 deputat göndərilməsi təklifini irəli sürdü. Plenum ü zvlərin in əksəriyyəti (H.H.Su ltanov, S.M.Əfəndiyev, M.H.Hacıycv, D.X.Bünyadzadə, N.N.Nərimanov və b.) onun təklifini rədd etdi və Konstitusiyanın həmin maddəsinin heç bir dəyiĢiklik o lunmadan saxlan masına tərəfdar çıxd ı. Əslində bu təkliflərin arxasında Azərbaycan kəndlilərinə, Azərbaycanda fəhlə-kəndli hakimiyyətinin ali orqanında onların təmsil olun masına münasibət məsələsi dayanırdı. Ona görə də bu təkliflərlə əlaqədar dəfələrlə qızğ ın mü zakirələr getdi. Mayın 14-də AKP MK-n ın plenumunda məsələ yenidən mü zakirə olundu və onun həllinin A zərbaycan MĠK-ə verilməsi barədə M.D.Hüseynovun təklifi qəbul edildi 32 . Sarkisin və onun tərəfdarlarının təklifi fitnəkar xarakter daĢıyırdı və mah iyyətcə Azərbaycanın əleyhinə çevrilmiĢdi. Çünki qəzalarda əhalinin əksəriyyətini azərbaycanlılar təĢkil edird i, qanunvericilik orqanlarında onların nümayəndələrin in fəhlə sinfin in nü mayəndələri ilə ağlabatan tarazlığın ı təmin etməklə kəndliləri sovet dövləti quruculuğuna geniĢ cəlb etmək lazım idi. Ona görə də kəskin mü zakirələrdən sonra həmin təklif rədd olundu. Birinci Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayı 1921-ci il may ın 19-da Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyasını (Əsas qanununu) təsdiq etdi. Fəhlələrdən nümayəndəlik norması respublikan ın dövlət idarəçiliyində fəhlə sinfinin rəhbər rolunu təmin etməli idi. Əgər qəza sovetlər qurultayları respublika sovetlər qurultayına 5 min seçicidən bir deputat göndərirdisə, Ģəhər sovetləri min seçicidən bir deputat göndərirdi. Qə za sovetlər qurultaylarına 500 seçicidən bir deputat, Ģəhər sovetlərinə isə 100 seçicidən 1 deputat seçilirdi. Mahiyyətcə Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyası müstəqil, suveren dövlətin Əsas qanunu deyildi. Onun baĢlıca prinsipial müddəaları RSFSR-in
135
birinci Konstitusiyasının əslində təkrarı id i. Konstitusiya Azərbaycanda yeni, sovet quruluĢunun yarandığını, əməkçilərin mənafelərinin və hüquqlarının qorunduğunu təsbit etdi. Konstitusiya bəyan edirdi ki, Azərbaycanda ali hakimiyyət fəhlələrə və əməkçi kəndlilərə, ö z əməy i ilə yaĢayanların hamısına məxsusdur. Əməkçilər üçün həqiqi vicdan azadlığı təmin etmək məqsədilə məscidlər, kilsələr dövlətdən, məktəblər isə onlardan ayrılırdı. Məktəblərin dünyəvi, təhsilin isə pulsuz, ü mu mi və icbari olduğu elan edilirdi. Azərbaycan SSR Konstitusiyası fəhlə və kəndli təĢkilatlarına mətbuat və söz azadlığı verird i. Ümu mi hərbi mükəlləfiyyət müəyyən edilir, respublikanın müdafiəsi bütün əməkçilərin borcu sayılırdı. Konstitusiyada deyilirdi ki, bütün millətlər sosial-iqtisadi, ict ima i-siyasi və mədəni həyatın hər bir sahəsində bərabər hüquqlara malikdirlər. Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin prinsip etibarilə tarixi əhəmiyyəti var id i. Belə ki, ölkənin Əsas qanununda ilk dəfə o laraq irqindən, milli mənsubiyyətindən asılı o lmayaraq bərabərlik təsbit edilmiĢ, milli azıqların mənafelərinin qorunmasına təminat verilmiĢdi. Həmin maddədə deyilirdi: "ASSR din indən, irq indən və milliyyətindən asılı olmayaraq vətəndaĢların bərabər hüquqlara ma lik o lduğunu qəbul edərək, bu zə mində hansısa imt iyazlar və ya üstünlüklər müəyyən edilməsinin, yaxud bunlara yol verilməsinin, eləcə də hər hansı Ģəkildə milli azlıq lara zülm edilməsinin və ya onların hüquq bərabərliyinin məhdudlaĢdırılmasın ın respublikanın əsas qanunlarına zidd olduğunu elan edir" 33
Respublika mətbuatı fəhlə və kəndlilərə mü raciət edərək, Konstitusiyanı "öyrənməyə, dərk etməyə, mənimsəməyə" çağırır, onu "proletariat diktaturasının böyük xartiyası" elan edirdi. Konstitusiya təsdiq edildikdən sonra, onun tələbinə uyğun olaraq, Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi ləğv edildi. Quru ltay Azərbaycan Mərkəzi Ġcraiyyə Ko mitəsini - Sovetlər qurultayları arasındakı dövrdə respublikanın ali qanunvericilik orqanı seçdi. Azərbaycan MĠK 73 üzvdən və 26 nəfər üzvlüyə namizəddən ibarət id i. Bunlardan 51 nəfəri azərbaycanlı, 14-ü rus, 3-ü ermən i, 2- si gürcü, 1 nəfəri yəhudi idi 34 . Azərbaycan MĠK-in mayın 21-də açılan Birinci sessiyasında 9 üzvdən (S.A.Ağamalıoğlu, Ə.H.Qarayev, M.B.Qasımov, Ġ.M.KonuĢkin, N.N.Nərimanov, M.G.PleĢĢakov, M.H.Hacıyev, T.Ə.Hüseynov, T.A.ġahbazov) və 3 nəfər namizəddən ibarət Rəyasət Heyəti seçildi 35 . Azərbaycan kəndlilərin in nümayəndəsi M.H.Hacıyev Azərbaycan MĠK-in sədri seçild i. Azərbaycan MĠK-in Birinci sessiyasında Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Sovetinin tərkib i təsdiq edildi. A li Ġcra hakimiyyəti olan XKS Sovetlər qurultayı və Azərbaycan MĠK qarĢısında məsul idi. Xalq Ko missarları 136
Sovetinə 17 xalq ko missarı daxil idi. N.N.Nərimanov Azərbaycan SSR XKS sədri seçildi. Beləliklə, Azərbaycanda "sovet milli dövlət quruculuğunun" üçüncü mərhələsinə keçilməsi baĢa çatdı. XX əsrdə Azərbaycan xalq ının tarixində ilk respublika ADR idi, Ġkincisi isə Azə rbaycan SSR oldu. Azərbaycan bütün müsəlman aləmində yeni tip li ilk dövlət Sovet respublikası oldu. Azərbaycan xalqı ö zünün yaxĢı həyatı, əmin-amanlığ ı naminə yeni respublikaya böyük ümid lər bəsləyird i. Gö rkəmli yazıçı, ictimai xad im C.Məmmədquluzadə 1922-ci ildə MollaNəsrəddin" jurnalında yazırd ı ki, "Molla Nəsrəddin"in ruhuna və arzularına uyğun gələn Ģey Sovetlər, sovet quruluĢu adlanır. Mən Ģadam ki, bu günləri gördüm və arzu m çin oldu. Sovet quruluĢu, sovet hakimiyyəti bizim inam yollarımızdır. Bu bizim inamımızdır. Biz əminik ki, Vətən, Ölkə bütün zəh mətkeĢlərə məxsusdur. Ölkəni, dövləti məhz bu zəh mətkeĢlər idarə edirlər. Ölkənin sahibi yalnız onlardır və Sovetlər vasitəsilə dövləti yalnız onlar idarə edirlər. Sovetlər, bax, bu deməkdir" 36 .
əməkçiləri öz milli dövlətçiliyin i əldə etmiĢdir, on lar ö z respublikasının- suveren sovet dövlətinin, Azərbaycan SSR-in bünövrəsini qoyurlar. Lakin xalq təsərrüfatının ideologiyalaĢdırılmıĢ sistemi, ictimai-siyasi həyatı hər Ģeyi əhatə edən "siyasiləĢdirilməsi", həddən artıq inzibatçılıq v ə idarəetmənin totalitar üslubu, veliko rus Ģovinizminin milli müstəqilliyə, azadlığa və hüquq bərabərliy inə təzy iqinin güclən məsi tədricən onun simasını dəyiĢdirdi. Milli azlıqlar arasında iĢ. Azərbaycanın əhalisi ço xmillətli idi. Azərbaycanlılardan əlavə, burada ermənilər, ruslar, gürcülər, ukray rıalılar, ləzgilər, kürd lər, yəhudilər, talıĢlar və baĢqaları da yaĢayırdılar. Zaqafqaziyada demokratik "müstəqil" dövlətlərin yaranmasından ötən dövrdə diyarda milli münasibətlər o lduqca kəskinləĢ miĢdi. Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək məqsədilə daĢnak Ermənistanının baĢladığı təcavüz xalq ımızın həyatında ağır iz buraxmıĢdı. M illi münasibətlərin ço x mü rəkkəb olduğu bir Ģəraitdə, ilk növbədə respublikada yaĢayan xalqlar arasında milli sülh yaradılmasına dair fəaliyyətə baĢlamaq lazım id i. Azərbaycanın Ģəhər əhalisinin milli tərkibi qarıĢıq idi: Bakıda, Gəncədə, Nu xada (indiki ġəkidə), Lən kəranda, Qubada, ġuĢada və baĢqa Ģəhərlərdə ermənilər, yəhudilər müəyyən faiz təĢkil edird ilər. BaĢqa millətlərdən olan kənd əhalisi əsasən yığcam halda yaĢayırdılar. Məsələn, ermən ilər ġuĢa, Gəncə, CavanĢir, Qaryagin, ġamaxı, Göyçay qəzalarında, gürcülər Zaqatala dairəsində, kürdlər CavanĢir qəzasında və Qubadlıda, ləzg ilər Zaqatala dairəsində, Quba və Nu xa qəzalarında, ruslar Gəncə, Cavad və ġamaxı qəzalarında, talıĢlar Lənkəran qəzasında cəmləĢmiĢdilər.
137
Belə milli rəngarənglik Ģəraitində Azərbaycanda dövlət hakimiyyətini möhkəmləndirmək və sosial-iqtisadi dəyiĢiklikləri uğurla həyata keçirmək üçün milli sülh yaradılmasın ın mühü m əhəmiyyəti var idi. Ona görə də çoxmillətli Bakı fəhlələri ilə ço xmillətli kəndlilər arasında əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə, bütün millətləri nü mayəndələrin in yeni respublika quruculuğuna cəlb edilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Respublikan ın hökumət və təsərrüfatı xalq təsərrüfatı və mədəni həyatı təzə əsaslar üzərində yenidən qurarkən, siyasi və təsərrüfat tədbirləri həyata keçirərkən bütün milli azlıqların mənafeyini və ehtiyaclarını nəzərə alırdılar. 1920-c i ilin iyulunda AKP Mərkə zi Ko mitəsi yanında milli a zlıqla r Ģöbəsi yaradılmıĢdı. O, "Azərbaycan Kommun ist Partiyası üzvlərinin ço xmillətli tərkib i arasında iĢ aparırd ı" 37 . Azərbaycan SSR Xalq Maarif Ko missarlığında milli azlıq ların xalq maarifi məsələləri və onların arasında mədəni-maarif iĢi aparılması ilə məĢğul olan ayrıca Ģöbə təĢkil edilmiĢdi. M illi azlıqlar Ģöbəsinin kollegiyası respublikanın milli azlıqları arasında mədəni-maarif sahəsində görülən bütün iĢə rəhbərlik ed ird i. M illi azlıq ların hər biri arasında iĢ görmək üçün xüsusi milli bölmələr təĢkil olun muĢdu 38 . Xalq təhsili Ģöbələri yanında təĢkil edilmiĢ yardımçı Ģöbələr milli azlıq lar Ģöbəsinin yerli orqanları rolunu oynayırdı. 1920-c i ilin oktyabrında Azərbaycan SSR-də RSFSR Xa lq Milli ĠĢlər Ko missarlığının nü mayəndəliy i təsis olundu. O öz vəzifələrini RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında müqavilə münasibətlərin in normalarına əməl olunmaqla yerinə yetirməli idi. Nü mayəndəlik respublikada milli siyasətin həyata keçirilməsinə kö mək göstərmək, millətlərin iqtisadi və mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsinə və onların birgə əməyin in bərqərar olmasına yardım etmək məqsədilə təsis edilmiĢdi. Xalq ko missarlığının baĢlıca vəzifəsi "RSFSR-in bütün millətləri və tayfaların ın birlikdə dinc yaĢamasını və qardaĢcasına əməkdaĢlığ ını təmin etmək" id i, əslində isə o, d igər müstoqil sovet respublikaların ın milli iĢlərinə fəal surətdə müdaxilə edirdi. Milli azlıqlar Ģöbələri məktəblər, kitab xanalar və digər mədəni-maarif idarələri açır, yeni dərsliklər və ədəbiyyat nəĢr olunurdu. Pedaqoji kadrlar hazırlamaq məqsədilə tədrisin ana d ilində aparıldığ ı xüsusi kurslar açılmıĢdı 38a
. Xalq Milli ĠĢlər Ko missarlığın ın Azərbaycan SSR-dəki nümayəndəsi respublikada milli siyasətin həyata keçirilməsinin ilk yekunların ı xarakterizə edərək, öz hesabatında yazırd ı: "Bu və ya digər milli qrup mədəni-maarif fəaliyyətini inkiĢaf etdirmək sahəsindəki bütün səylərində Respublika tərəfindən ən geniĢ rəğbətlə qarĢılanır. 138
Respublikada yaĢayan digər milli azlıqlara münasibətdə hökumətin milli siyasətinə gəldikdə isə, bu siyasət milli azlıqların hüquq və mənafelərin in hər vasitə ilə qorunmasına və onların əksəriyyətini təĢkil edən yerli əhali ilə birgə dinc yaĢayıĢının təmin olun masına yönəldilmiĢdir" 39 . Azərbaycan sovet hökuməti vətəndaĢ müharibəsi dövründə Muğanda dağıdılmıĢ rus kəndlərinin bərpasına kö mək göstərirdi. Bu kəndlərin əməkçi kəndlilərinə pul, iĢ heyvanı və kənd təsərrüfatı inventarı verilirdi 40 . Dağlıq Qarabağda azərbaycanlılarla ermənilər arasında dinc münasibətlər bərpa olunurdu. Burada məhsul yığımında qarĢılıqlı kö mək üçün xüsusi erməni- azərbaycanlı dəstəsi təĢkil edilmiĢdi 41 . Əhalinin qarıĢıq yaĢadığı rayonlarda bir- ləĢmiĢ erməni-müsəlman inqilab ko mitələri və partiya ko mitələri 42 , habelə nahiyə və kənd ko mitələri 43 yaradılırdı. Azərbaycan xalq ı daĢnakların və menĢeviklərin 1920-ci il may üsyanları yatırıldıqdan sonra Azərbaycanda sığınacaq tapmıĢ Ermənistan və Gürcüstan qaçqınlarına hər cür yard ım göstərirdi. Q.K.Orconikidze daĢnakların ağ terroru haqqında 1920-ci il iyunun 5-də V.Ġ.Leninə teleqramında yazırdı: "DaĢnakların əlindən qaçan kəndlilər Sovet Azərbaycanı kəndlilərinin yanında qardaĢ sığınacağı tapmıĢlar" 44 . Hətta 1920-ci ilin oktyabrında AKP-n in II qurultayı erməni qaçqınlarının yerləĢdirilməsi və bütün zəruri Ģeylərlə təmin olunması haqqında xüsusi qətnamə qəbul etmiĢdi. Xalq Ko missarları Sovetinin sədri N.N.Nərimanov Ermənistan və Gü rcüstandan olan qaçqınlara hərtərəfli yard ım göstərilməsin i təĢkil etmək məqsədilə 1920-ci ilin oktyabrında xüsusi komissiya ilə I Ermənistan sərhədinə getmiĢdi. Onun göstəriĢi ilə qaçqınların əksəriyyəti Qazaxa köçürüldü və onlara parça, ərzaq verildi 45 .
qəzalarında normal milli münasibətlər yarad ılmasında mühüm rol oynadı. Torpaq haqqında dekretin həyata keçirilməsi kəndli kütlələrin in sosial fəallığ ını artırır, milli qırğının, kənddə tayfa düĢmənçiliy inin aradan qaldırılması prosesini sürətləndirir, mü xtəlif millətlərdən olan əməkçi kəndlilər arasında mehriban qonĢuluq münasibətlərinin möhkəmlən məsinə imkan yaradırdı. To rpaq haqqında dekretin tətbiqi ilə əlaqədar qəzalarda kəndli qurultayları çağırılır, sovet quruculuğu, torpaq, ərzaq məsələləri və sairə mü xtəlif millətlərin nümayəndələrin in iĢtirakı ilə mü zakirə olunurdu. Sovet hökuməti bütün silki və din i imtiyazların, milli məhdudiyyətlərin ləğvinə, məktəblərdə tədrisin ana dilində aparılmasına dair zəruri tədbirlər görürdü.
|