AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Çanaq. Ərzaq vergisinin tətbiqi
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kooper asiya.
- YENĠ ĠQTĠSADĠ SĠYASƏTĠN ĠLK ADDIMLARl Xal q təsərrüfatının i darə olunmasının yeni dən qur ul ması.
- Siyasi və iqtisadi çətinliklər.
|
Çanaq. Ərzaq vergisinin tətbiqi. YĠS-in A zərbaycanda tətbiqi kəndlilərdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını və əmək fəallığını artırmaq üçün maraq oyatdı. Ərzaq siyasəti sahəsində də köklü dəyiĢikliklər baĢ verdi. 1921-c i ildə A zərbaycan kəndlilərinə öz məhsullarından istədikləri kimi sərbəst istifadə etmək imkanı yaradıldı. Bununla yanaĢı, Azərbaycanın dənli bitkilər ixrac edən yo x, ə ksinə taxıl id xal edən respublika olması da nəzərə a lın ırd ı. 1921-c i ildə kəndlilə rin ə rzaq verg isindən azad edilməsi Azə rbaycan kəndinə böyük yüngüllük gətirsə də, o, respublika Ģəhərlərin i taxılla təmin etmək iqtidarında deyildi. Sovet Rusiyası özünün ərzaq çətinliklərinə ba xmayaraq, neftin naminə Bakın ı çörəklə təmin et məy i öz üzərinə götürmüĢdü. Ərzaq vergisinin tətbiq olun masının təxirə salın ması o dövrdə Azərbaycanda YĠS-in tətbiqinin xüsusiyyətlərindən biri id i. 1921-ci ilin baĢlanğıcında yaranmıĢ ümumi iqtisadi böhran və kənd təsərrüfatının olduqca ağır vəziyyəti Ģəraitində Respublikanın ö z daxili ehtiyatları hesabına Bakı fəhlələrin i təmin etmək üçün imkanlar axtarmaq, fərdi kəndli təsərrüfatlarına necə yanaĢmağı müəyyənləĢdirmək zəruri id i. Azərbaycan Ģəraitində kəndlilərə yeni münasibət N.Nərimanovun təĢəbbüsü ilə irəli sürülmüĢ və həyata keçirilmiĢ "çanağın" toplanması oldu. 1921-ci ilin mayında Birinci Sovetlər qurultayı Azərbaycanda ərzaq vergisi əvəzinə "çanaq" adlanan könüllü natural rüsum tətbiq etmək barədə qərar qəbul etdi. Bu rüsum hər təsərrüfatdan kəndlilərin özlərin in müəyyən etdiyi 20 g irvənkə taxıldan ibarət idi. "Çanağ"ın əsasını bərabərçilik prinsipi ilə "evlər" arasında bölüĢdürülməsi təĢkil edirdi, həm də kəndli təsərrüfatlarının b ir-b irindən fərqlən məsi nəzərə alın mırd ı 50 . ZəhmətkeĢ kəndlilər "çanaq" toplanması çağırıĢını rəğbətlə qarĢılad ılar. Bəzi qəzalarda kəndlilər 20 girvənkə əvəzinə bir pud, hətta beĢ pud taxıl 83
verməyə hazır olduqlarını bəyan edirdilər. Qazax qəzasın ın b ir ço x kəndlərində "çanaq" toplanmasını kəndlilər "Biz Bakı fəhlələri üçün hər Ģeyi etməyə borcluyuq!" 51 Ģüarı ilə qarĢıladılar. Çanaq hesabına kəndlilər yü z min puddan çox ərzaq topladılar. Lakin respublika üzrə yığılan "çanaq" bütövlükdə nəzərdə tutulduğundan xeyli az oldu. Qəzalarında çoxundakı məhsul qıtlığı, yığımın təĢkilində yol verilən nöqsanlar, nəqliyyat çatıĢma zlığı "çanağ"ın kifayət qədər səmərə li olma masının əsas səbəbləri id i 52 . Buna baxmayaraq, "çanaq" kampaniyası mühü m siyasi əhəmiyyət kəsb edirdi. Ka mpaniya za manı kəndlərə göndərilən fəhlələ r xeyli ictimai-mədəni, maarif və təĢkilat iĢləri görür, kəndlilərə istehsalatda kömək göstərir, kənd təsərrüfatı alətlərini təmir edirdilər. Bakı fəhlələri ilə birlikdə qəzalarda o lan hökumət baĢçısı N.Nərimanov "çanaq" toplantısında fəhlə sinfi ilə kəndlilərin nail olduqları itt ifaqı yüksək qiy mət ləndirərə k de miĢdi: "Mən təsdiq edirə m ki, indi fəhlələrlə kəndlilər arasında əlaqə yaran mıĢdır. Fəhlələr baĢa düĢürlər ki, müəyyən güzəĢtlərə getmək, kəndlilərə kö mək etmək lazımdır. Kəndlilər də baĢa düĢürlər ki, fəh lələrə kö mək etmə k lazımd ır" 53 .
əkin sahəsinin artmasına, kəndli kütlələrinin kənd təsərrüfatının bərpası iĢində daha da fəallaĢ masına səbəb oldu. Kəndlilər kəndli konfranslarında və qəza sovetləri qurultay larında kənd təsərrüfatı ilə bağlı məsələ lərin mü zakirəsində fəa l iĢtirak edirdilər. Məsələn, Tovuz qəza fövqəladə sovetlər qurultayı "torpaqlardan istifadəni gücləndirmək, əkin sahələrini geniĢləndirmək, maldarlığ ın artmasına nail o lmaq" barəsində xüsusi qərar qəbul et miĢdi 54 .
zəruriyyəti meydana çıxdı. Bu, respublikanı ərzaq la təmin edən Ukrayna və Rusiyanın taxıl rayonlarında həmin il baĢ verən quraqlıq nəticəsində 90 milyon əhalisi olan 40 quberniyanın qıtlıq və aclıq çəkməsi ilə Ģərtlənirdi. 1922-ci ilin ma rtında Azərbaycan MĠK-in 111 sessiyası ərzaq vergisinin tətbiqini qanunlaĢdırdı. Aprelin 13-də A zərbaycan SSR Xalq Ko missarları Soveti "1922- ci ildə kənd təsərrüfatı məhsulları ü zərinə ərzaq vergisi qoyulması haqqında" dekret verdi 55 . 1922-c i il mayın 3-də Azə rbaycanın II Sovetlər qurultayı ərzaq vergisi haqqında dekreti təsdiqlədi 56 . Qurultayın Xalq Torpaq komissarı S. M. Əfəndiyevin məru zəsi üzrə qəbul etdiyi qətnamədə "kənd təsərrüfatında məhsuldar qüvvələrin artması və in kisafı təsərrüfat quruculuğunda birinci vəzifə kimi qeyd olundu. Kənd təsərrüfatını qaldırmadan sənayenin bərpasının mü mkün olmadığın ı vurğulayıb, sovet hakimiyyəti orqanlarına Azərbaycanın kənd 84
təsərrüfatını dirçəltmək üçün konkret tədbirlər görməy i təklif edən qurultay suvarman ı və əkinə yararlı torpaq sahələrini geniĢləndirməyi, dövlot to xu m fondu və kəndlərdə aqronom məntəqələri Ģəbəkəsi yaratmağı, həmçinin kənd təsərrüfatına verilən kred iti artırmağı zəruri saydı. Azərbaycanda ərzaq vergisinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi: pambıq əkinləri və tut bağların ın sahibləri bu vergidən azad olun muĢ, üzü mçü lük və bostançılığa azald ılmıĢ vergi norması müəyyənləĢdirilmiĢdi 57 .
təsərrüfatının məhsuldarlığından və həcmindən asılı olan mütərəqqi vergi prinsipi təĢkil ed irdi 58 .
pud
əvəzinə iki milyon pud ərzaq vergisi toplandı, ərzaq vergisi planı 200 faiz yerinə yetirildi 59 ki, bu da ümumi ta xıl yığ ımının 6,74 fa izi qədər idi. Ərzaq vergisindən əldə edilən, inqilabdan əvvəl kəndlilə rin verdiyi vergidən 7,5 dəfə az olsa da, yeni Ģəraitdə qazanılan əhəmiyyətli müvəffəq iyyət idi. Azərbaycan MĠK Rəyasət heyəti 1922-ci ilin oktyabrında xüsusi müraciətlə zəhmətkeĢ kəndlilərə vətəndaĢlıq borclarını nü munəvi surətdə yerinə yetirdiklərinə görə təĢəkkür etdi. YĠS-in ilk müsbət nəticələrindən biri də A zərbaycanda kənd təsərrüfatı əkin sahələrin in fəlakətli Ģəkildə azalmasının 1922-ci ildə nəinki dayandırılması, hətta artmasında dönüĢ yaradılması o ldu. Əgər buğda əkin sahəsi 1920/ 21 -ci ildə 288 min desyatin idisə, 1921/22-ci ildə 514 min desyatinə çatdı 60 . Ərzaq sapalağından ərzaq vergisinə keçildi. Ərzaq vergisin in ərzaq sapalağından həcmcə az olması kəndlilərə xey li yüngüllük gətird i. Ərzaq vergiləri ödənildikdən sonra qalan məhsul kəndlin in tam ixtiyarına keçdi, onu bazarda satmaq imkanı yaratdı. Dövlət orqanlarının nizama saldığı azad ticarətə icazə verilirdi. Ərzaq vergisinə keçid fəhlələr ilə kəndlilərin iqtisadi əlaqəsinin inkiĢafı üçün xüsusi əhəmiyyətə malik id i.
əsaslı dəyiĢikliklərə səbəb oldu. 1921-ci il aprelin 15-17-də Azərbaycan kooperativçilə rin in birinci quru ltayı oldu. Qu rultay YĠS-i bəyəndi və Q.M.Musabəyovun məruzəsi ü zrə qətnaməsində vurğuladı ki, Azərkooperasiya ona həvalə olunmuĢ vəzifəni Ģərətlə yerinə yetirəcək və Azərbaycanın Ģəhər sənayesi ilə kəndli təsərrüfatı arasında ittifaqın tam möh kəmlən məsi yoluna körpü olacaq" 61 . 1921-c i il iyunun 27-də Azərbaycan Xalq Ko missarları Soveti xüsusi dekretlə istehlak kooperasiyasını özünü idarə edən müstəqil ictimai təĢkilat elan etdi 62
sənayedə, nəqliyyatda və baĢqa müəssisələrdə fəaliyyət göstərir, kooperativ 85
üzvlərinin ü mu mi yığıncağında seçilən idarə heyətləri tərəfindən idarə olunurdular 63 . Fəhlə kooperativlərinə daxil olmaq və çıxmaq könüllü idi. Fəhlə kooperasiyası tezliklə Bakıda iri fəhlə kooperativləri Ģəbəkəsinin güclü təĢkilatına çevrild i. Ba kıda üç kooperativ ittifaqı var idi: A zərneft sistemi fəhlələrin i və qulluqçularını ö zündə birləĢdirmiĢ "Qornyak", Bakının digər müəssisə və təĢkilatlarının öz sisteminə daxil etmiĢ "Bakısoyuz" ("Bakı ittifaq ı"), əsasən su nəqliyyatı fəhlə və qulluqçularına xid mət edən "KasTPO" 64 . Dəmiryolçu fəhlələrin kooperativləri Gəncə, Hacıqabul, Biləcəri, Kü rdəmir və Yevla xda idi 65 . O vaxt hərbi kooperasiya da formalaĢdı. Könüllü hərbi istehlak cəmiyyətləri üzvləri q ızıl əsgərlərdən, ko manda heyəti ailələri, hərbi və dəniz idarələri qulluqçularından ibarət idi 66 . Xəzər donanmasının hərbi-dəniz kooperativi 67 Türküstanda, RSFSR-in HəĢtərxan vilayətində və Ġranda özünün geniĢ alqı-satqı və əmtəə mübadiləsi əməliyyatlarını həyata keçirird i. Azərbaycan Kooperasiya Ġttifaqı (sonralar A zərittifaq) nəzd indəki fəhlə kooperasiyasının fəaliyyətinə rəhbərlik etmək üçün 1922-ci ilin əvvəllərində 104 min payçını ö zündə birləĢdirən fəhlə kooperasiyası mərkəzi - "Fəhlə Kooperasiyası MK" yaradıld ı. Fəhlə kooperativlə ri ö z ü zvlərinə payla maq üçün taxıl, tərəvəz, düyü, qond, arĢınmalı və baĢqa zəruri mallar tədarük edirdi 68 .
baĢqa, qəzalarda mütəxəssislər və fəhlə nü mayəndələrindən ibarət satınalma ko missiyaları yaradılmıĢdı 69 . Azərittifaq tədarük və mal mübadiləsi əməliyyatların ı ö zünün yerli Ģöbələri, satınalma məntəqələri və agentlikləri vasitəsilə həyata keçirirdi 70 . Nəhayət, Azərittifaq bütün qüvvələri səfərbər edib, ağır çətinlikləri - nəqliyyat yoxluğu, ağır iq lim Ģəraiti, aclıq, manatın kursunun fəlakətli surətdə aĢağı düĢməsi hallarını aradan qaldıraraq, dövlətin 1921-ci il iyulun birinədək 100 min pud taxıl tədarük etmək tapĢırığını 100, ət tədarükünü isə 234 faiz yerinə yetirdi 71 .
zavodu fəhlələ ri 125 min ədəd stəkan və 35 min ədəd la mpa ĢüĢəsi 72 , toxucular 10,5 min arĢından artıq lampa piltəsi, on minlərlə arĢın tikiĢ sapı, corab, cilov və s. istehsal etdilər 73 . Bakıdakı "ĠnĢaatçı" fəhlə kooperativi kürək, d ırmıq, çəkic, qıfıl, çapacaq, vedrə və kənd əhalisinin ehtiyacı olan baĢqa əĢyaları hazırlamaq üçün xüsusi istehsal sahəsi yaratdı 74 .
Qafqa z respublika lan və Ukrayna ilə ə mtəə mübadiləs i inkiĢaf edird i. 1921-c i ilin yayında bakılılar 11 min pud balığı 31,2 min pud Ukrayna qəndinə dəyiĢmiĢdilər 75 . 1921-1922-c i illərdə Azə ritt ifaq Moskva, Kiyev, Rostov, Krasnodar və Türküstanda ticarət və əmtəə mübadiləsi əməliyyatları həyata keçirirdi 76 . Ümu mtürküstan istehlakçıla rı cəmiyyətləri ittifaqı ilə A zərittifaq 86
arasında müqavilə bağlan mıĢdı. Türkmənittifaq 1921-1922-ci illərdə 15 min pud ağ neft və baĢqa mallarla dəyiĢmək üçün 100 min pud taxıl tədarük etməyi
öhdəsinə götürmüĢdü 77 . Azərbaycan nümayəndələri Kiyev quberniyasından neft, neft məhsulları və baĢqa ma lla r müqabilində ta xıl, ye m taxılı, yağ, bitki yağları, qənd, Ģimiyyat məmulatı, ət və s. ala bilərdilər. Xarici ölkələrlə də müəyyən əmtəə mübadiləsi in kiĢaf edird i. Bu məsələ ilə hətta V.Ġ.Lenin də 1921-c i il iyulun 4-də ma raqlan mıĢ və "Bakı üçün və xa ric i ticarətin inkiĢafı üçün nə etdiyinizi b ild irin" 78 - tələbini vermiĢdi. 1921-c i ilin ya zında Ġrana e kspedisiya göndərildi və Ən zə lidə Azərittifaqın kontoru açıld ı. Bu kontor qısa müddətdə 98,5 min pud düyü, 10 min puddan artıq səbzə, düyü unu və s. satın alaraq Bakıya göndərdi 79 . 1921-c i ilin avqustunda Azərittifaq xa rici ba zarla bilavasit ə əlaqə yaratmaq üçün Batu mda öz Ģöbəsini açmıĢdı 80 . Azərbaycan Ģəraitində kooperasiyanın ən sabit növü istehlak kooperasiyası olmuĢdu. Azərbaycan istehlak kooperasiyası 1921-1922-ci illə rdə, YĠS Ģəraitində öz iĢlərini yenidən quraraq, xeyli müvəffəqiyyətlərə nail olmuĢdu.
§ 2. YENĠ ĠQTĠSADĠ SĠYASƏTĠN ĠLK ADDIMLARl Xal q təsərrüfatının i darə olunmasının yeni dən qur ul ması. YĠS-ə uyğun olaraq bütün dövlət sənayesinin iĢini yenidən qurmaq tələb edilird i. Belə ki, sənayenin idarə o lunmasında mərkəzi orqanların bəzi vəzifələrini ye rli orqanlara vermək zəru ri id i. VətəndaĢ müharibəsi dövrünün olduqca mərkəzləĢdirilmiĢ idarəetmə metodu dinc quruculuq Ģəraitində özünü doğrultmur, eyni iqtisadi rayona aid olan, lakin mü xtəlif baĢ idarələrin tabeçiliyindəki eynitipli müəssisələr arasında əlaqələrin pozu lmasına gətirib çıxarırdı. Təsərrüfat hesabına keçmək, maya dəyərin i aĢağı salmaq, müəssisənin səmərəliliyini təmin etmək tələb olunurdu. Sənayenin təsərrüfat hesabına keçirilməsi onun trestləĢdirilməsi ilə əlaqədar idi. Təsərrüfat hesabına keçməklə trestlər sənaye istehsalını on iri və texn iki cəhətdən daha yaxĢı təchiz edilmiĢ müəssisələrdə cəmləĢdirmək imkanı əldə etdilər. Trestlərin əsas vəzifəsi geniĢ təkrar istehsalı təmin edən yığım mənbələrin i artırmaq id i. YĠS Ģəraitində neft sənayesinin idarə olun masının yenidən qurulması xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. A K(b)P MK-nın və Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Sovetinin qərarına uyğun olaraq 1921-ci ilin sentyabrında köhnə "Azərneftko m" müstəqil "Azərneft" trestinə çevrilərək təsərrüfat hesabına keçirildi. Bu yenidənqurma neft sənayesini təsərrüfatın təĢkili cəhətdən 87
möhkəmləndirməyi, onun maddi-texniki təchizatın ı və neftçi fəhlələrin əməyin in ödənilməsini yaxĢılaĢdırmağ ı təmin etdi. Eyni za manda Mərkəzi höku mət Azərbaycan xalq ının "suveren" respublikasının maraqla rın ı nəzərə almadan bütün neft iĢini tama milə ö z əlində cəmləĢdirmiĢdi. Azərneftin Azərbaycan XTġ-nin tərkibindən çıxarılıb, RSFSR ÜXTġ-yə verilməsi buna xid mət edirdi. RSFSR ÜXTġ-si 1921-ci ilin noyabrında neft sənayesi müəssisələrinə 600 milyon manat həcmində dövriyyə vəsaiti ayırmıĢdı 81 . Neft sənayesinin ümu mittifaq əhə miyyətli olması a mili pərdəsi altında Mərkəzin hökmü ilə A zərbaycan xalqının əsas təbii sərvətini - "qara qızılı" amansızcasına istismar edir, əvəzində isə respublikaya öz məqsədləri üçün, xalqın maddi-mədəni tərəqqisi üçün olduqca az pay verirdilər. Ancaq cəsarətli azə rbaycanlı xad imlərinin təkid i ilə 1921-c i ilin yazında Azərneftə neft və ağ neftin xaricdə avadanlığa mübadilə edilməsi ü zrə xariclə ticarət məsələlərində əhəmiyyətli dərəcədə sərbəstlik verildi. Bir qədər sonra Azərneftdə Zaqafqaziya, Orta Asiya və Yaxın ġərq (Türkiyə, Ġran) öl kələrində neft məhsulları ticarətini təĢkil edən ticarət idarəsi yaradıldı 82 .
mədən və tikinti materialları sənayeləri, bəzi metal emalı sahələri və baĢqa xırda müəssisələr qalırdı. Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı ġurası aparatının yenidən qurulmasına baĢlandı. YĠS ərəfəsində XTġ sisteminə, əsasən, azsaylı fahləyə malik dövlət təminatında olan iki yüzdən artıq kiçik müəssisə daxil id i. XTġ aparatının iĢi kollegiallıq əsasında qurulmuĢdu. Müəssisələrin özünəxid mətə keçirilməsi və dövlətin əlində yaln ız gəlirli, xüsusilə ümu mdövlət əhəmiyyətli müəssisələrin saxlan ması məqbul idi. ġəxsi əllərə verilən müəssisələrə nəzarət edilird i. Müəssisələrdəki kollegiyala r ləğv edildi və təkbaĢına rəhbərlik prinsipi ilə iĢləmək metoduna keçildi. Azərbaycan XTġ sənayesinin təsərrüfat hesabına keçməsi nəticəsində onun tabeliyindəki altmıĢa qədər kiçik müəssis ə 1921-ci ilin axırlarında icarəyə verild i. Bunlar əsasən dəri ema lı, kimya, poliqrafiya, metal mə mu latı, toxuculuq, tikiĢ, ipəkçilik və dağ-mədən sənayesi müəssisələri idi. 83 Tağıyevin toxuculuq fabriki, tütün fabrikləri, ĢüĢə və sement zavodları, Ləki yağ zavodu, mexan iki zavodlar, dəri mə mu latları zavodları onla rın sırasında idi. Azərbaycan XTġ-nin bütün müəssisələri dovlət təminatından çıxarılıb təsərrüfat hesabına keçirilərə k "ko mmersiya relsləri" üzərinə qoyulmuĢdu 84 .
Ģöbələr ləğv edilmiĢ, vahid rəhbərlik tətbiq edilmiĢ, qulluqçular ixtisar olunmuĢdu. Eyni za manda bu müəssis ələrin sahələr üzrə trestləĢdirilməsinə baĢlanmıĢ, Azəripək, Azərto xuculuq, Azərduz, Azəruntrest və s. kimi böyük
88
təsərrüfat birlikləri - trestləri yaradılmıĢdı. 1922-ci ilin martında XTġ tabeliy ində on trest var idi 85 . Trestlərin yaradılması ilə XTġ-nin iqtisadiyyat orqanı kimi funksiyaları da dəyiĢdi. XTġ bütün müəssisələri bilavasitə idarə edən orqandan trestlərin təsərrüfat fəaliyyətini tənzimləyən orqana çevrildi. 1921-c i ilin iyununda XTġ dövlət müəssis ələri idarəsinə çevrildi və yeni yaradılmıĢ Azərbaycan SSR Sənaye və Ticarət Xalq Ko missarlığına tabe edildi. 1921-c i ilin payızından sənaye istehsalının əsas sahələri tədricən dövlət təchizatından çıxarılır və təsərrüfat hesabına keçməklə trestləĢdirilirdi. Belə ki, 1922-c i ilin a xırlarına kimi balıqç ılıq, ipək e ma lı sənayeləri və Gədəbəy misəritmə zavodu trestləĢdirilmiĢ və təsərrüfat hesabına keçirilmiĢdi 86 .
Dövlət Plan Komitəsi və tərkibinə XTġ-nin sədri ayrı-ayrı Xalq ko missarlıqlarının nümayəndələri daxil olan Azərbaycan Ali Ġqtisadi ġurası (AĠġ) yaradıldı. Ali Ġqtisadi ġura respublikanın vahid təsərrüfat planını mütləq RSFSR-in planı ilə uzlaĢdırmalı idi. Təsdiqdən sonra AĠġ maddi və təsərrüfat ehtiyatlarının qeydiyyatına, bölüĢdürülməsinə və məqsədəuyğun istifadəsinə nəzarət edirdi. Sənaye
müəssisələrinin, respublikanın bütün təsərrüfatının maliyyələĢdirilməsini ya xĢılaĢ dırmaq üçün 1921-ci il oktyabrın 16-da Azərbaycan MĠK Azərbaycan Dövlət Bankının yaradılması haqqında dekret verdi. Dövlət bankına ancaq respublikada pul dövriyyəsini nizamlamaq və qısamüddətli kreditlərin köməyi ilə kooperativlər, artellər və baĢqa birliklərin təsərrüfat fəaliyyətinin yaxĢılaĢmasına kö mək etmək tapĢırılmıĢdı 87 . 1924-cü ilin aprelində keçirilmiĢ pul islahatı da xalq təsərrüfatının bərpasına kömək etmək məqsədi daĢıyırdı. Qiy mətdən düĢ müĢ kağız pullar sabit valyuta - sovet çervonu ilə əvəz edildi.
respublikaların daxili ictimai-siyasi vəziyyəti, xüsusən 1923-1924-cü illərdə olduqca mürəkkəb və ziddiyyətli olmuĢdu. V.Ġ.Leninin xəstəliyi kəskinləĢəndə, xüsusilə onun vəfatından sonra "silahdaĢları" Ġ.V.Stalin, L.Trotski, Q.Zinovyev, L.Kamenev və baĢqaları arasında partiyada liderlik, hakimiyyət uğrunda mübarizə q ızıĢdı. Hələ 1922-ci ildən partiya MK-nın katibi olan Ġ.V.Stalin təkbaĢına hakimiyyətə yiyələnməyə, kolleg ial rəhbərlikdən imtina etməyə çalıĢırdı. O, bu məqsədinə çatmaq üçün bəzən liderliyə can atanlarla ittifaq yaradır, onlardan siyasi mübarizədə istifadə edirdi. Partiya daxilində yaranmıĢ belə gərgin vəziyyət hər Ģeyə, o cümlədən bütün müttəfiq respublikaların, həmçinin Azərbaycan SSR-in iqtisadi həyatına təsir göstərirdi. Azərbaycan partiya təĢkilatı daxilində də mübarizə gedirdi. Partiyada hakimiyyət uğrunda, respublika həyatının bütün sahələrinə təsirli nüfuza nail olmaq cəhdləri, kəskin "millətçilik" və "hakim Ģovinist dövlətçilik" təzahürləri inkiĢaf 89
edirdi. Azərbaycanda rəhbərlikdə, partiya və hökumət iĢçiləri arasında da belə intriqa, çəkiĢmə dərinləĢirdi, millətçilik və Ģovinizm mey illəri özünü göstərirdi. Azərbaycan Kommunist Partiyasında yaranmıĢ belə vəziyyət Azərbaycanın milli maraqlarına etinasızlıq göstərən Mərkəzin amiranə-inzibatçı cəhdləri ilə də əsaslı surətdə bağlı idi. Milli siyasət prinsiplərini təhrif edən Stalin direktivlərinin Zaqafqaziyada həyata keçirilməsində canfəĢanlıq edən S.M.Kirov, Q.K.Orconikidze və onların baĢqa həmlikirləri burada Mərkəzin direktivlərini Azərbaycanın ictimai- siyasi xüsusiyyətlərini nəzərə almadan icra edirdilər. RNərimanov və onun həmfikirləri partiyanın elan olunmuĢ milli siyasət prinsiplərini təhrif edənlərə qarĢı qətiyyətlə çıxıĢ edirdilər. M.Nərimanovun bu məsələ üzrə baxıĢları, etirazları, onun 1923-cü ilin dekabrında RK(b)P MK-ya Ģəxsən Ġ.V.Stalinə, surəti L.D.Trotskiyə, K.B.Radekə göndərdiyi "Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair" məktubunda Ģərh olunmuĢdu 88 . Bu sənəddə, həmçinin onun bir sıra məktub və Ģifahi müraciətlərində Stalinin, Orconikid zenin ölkədə həddən artıq "mərkə zləĢdirməyə", milli sovet Azərbaycanının "müttəfiq respublika" bayrağı altında simasızlaĢdırılmasına yönəlmiĢ, onun milli dövlət müstəqilliy ini heçə endirən "diktatorluq" siyasətinə etirazı öz əksini tapmıĢdı 89 . N.Nərimanov məktubda Azərbaycanda yerli Ģəraitin özünəməxsusluğunun nəzərə alınması zərurətini qeyd etməklə, eyni zamanda müttəfiq respublikaların bərabərhüquqlu olmalarına riayət edilməsini tələb edir, Zaqafqaziyada iqtisadi siyasəti həyata keçirərkən Azərbaycan xalqının mənafelərinin pozulmasını qətiyyətlə pisləyirdi. O, Azərbaycanın Zaqafqaziya Federasiyası tərkib ində, həmçinin bütün SSRĠ daxilində ölkəyə Gürcüstan və Ermənistandan daha çox maddi nemətlər verməsini nəzərə almayaraq büdcə bölgüsündə Azərbaycan Respublikasına ədalətsiz olaraq az vəsait ayrılması hallarını açıqlayırdı. Bu ümumittifaq xəzinəsinə böyük gəlir gətirən Azərbaycan neft sənayesinin timsalında özünü xüsusilə nümayiĢ etdirirdi. Bəzən iĢ o yerə çatırdı ki, Azərbaycan kəndlərində ağ neftə qonĢu respublikalardakına nisbətən daha yüksək dövlət qiyməti müəyyənləĢdirilirdi 90 . N.Nərimanov yüksək ixtisas lı milli kadrlar hazırlan masının, respublika həyatının bütün sahələrində Azərbaycan dövlət dilinin rolunun yüksəldilməsinin, kəndlərdə mədəni-maarif iĢlərini geniĢləndirməyin vacibliyini xüsusi nəzərə almağı qeyd edirdi. N.Nərimanov partiya daxilində dərinləĢən dramın dəhĢətli təhlükəsini, "bolĢevizmin" məhkumluğunu qabaqcadan hiss edərək, 1925-ci il yanvarın 28-də oğlu Nəcəfə ünvanladığı tamamlanmamıĢ məktubunda yazmıĢdı: "Mən sosial- demokrat idim, lakin bu təĢkilat getdikcə daha çox idealdan uzaqlaĢır. Mən bolĢeviklərin proqramını xüsusi inamla qəbul etmiĢəm, belə ki, mən bunda öz məramımın - dünyada köləliyin məhvin in həyata keçməsini görürdü m.
90
Bəlkə də sən bu sətirləri o xuyan vaxt bolĢevizm olmayacaq (o vaxt oğlu Nəcəf 5 yaĢında idi və o, 1943-cü ildə Vətən müharibəsində həlak olub - məsul red.). Ancaq bu o demək deyil ki, bolĢevizm la zım deyil. Bu ona dəlalət edəcək ki, biz onu qoruya bilməmiĢ, ona lazımi qiy mət verməmiĢ, iĢimizə pis yanaĢmıĢıq. Açıq demək lazımd ır: biz əldə etdiyimiz hakimiyyətdən o qədər təkəbbürlü olmuĢuq ki, boĢ iĢlərlə və çəkiĢ mələrlə məĢğul olaraq, əsil iĢi əldən buraxmıĢıq. Hakimiyyət çoxlarını korlayır" 91 . N.Nərimanov öz həmfikirləri ilə AK(b)P və BK-nın rəhbərliyində çox vaxt Azərbaycan xalqının özünəməxsusluğunu, milli xüsusiyyətlərini, əhalisinin etnik tərkibini nəzərə almayan, fraksiyaçılıq fəaliyyəti ilə məĢğul olan "sol qrup" adlananlarla və "gənc kommunistlər"lə (əvvəllər baĢqa partiyalarda olmuĢ - məsul red.) R.Ə.Axundov, Ə.H.Qarayev, M.D.Hüseynov və baĢqaları ilə də ixt ilafda idi. N.Nərimanov və onun silahdaĢları eyni zamanda, daĢnak xilqətli "erməni kommunistlərinə", o vaxt Bakı Partiya Ko mitəsində katib vəzifəsinə soxula bilmiĢ Sarkis və Mirzoyanın Ģəxsində daĢnakçı "erməni kommunistləri"nə qarĢı barıĢmaz mübarizə aparırdılar. Bu vəzifədə onlar maskalanmıĢ antiAzərbaycan siyasəti yürüdür, fıtnəkarlıqla məĢğul olur, partiya üzvləri sıralarında "qatı millətçilik" ehtiraslarını, siyasi münaqiĢə və intriqa meyillərini qızıĢdırırdılar. N.Nərimanov V.Ġ.Leninə müraciətlərində "daĢnak kommunistlərin bütün Zaqafqaziyada, həmçinin Azərbaycanda bu murdar hərəkətlərinə son qoymağı" dəfələrlə xahiĢ edirdi 92 .
həqiqəti deyən N.Nərimanovun siyasi düĢmənləri onu "milli təmayülçülükdə" günahlandırmağa və onun xalq arasındakı yüksək nüfuzunu ləkələməyə çalıĢırdılar. Sarkis, ġarunovskaya və onların əlaltıları onun respublika rəhbərliyindən uzaqlaĢdırılmasına nail oldular. Bu xainlər N.Nərimanovun 1922-ci ilin axırı - 1923- cü ilin əvvəlində SSRĠ MĠK sədrlərindən biri seçilməsi Ģansından hiyləgərcəsinə istifadə etdilər və o, bu vəzifədə ömrünün axırına kimi Moskvada iĢləməli oldu. 1923-cü ildə ölkədə müəyyən nailiyyətlər qazanılmasına ba xmayaraq, iqtisadi-sosial vəziyyət ağır olaraq qalırdı. Sənayedə və kənd təsərrüfat ında müharibədən əvvəlki istehsal səviyyəsinə hələ nail olunmamıĢdı. ZəhmətkeĢlər iqtisadi çətinliklərlə ü zləĢirdilər. ĠĢsizlik tam ləğv edilməmiĢdi, bunun bir səbəbi fəhlələrin Ģəhərlərə qayıtması prosesinin sənayenin bərpasından daha sürətlə getməsi idi. Kənd əhalisinin artıqlığı da özünü göstərirdi. 1924-cü ilin yazında Bakı, Gəncə və ġəki Ģəhərlərində əsasən ixtisassız fəhlə lərdən ibarət 22,6 min nəfər iĢsiz var idi
93 . Bazar iqtisadiyyatı relslərinə keçid Ģəraitində xalq təsərrüfatında mü xtəlif sahələrin bərpa prosesi bərabər sürətdə getmirdi. Azad əmtəə mübadiləsi Ģəraitində kəndli təsərrüfatı ilə dövlət sənayesinin bərpa olunması sürəti arasında 91
uyğunsuzluq 1923-cü ildə müvəqqəti satıĢ böhranı ilə nəticələndi. Bu böhran isə sənaye məmulatlarının yüksək qiymətləri ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının aĢağı qiymətləri arasındakı fərqdə özünü göstərirdi. Qiy mətlər arasındakı bu uyğunsuzluq "qayçı" adı aldı və o qədər kəskinləĢdi ki, sənaye malları almaq kəndli üçün sərfəli olmadı. Respublikalarda ticarət münasibətlərinin kifayət qədər inkiĢaf etməməsi, pul təsərrüfatının zəifliyi, sənayedə və xüsusilə ticarətdə yüksək əlavə xərclər buna Ģərait yaradırdı. Təsərrüfat aparatını saxlamağın baha baĢa gəlməsi və baĢqa böyük əlavə xərclər nəticəsində sənaye mallarının qiyməti çox yüksək idi. Həm də ticarət mallarını öz əllərində cəmləĢdirmiĢ bəzi orqanlar, təsərrüfatlar, sənaye trestləri özlərinin bazarda inhisarçı vəziyyətlərindən istifadə edərək, qiymət siyasətini pozurdular. SatıĢ böhranının əsas səbəblərindən biri də ondan ibarət idi ki, dövlət sənayesi və ticarəti hələ özü üçün kütləvi kəndli bazarına yol aça bilməmiĢdi. Dövlət sənayesi ilə
kəndli təsərrüfatı arasına tacirlər və sələmçilər girmiĢdilər, bu isə sənaye və kəndlilər arasında bilavasitə əlaqə yaranmasına mane olurdu. Xüsusi kapital dövlət ticarətinin və kooperasiyanın lazımi səviyyədə olma masından istifadə edərək, bütün ölkə üzrə kənddə ticarət dövriyyəsinin 90 faizə qədərini öz əlində cəmləmiĢdi. Əvvəllər çarizmin müstəmləkə siyasətindən ziyan görmüĢ
Zaqafqaziyada və baĢqa milli rayonlarda yuxarıda göstərilən çətinliklərin öz xüsusiyyətləri var idi. Bu xüsusiyyətlər ölkənin sosial-iqtisadi geriliyindən və kənd təsərrüfatı istehsalının in kiĢaf səviyyəsinin aĢağı olmasından irəli gəlird i. "Qayçı" özünü Azərbaycanda xüsusi kəskinliklə göstərirdi. Məsələn, Azərbaycan kəndlisi bir pud buğda əvəzinə 1923-cü ildə cəmi 3 parça sabun və ya 2,5 arĢın çit alırdı, ancaq 1922-ci ildə isə 5,7 girvənkə sabun və ya 5 arĢın çit ala bilird i 94 . Kənd təsərrüfatı məhsulları və sənaye malların ın qiymətləri arasında kəskin fərqin güclən məsi barəsində qəzalardan narazılıq məlu matları gəlird i. Dövlətin qarĢısında bazar qanunları ilə hesablaĢaraq, onları ə lə almaq və tənzimləmək, sosialist sənayesi və kəndli təsərrüfatı arasında qarĢılıqlı münasibətdə xüsusi kapitalın vasitəçiliyin i məhdudlaĢdırmaq vəzifəsi dururdu. Xüsusi kapitalı bazardan sıxıĢdırmağın əsas metodu; inzibati tədbirlər deyil, geniĢ istehlakçı kütləsinin tələbləri üçün zəruri olan əsas ərzaqları öz əlində cəmləĢdirmək zəminində dövlət ticarəti və kooperasiyaların iqtisadi mövqeyini möhkəmləndirmək idi. Ġqtisadiyyatda sosialist uklad ının mövqeyinin möhkəmləndirilməsi, kooperasiyanın və dövlət ticarətinin xüsusi kapital üzərində qələbəsi bir sıra Ģərtlərin olması ilə təmin oluna bilərdi. On lardan ən əsasları aĢağıdakılar idi: dövlət sənayesi ilə elə münasibətlər yaratmaq ki, bu əlaqələrdə kooperativ və dövlət təĢkilatları xüsusiyyətçi tacirlərə nisbətən daha əlveriĢli vəziyyətdə olsunlar; sosialist ukladı dövlət kredit idarələrindən sözsüz olaraq maliyyə 92
yardımı alsın; elə qiy mət siyasəti aparmaq ki, əmtəə istehlakçısı bütün vəziyyətlərdə bazar qiy mətindən ucuz mal alsın; kooperativ aparatı kütləvi istehlakçının mənafelərinə uyğunlaĢdırılsın və geniĢləndirilsin. Bu Ģərtlərin yerinə yetirilməsi sayəsində 1923-cü ilin sonu kooperativ həyatında istehlak cə miyyətlərinin könüllü ü zvlüyə keç məsi kimi vacib hadisə ilə əlamətdar oldu. Ġstehlak kooperaiyasının təcrübəsinə qəti olaraq daxil edilmiĢ könüllü ü zvlük p rinsipin i sosialist ukladın ın möhkəmləndirilməsində fövqəladə dərəcədə mühüm rol oynadı və kütlələrdə kooperativ ticarətin üstünlüyünə inam yaratdı. 1924-cü il yanvarın 19-da Azərbaycan SSR Xa lq Ko missarları Soveti ən zəruri mallar olan ağ neft, parça, qənd, ĢüĢə məmulatı və sairənin qiy mətini ucuzlaĢdırmaq barəsində qərar qəbul etdi 95 . Qiymətlə rin aĢağı salın ması əlavə xərclərin yenidən xey li dərəcədə azald ılması və ticarət sistemində qoyulan əlavələrin məhdudlaĢdırılması yolu ilə mü mkün olmuĢdu. Azərbaycan kəndinin ağ neftlə təmin edilməsi onu müqavilə üzrə satanların əlindən alıb qəza orqanlarına vermək yolu ilə həyata keçirilird i. Dövlət bazar qiy mətlərin i qaydaya salmaq məqsədilə 1924-cü ildə Azərbaycan Ali Ġqtisadi ġurası nəzdində "Daxili ticarəti tənzimləyən ko missiya" (Azdaxticko m) yaradıldı. Qəzalara parça, qənd, duz, ağ neft kimi sənaye malları göndərmək üçün tədbirlər görüldü, onlara sabit qiy mətlər qoyuldu 96 . Ət satıĢı ilə məĢğul olan tacirlərlə A zdaxticko mda keçirilmiĢ xüsusi müĢavirədə ətin qiymət ini 10-15 fa iz aza lt maq barədə ra zılıq əldə edildi. Xalq Ko missarları Soveti bahalıqla mübarizə üzrə səlahiyyətli Ģəxslərdən ibarət xüsusi təsisat – qəza icraiyyə ko mitələri nəzdində qiy mətləri azaltmaq üzrə ko missiyalar yaradılması barədə qərar qəbul etdi 97 . 1924-cü ildən xüsusi kapitalı ə mtəə mübadiləsindən sıxıĢdırmaq məqsədilə onun üzərinə hücu m baĢlandı. Bunun üçün dövlət ticarət ini və kooperasiyanı gücləndirmə k lazım id i. 1924-cü ildə paylara əsaslanan və 500 min manat sərmayəsi olan Azərbaycan ticarət Ģirkəti (A zdövtic) təsis edildi 98 .
cəmləĢdirmiĢ AXTġ, Xalq Torpaq Ko missarlığ ı, Xalq Ərzaq Ko missarlığ ı, Azərbaycan Xarici Ticarət ġirkəti idi. Ticarət dövriyyəsini tənzimləmək üçün Bakı ticarət b irjası yaradılmıĢdı. Ölkədə təsərrüfat dövriyyəsinin gcniĢlənməsi və möhkəmlən məsi baĢ verird i. Bu, sənaye və kənd təsərrüfatının bərpa edilib möhkə mləndirilməsi nəticəsində ərzağın artması, sənaye mallarının q iy mətinin aĢağı düĢməsi, kənd təsərrüfatı istehsalında əmtəə mallarının ço xalması və kəndlilərin alıcılıq qabiliyyətinin yüksəlməsi ilə bağlı id i. 93
1924-cü ildə ticarət müəssisələri sayının 4,8 mindən 12 minə çatması
Azərbaycan Ģəraitində bu prosesin göstəricisi idi, lakin onların 11,5 mini xüsusi kapitalist bölməsinə aid idi". 1924-cü ildə xüsusi kapitala yuxarıdan təzyiqlə ciddi zərbə endirilsə də, o hələ də əmtəə mübadiləsində və güclü mövqelərini qoruyub saxlayırdı. 1924-ci ildə respublikada ümumi əmtəə mübadiləsinin 45 faizi onun payına düĢürdü 100
. 1925-ci ildə isə əhali əmtəələrin dəyərinin, demək olar ki, yanya qədərini inkiĢaf etməkdə olan xüsusi ticarətdən əldə etmiĢdi 101
. Ticarətdə xüsusi kapitalın həlledici rolu onun xırda pərakəndə mübadiləyə və kənd istehlakçılarına xidmət etməyə tez uyğunlaĢması ilə izah edilir. TopdansatıĢ ticarətindən sıxıĢdırılıb çıxarılan xüsusi kapital pərakəndə ticarətdə mövqeyini saxlamıĢdı. 1923-1924-cü illərdə Azərbaycanın pərakəndə ticarətinin 80 faizi xüsusi kapital sahiblərinin əllərində cəmləĢmiĢdi. 1924/25-ci ildə onun payı 50 faizə 102
ensə də, hələ də çox böyük idi. Xüsusi kapital istehlak kooperasiyasının hələ də zəif olmasından istifadə edirdi. 1923/24-cü ildə kooperasiya Azərbaycan kənd əhalisinin 16,5 faizini, 1924/25-ci ildə isə 25 faizini təchiz etmiĢdi; bunun çox his səsi xüsusi alverçilə rin payına düĢürdü. Azərbaycanda kooperasiya və dövlət ticarət orqanları bazarı ələ keçirmək üçün xüsusi kapitalla mübarizə apararaq, 1925/26-cı ildə istehlakçı təĢkilatların ehtiyaclarını təmin et məklə, kəndli kütlələrini öz nüfuz dairəsinə cəlb etmək iĢində ciddi nailiyyət qazandılar. Məsələn, 1925-ci ilin əvvəllərində Nuxa qəzasında kooperasiya əhali arasında böyük nüfuza malik idi. Xüsusi sahibkarlar onlarla rəqabət apara bilmədiyi üçün bir çox kəndlərdə öz dükanlarını bağladılar 103
. Kənd təsərrüfatını bərpa və inkiĢaf etdirmək üçün yeni orqanlar yaradılırdı. 1923-cü ildə zəhmətkeĢ kəndlilərə kredit vermək üçün kənd təsərrüfatı bankı və "Kənd təsərrüfatına və kənd təsərrüfatı sənayesinə Azərbaycan yardım komitəsi" təĢkil olundu 104
. Mərkəzin Azərbaycandan daha çox pambıq almağa xüsusi marağı var idi. SSRĠ pamb ıq ko mitəsi bu məqsədlə 1923-cü ildə Azərbaycan pambıq komitəsi ilə birlikdə "Rusiya - Azərbaycan pambıq Ģirkətini yaratdı. Hakim Mərkəzin əsas niyyəti Rusiya toxuculuq sənayesini ucuz xammalla təmin etmək üçün Azərbaycanı özünün pambıq bazalarından birinə çevirmək idi. Beləliklə, kəndliləri əkin üçün zəruri olan toxumla təmin etməkdən ötrü sovet dövləti təkcə,
1923- cü ildə
Azərbaycana toxu m borcu kimi 331 min pud taxıl verdi 105
. RSFSR-dən Azərbaycana kotanların və baĢqa kənd təsərrüfatı alətlərin in gətirilməsi xeyli artdı. Respublika kəndliləri 1923-cü ildən 1925-ci ilə qədər 18 min yeni dəmir kotan aldılar
106 .
94
Təsərrüfat çətinliklərini aradan qaldırmaq tədbirləri vergi sisteminə yenidən baxmağı vacib etdi. 1923-cü ildə ərzaq vergisi müəyyənləĢdirildi. RSFSR-ə nisbətən Azərbaycanda vahid kənd təsərrüfatı vergisi on faiz aĢağı qoyulmuĢdu. 1924-cü ildə tətbiq olunmuĢ pul islahatı xalq təsərrüfatının bərpasında qarĢıya çıxan çətinliklərin aradan qaldırılmasına kö mək etdi. Qiymətdən düĢmüĢ kağız pulun əvəzinə sabit pul - sovet çervonu tətbiq olundu. Bu islahat ölkənin maliyyə vəziyyətini möhkəmləndirdi. Zaqafqaziya pul niĢanlarının buraxılıĢı ləğv olundu. O, Ümu mittifaq pulu ilə əvəz edildi. 1923-1924-cü illərdə kənd təsərrüfatı və sənaye mallarının qiy mətləri arasındakı fərqi aradan qaldırmaq üçün həyata keçirilən tədbirlər uğurlu oldu və öz nəticələrini verdi. 1924-cü ilin ortalarına yaxın satıĢ böhranı aradan qaldırıldı və iqtisadi vəziyyət yaxĢılaĢdı. 1924-cü ildə Azərbaycan qəzalarında kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətinin nizama salınması və təsərrüfat həyatının sağlamlaĢması prosesi baĢlamıĢdı 107
. Azərbaycanda yeni iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi kəndlilərin öz əkinlərini geniĢləndirmək, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq və onun əmtəə xarakterini yüksəltmək marağını artırdı. Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|