Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

 

---

10
11
Dialektlərin öyrənilməsinin əhəmiyyəti
Dialektologiya birinci növbədə dil tarixinin öyrənilməsi üçün 
əsas mənbədir. Dialektlər dil tarixinin canlı arxivi hesab olunur. 
Dialektləri öyrənmədən müəkəmməl dil tarixi kursu yaratmaq 
mümkün deyil, çünki vaxtilə dilin tarixində işlənmiş bir çox 
xüsusiyyətlər (səslər, şəkilçilər, sözlər) müasir ədəbi dildə sax-
lanmadığı halda, şivələrdə mühafizə olunur. Velyar ŋ səsi türk 
dillərinin, eləcə də Azərbaycan dilinin qədim səslərindəndir. “Ki-
tabi- Dədə Qorqud” abidəsindən başlayaraq XX yüzilliyin əvvəl-
lərinə qədər ədəbi dilimizdə işlənmişdir. Müasir ədəbi dilimizdə 
bu səs arxaikləşmiş, şivələrin qərb qrupunda söz köklərində və 
şəkilçilərdə tarixi işləkliyi qorunub saxlanmışdır. 
Dilin tarixində fonetik və morfoloji sistemlərdə baş vermiş 
bəzi dəyişmələrin inkişafını izləmək baxımından da dialektologi-
yanın nəticələri əhəmiyyətlidir. Məsələn, qədim türkcədəki ab 
(«ov») sözünün xalq şivələrindəki inkişaf yolu belə olmuşdur: 
ab>av>ov>oy və s. Ədəbi dildə bu inkişafın ancaq ov forması 
sabitləşmişdir (15, s.5). 
Orta yüzillikklər Azərbaycan ədəbi dilində, yəni “Kitabi –
Dədə Qorqud” abidəsindən XVIII yüzilliyə qədər saitlə bitən söz-
lər təsirlik halda- yı şəkilçisi qəbul etmiş, sonra öz mövqeyini- nı 
şəkilçisinə vermişdir. Hazırda- yı şəkilçisi əsasən qərb şivələrin-
də, qismən də Bakı, Sədərək, Muğan, Cəbrayıl və Zəngilan şi-
vələrində mühafizə olunmuşdur.
Ədəbi dilin lüğət tərkibindəki dəyişiklərə qarşı dialektlər da-
vamlı olur. Belə ki, tarixən ədəbi dilimizdə işlənmiş suç “günah”, 
ağ “qalxmaq”, al “hiylə”, ay “demək”, baba “ata”, sayru “xəstə”, 
yazı “çöl” və s. sözlər müasir dövrdə arxaikləşsə də ayrı- ayrı şi-
vələrdə işləkliyini saxlamışdır.
Dialektologiya orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisi 
baxımından da əhəmiyyətlidir. Orta məktəblərdə Azərbaycan dili 
və ədəbiyyatı fənlərinin tədrisində əsas məqsəd şagirdlərə düz-
gün yazmağı öyrətmək, onların şifahi nitq mədəniyyətini inkişaf 
sial dialektlər yalnız lüğəvi xüsusiyyətləri – sözlər, bəzi frazeoloji 
birləşmələr, xüsusi terminologiya ilə səciyyələnir. Azərbaycanın 
ayrı- ayrı bölgələrində maldarlıq, əkinçilik, meyvəçilik, balıqçı-
lıq, ipəkçilik, arıçılıq, toxuculuq, dülgərlik və s. peşələrlə məş-
ğul olurlar. Hər peşə sahəsinin özünəməxsus lüğət tərkibi vardır: 
Toxuculuğa aid sözlər: dolax, qatma “nazil ip”, təlis “kisə”, xəyə-
ti “nazik ipək sap” (Nax.); əriş “xalçanın əsas ipləri”, gücağaci, 
hülmeg “ilmək”, uvarangənə, paz (Qb.); dülgərliyə aid sözlər: 
ayna rəndəsi, qəvrə “mişar itiləyən alət”, puşqu “əl mişarı”, zolax 
“taxtanın üstünü hamarlayan alət” (Nax.); saatsazlığa aid sözlər: 
rəqqas, maşa, nalça, burğu, papax, fənar, arxa çərx, arxa yay 
(Nax.); arıçılığa aid sözlər: arıxana, kötüx`, mağaza, veçə (orta 
veçə, kora veçə, ana veçə), boz Qafqaz arısı, Qavax təpə yarım-
cinsi, qara arı, süni şan (Ş.) və s.
Arqo (jarqon) süni dildir, əhalinin müəyyən qrupları arasında 
yayılmışdır. Hazırda daha çox aşıqlar, musiqiçilər, oğrular, qu-
marbazlar, quşbazlar və s. əhali qruplarının arqoları mövcuddur. 
Azərbaycan dilində arqolar əmələ gəlmə üsuluna görə bir- birin-
dən fərqlənir: a) ümumxalq danışıq dili əsasında yarananlar; b) 
alınma sözlərdən əmələ gələnlər; c) uydurma sözlərdən əmələ 
gələnlər. Arqolar digər şivələrlə müqayisədə Güney Azərbaycan 
şivələrində geniş yayılmışdır: