Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

quşbaz arqosu : ağ “quş”, poş-
tor “həm ağ, həm də qara”, əbrəş “rəngbərəng quş”, əldəq “qara 
quyruq quş”, zağ “qanadları ağ quş”, gorgi “çil- çil quş” və s.; 
satıcı və alıcı arqosu: alatələkə “köhnə”, Ərdəbil havası “fikri-
ni tez- tez dəyişmək”, oraxlamaq “baha qiymətə satmaq”, xərpul 
“pullu”, qəblik “malı düz satmamaq” və s. 
Xalçaçıların arqosu 
sözlərin ortasına və sonuna-lfır şəkilçisini əlavə etməklə düzə-
lir;məs.: Dülfür halfıra gelfırmişdin? ( Dünən haraya getmişdin?) 
və s.

---

12
13
işlədilən dialektizmlər funksiyasına və xarakterinə görə bir- bi-
rindən fərqlənir. Müəllif nitqində daha çox leksik və semantik 
dialektizmlər, prsonajların nitqində isə onlardan başqa fonetik və 
morfoloji dialektizmlər işlənir.
Müəllifin təhkiyəsində işlənən dialektizmlər:- İtlər sahiblərini 
tanıyıb atın ətra- fında atılıb- düşdülər, sonra da Allahyara şırvan-
dılar (yaltaqlandılar) (İ.Şıxlı);-Güllüqızı güllü-çiçəkli bir yastan-
da (dağda yastı təpə)dəfn elədik (Ə.Vəliyev);- Yüzbaşıdan qalma 
göy mahud çuxasını geydi, daqqa (papaq) divan papağını başına 
qoydu (S.Rəhimov) və s. 
Bədii əsərlərdə surətlərin dilində işlənən dialektizmlər: - Bil-
mirəm bizdə də heç bir şirə (bal) varmı? - deyə Ocaqqulu arvadı-
nın üzünə baxdı (S.Rəhimov); -“ Ay başı batmışlar, gap (söhbət) 
vaxtıdımı indi” ; - “Hancarı neylədim?”; - A Zülfüqar kişi, mən 
ölüm bu faqqıllığından havaxt əl çəkəcəksən? (Y.Səmədoğlu) və s. 
Dialektologiya 
etnik tarixin öyrənilməsində canlı arxiv rolu 
oynayır. Tarixi mənbələrdən əlavə, dialekt faktları da qədimdə 
Azərbaycan ərazisində türk tayfalarının məskunlaşmasını təs-
diqləyən əsas mənbələrdən sayılır. Ən qədim dövrlərdən Azərbay-
can ərazisində müxtəlif tayfalar məskunlaşmış, tarixin müxtəlif 
dövrlərində regionda siyasi mövqelər dəyişsə də, yerli türk etnos-
larının nüfuzu zəifləməmişdir. Tatixi mənbələrdə indiki Azərbay-
can ərazisində qədim və orta yüzilliklərdə iki böyük etnik axının 
baş verməsi göstərilir. Birinci axın kimmer, skit, sak tayfalarının, 
ikinci axın isə hunların Azərbaycanda məskunlaşmasına şərait 
yaratdı. Türk tayfalarının Azərbaycan, eləcə də bütün Ön Qafqa-
za və Ön Asiyaya üçüncü axını orta yüzilliklərin başlanğıcında 
(XI- XII) gəlmiş səlcuq oğuzlarının adı ilə bağlıdır. Yerdəyişmə 
nəticəsində Azərbaycana gələn etnoslar yerli türk (azərbaycanlı 
və alban) əhalisi ilə dil, din və müəyyən dərəcədə etnik cəhətdən 
qohum idilər. Azərbaycana gələn hunların tərkibində kəngər, pe-
çeneq, bulqar, qıpçaq, sabir, utiqur, onoqur, xəzər, türk, uz, heptal, 
barsil tayfaları daxil idi (18,s. 211-213).
etdirməkdir. Bölgələrdə şagirdlər yazılı və şifahi nitqlərində 
bəzən dialekt sözlərindən istifadə edirlər. Buna görə də Azərbay-
can dili və ədəbiyyatı müəllimləri dialektologiyanı dərindən mə-
nimsəməli, şagirdlərin yaradıcı yazılarında və nitqindəki dialekt 
xüsusiyyətlərini müəyyən edib, onlara izah etməlidirlər. Şağirdlər 
bilməlidir ki, onların işlətdikləri dialekt sözləri və xüsusiyyətləri 
məhdud ərazidə bir və ya bir neçə yaşayış məntəqəsində anlaşılır. 
Hər kəs öz şivəsində danışsa və ya danışdığı kimi yazsa, anlaşıl-
mazlıq yaranar, insanlar bir- birini başa düşməkdə çətinlik çəkər-
lər. Buna görə də hamı ictimai yerlərdə ədəbi dildə danışmalı və 
yazmalıdır.