Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

koyne 
dialektə (dialektfövqü də deyilir) çevrilir. Zaman keçdikcə, digər 
dialektlərin faktları da ədəbi dildə normalaşa bilir. Koyne dialek-
tin xüsusiyyəti ilə paralel işlənir, sonra ədəbi dildə işləklik hüququ 
qazanır. Bununla da ədəbi dilin normaları bir dialektin deyil, bir 
neçə dialektin xüsusiyyətləri əsasında formalaşır. Dilimizin inki-
şaf mərhələlərində koyne dialektin üstünlüyü mühafizə olunur. 
Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafı göstərir ki, siyasi- iqtisadi və 
mədəni mərkəzlərin dəyişməsi ilə koyne dialektlərin mövqeyi də 
dəyişir. Azərbaycan ədəbi dili XIII-XIV əsrlərdə Şirvan dialek-
tinə, XV-XVII əsrlərdə Təbriz dialektinə, XVIII əsrdə Qarabağ 
dialektinə, XIX-XX əsrlərdə isə bütün dil nümayəndələrinin daxil 
olduğu Bakı şəhəri əhalisinin danışığına istinad edilmişdir (68,s. 
252). Müasir ədəbi dilimizin koynesi barədə müxtəlif fikirlər olsa 
da, M.Şirəliyevə görə, Bakı və Şamaxı dialektləridir (193,s. 83). 
T.Hacıyev koyne dialektdən ədəbi dilə keçidi belə əsaslandırır: 
“Koyne hüququnda ölkənin iqtisadi- siyasi, elmi-mədəni mərkə-
zi sayılan şəhərin, əyalətin dili-dialekti çıxış edir. ...koyne başqa 
”Şivə öz xüsusiyyətləri ilə daxil olduğu dialektdən kəskin ayrıl-
mır; ümumilik fərqdən üstün olur, zira fərq o qədər cüzidir ki, onu 
dialekt hesab etmək üçün əsas vermir. Bununla birlikdə fərq o qə-
dər mühümdür ki, onu şivə kimi ayırmağa haqq verir” (191,s.98). 
Alimin meyarına əsa- sən ədəbi dildən daha çox fərqlənən məhəl-
li ünsiyyət forması dialekt, az seçilən isə şivə statusuna malikdir. 
Burada ziddiyyət yaranır; ədəbi dillə uyğunluq təşkil edən Bakı 
və Şamaxı dialekt, nisbətən çox səciyyəvi əlamətləri ilə fərqlənən 
Qax, Zaqatala, ayrım isə şivə hesab olunur. Bu cür yanaşma dia-
lekt və şivə terminlərinin mahiyyətinin düzgün anlaşılmasını çə-
tinləşdirir. Əslində dialekt termini də yunan sözü olub “ danışıq, 
şivə” mənası daşıyır. Dilçilikdə də həmin anlam bir terminlə ifadə 
olunur; türk dilçiliyində ağız, rus dilçiliyində qovor, fars dilçili-
yində isə ləhcə terminləri işlədilir. E.Əzizə görə isə dialekt termi-
ni ünsiyyət vasitəsinin adı, şivə, şivələr qrupu, ləhcə isə dialekt 
bölünməsinin vahidləri kimi işlənməlidir. Bu termindən (dialekt 
termini nəzərdə tutulur- M.M.) həm ayrıca şivəni, həm şivələr 
qrupunu, həm də ləhcəni ifadə etmək üçün istifadə etmək olar 
(15,s.3).
Şivə dilin dialekt bölünməsinin ən kiçik vahididir. O, bir və ya 
bir neçə yaşayış məntəqəsi sakinlərinin nitqində meydana çıxır.
Əsas dil xüsusiyyətləri yaxın və ümumi olan bir neçə şivə şivələr 
qrupunu əmələ gətirir. Ləhcə dilin dialekt bölünməsinin ən bö-
yük vahididir. Dilin tərkib hissəsi kimi çıxış edən ləhcə bir neçə 
şivələr qrupunun məcmusudur. Dialekt termini məhdud ərazidə 
işlədilən ünsiyyət formasının adıdır. Keçid şivə termini isə dilin 
ərazi cəhətdən əlaqədə olan iki müxtəlif dialektin sərhəd zona-
sında yerləşən və həmin dialektlərin xüsusiyyətlərini özündə əks 
etdirən şivələrə aid edilir. Belə şivələrlə əlaqədar bəzən