218
219
“nə qədər” (Muğ.),
nəvəs ”necə” ( Daş.),
nöhün “nə” (S.),
nöş,
nüş, nöşün, nüşün (şimal- şərq),
nəhəl “necə” (Q.),
nezar (Zən.),
hancarı/ həncəri, nöynüz “nə əcəb” (Qaz.),
nətə:r/ nətəvir, nə-
ciyəz, nəmənə, nəmənəciyəz (Cəb.) və s. formalar da yayılmışdır.
Qazağın Aşırlı kənd şivəsində
nancarı “necə, nə cür” əvəzliyi
işləkdir (142,s. 10).
Dialektlərdə
ha sual əvəzliyi «nə, hansı» mənalarinda sabit-
ləşmişdir; məs.:
Ha tərəfə gedirsən? (Ş.).
Ha əvəzliyi bir sıra
sual əvəzliklərinin yaranmasında əsas olmuşdur:
ha:y “nə”,
haŋ
a
“hanı” (Qaz.),
haçağ/haçan, haçax, havax, hağal (Q.),
hancarı/
hanjarı “ hara, necə, nə üçün, niyə”,
havax, haysı (Cəb.) və s.
Feil
Feillər lüğət tərkibinin zənginliyi və qrammatik xüsusiyyət-
lərinin çoxluğu ilə digər nitq hissələrindən fərqlənir. Feillərin
əksəriyyəti ədəbi dildə işlənsə də, bir qrup feillər yalnız şivələ-
rin leksikasına xasdır; məsələn:
zirzələməx` (Dm.) «bağlamaq»,
zoğallamax (Şş.), «boş-boş danışmaq»,
iyəşməx` (Tov.), «sözləş-
mək»,
im- rəmməx` (Qaz.) «alçaqdan mələmək»,
kəlimək (Cəb.)
«kürümək»,
korşalmax (Qaz.) «kütləşmək»,
küpləməx` (G.)
«döymək»,
gənəşməx` (Qb., G., B.) «məsləhətləşmək» və s. Şi-
vələrdə işlək olan bəzi feillər digər türk dilləri ilə oxşarlıq təşkil
edir; məs:
almanlamax (Qb., G.) «bir şeyi alıb yemək, adamı al-
tına almaq» sözü türkmən dilində,
dızıxmağ (B.) «qaçmaq» sözü
müasir
türk və Tuva dillərində,
dabrımağ «qaçmaq» (S.) sözü
türkmən dilində,
yığlamax «ağlamaq» (Q.) sözü özbək dilində,
oxranmax «kişnəmək» (Qaz.) türkmən və qırğız dillərində də iş-
lənməkdədir.
Ədəbi
dildə olduğu kimi, şivələrdə
də hərəkətin icra olu-
nub-olmamasına görə feillər iki qrupa bölünür: 1) təsdiq, 2) inkar.
İnkar feillər əsasən
-m, -ma, -mə şəkilçisi ilə ifadə olunur. Şi-
vələrdə sonu -
p səsi ilə bitən feillərdən sonra şəkilcisinin
-ba, -bə,
mürəkkəb quruluşludur; bir qismi iki və ya üç əvəzliyin birləş-
məsindən, yaxud da əvəzliklə başqa sözlərin (isim, qoşma) bir-
ləşməsindən əmələ gəlmişdir. Mürəkkəb və düzəltmə quruluşlu
sual əvəzlikləri əsasən na/ne/nə, ha köklərindən yaranmışdır.
Hazırda sual əvəzlikləri şivələrdə fərq- li tələffüz variantlarında
yayılmışdır:
Kim/ çim. Şivələrin əksəriyyətində bu əvəzlik
kim, Нахчыван,
Ordubad və Şəki şivələrində çim şəklində sabitləşmişdir; məs.:
-
Çim nə isdiyir disin (Ş.) və s. Şivərimizdə kim/çim əvəzliyi hal-
lanır və cəm şəkilçisi qəbul edir: çim
, çimin, çimə, çimi, çimdə,
çimnən, çimlər/ çimnər.
Dostları ilə paylaş: