Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov

3.
 
Linda indeksi
- Avropada (AB ölk
ələrində) tətbiq olunur. Bu indeks 
t
əmərküzləşmə indeksi kimi ancaq bir neçə iri firmalar üçün hesablanır, 
h
əmçinin bu göstərici də bazarın “kənarlarındakı” vəziyyəti uçota almır. 
Linda indeksi bazarın “özəyinin” müxtəlif istiqamətlərini hesaba alır və 
iki iri firma üçün onların bazar paylarının faizlə nisbətinə bərabərdir: 
I
K
K
x
L
=
1
2
100%
435 

---

Əgər K
ı
= 50%, K
2
= 25% olarsa, bu halda 
İ
L
=
200%. 
Üç iri firma üçün Linda indeksi aşağıdakı düsturla müəyyən olunur: 
(
)
(
)
I
K
K
K
K
K
K
L
=
+
+
+





 ⋅
1
2
2
2
100%
1
2
3
1
2
3
/
/
Dörd firma üçün bu indeks a
şağıdakı düsturla hesablanır: 
(
)
(
)
(
)
(
)
I
K
K
K
K
K
K
K
K
K
K
K
K
L
=
+
+
+
+
+
+
+
+








⋅
1
3
3
2
2
3
100%
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
/
/
/
/
Xerfindal-Xir
şman indeksi. 
1982-ci ild
ən ABŞ-da rəsmi statistika tamamilə təmərküzləşmə 
indeksind
ən imtina etmişdir. Anti-inhisar siyasətinin aparılması ilə Xerfindal-
Xir
şman (HHJ) indeksindən istifadə olunmağa başlanmışdır. 
Buna h
əm də təmərküzləşmə indeksi kimi baxmaq olar. Lakin o təkcə bir 
neç
ə iri firmanın nəzarət etdiyi bazarı xarakterizə etmir, eyni zamanda mövcud 
bazar
ın bütün subyektləri arasında “bazar hakimiyyətinin” bölüşdürülməsini də 
xarakteriz
ə edir. 
Bu göst
ərici bazarın ümumi həcmində bütün bazar subyektlərinin 
paylar
ının məbləğinin kvadratı kimi (faizlə) hesablanır: 
HHI
K
i
i
n
=
=
∑
2
1
,
burada Ki - sah
ədə i firmasının % - lə payı, n - sahədə firmaların sayı, adətən 
çox zaman n = 50 götürülür. 
Bazarın bir firma tərəfindən tam inhisarlaşdığı halında da maksimum 
qiym
ət vəziyyətə uyğun gəlir. 
Bel
ə ki, bu halda 
HHI = 100%
2
= 10000 olur. 
Əgər firma vahiddən çoxdursa, onda HHI bazar paylarının bölüşdürül-
m
əsindən asılı olaraq müxtəlif mənalar kəsb edir. 
Bu indeks ABŞ - da firmaların birləşmə imkanlarının müəyyən olunması 
üçün istiqam
ət kimi hesablanılır. Əgər HHI < 1000 olarsa bazar 
t
əmərküzləşdirilməmiş hesab olunur və firmaların birləşməsinə heç bir maneə 
yaratmadan imkan verilir. Əgər 1000 < HHİ < 1800 - bu halda bazar məqsədli 
t
əmərküzləşdirilmiş hesab olunur, lakin 1400-dən yüksək səviyyədə firmaların 
qovuşmasına icazə vermək üçün əlavə yoxlamalar tələb oluna bilər. 
Əgər HHİ > 1800 - olarsa onda bazar yüksək təmərküzləşmiş hesab olunur. 
Bu halda firmalrm birl
əşməsinə Xerfindal - Xirşman indeksinin 50 maddə üzrə 
(birl
əşmənin nəticəsində) artması zamanı icazə verilir. Əgər indeks 50 - dən 100 
madd
əyə qədər artarsa, əlavə yoxlama təyin olunur, əgər 100 - dən çox olarsa - 
birl
əşmə qadağan olunur. 
T
əhlil əsasında müəyyən etmək olar ki, Azərbaycan Respublikasında əmtəə 
v
ə xidmət bazarının rəqabət mühitində sahələrdə və sahəaltında, monoməhsullarda 
436 

---

t
əhlükəli təmərküzləşmə səviyyəsi müşahidə olunur. Bu imkan verir ki, sahəaltında 
“risk zonası” müəyyən olunsun. Əmtəə qruplarına birinci növbədə antiinhisar 
orqanları tərəfindən nəzarət aparılsın. Təsərrüfat subyektlərinin birləşməsi, 
qovuşması, yaradılması, yenidən təşkili və ləğvi halında bu orqanlar öz 
münasib
ətlərini birləşdirməlidirlər. 
Əmtəə bazarı strukturunu xarakterizə edən keyfiyyət və miqdar 
göst
əricilərinin təşkilinin nəticəyə görə onun yüksək, orta və aşağı təmərküzləşmə 
bazarına aidiyyatı müəyyən olunur. Mövcud əmtəə bazarında rəqabət mühitinin 
formalaşması prosesinə antiinhisar orqanlarının qarışmasının məqsədyönlüyü 
mü
əyyən olunur və bu müdaxilənin forma və metodları, istiqamətləri verilir. 
İstehsalın təmərküzləşməsinin digər vacib xarakteristikası məhsul nöqteyi- 
n
əzərindən təmərküzləşmə əmsalıdır. Sahələrdən fərqli olaraq müvafiq göstəricilər 
ümumi sah
əvi istehsal həcmində məhsulun qeyri-profilliliyinin uçota alınması ilə 
bağlı xətaları daxil etmir. 
Pozitiv meyll
ər (təmərküzləşmə səviyyəsinin azalması) aşağıdakılarla 
bağlıdır: 
a)
metallurgiya s
ənayesinin məhsulları üzrə - iqtisadiyyatın mövcud 
bölm
əsində sənaye istehsalının aktivləşməsi ilə; 
b)
n
əqliyyat maşınqayırması (vaqonlar) və avtomat telefon stansiyaları 
m
əhsulları üzrə - mövcud məhsulların yerli istehsalçılarının sayının çoxaldılması 
il
ə, rəqabətin yaranması; 
v) m
əişət tikiş maşınları, məişət dondurucu kameraları üzrə - konversiya 
proqramları istehsalının genişləndirilməsi. 
T
əmərküzləşmə səviyyəsinin artmasının neqativ meylləri aşağıdakılarla 
müşahidə olunur: 
a) kimya kompleksi m
əhsulları üzrə - inhisarlaşmama proqramlarının 
olmaması; 
v) k
ənd təsərrüfatı maşınqayırması məhsulları üzrə - bu məhsullara istehlak-
çıların həddindən artıq aşağı ödəniş qabiliyyətlərinin olması, istehsal həcminin 
azaldılması, onun ayrı-ayrı ixtisaslaşdırılmış müəssisələrdə təmərküzləşməsi. 
Milli miqyasda inhisarlaşma kifayət qədər azdır. Ölkə iqtisadiyyatına digər 
modell
ər daha çox xarakterikdir: 
a)
ərazi əmtəə bazarlarında inhisarlaşmanm məhdudlaşdırılması (monopso-
nizm) k
ənd təsərrüfatı məhsullarının emalı müəssisələri üçün xarakterikdir; 
b)
oliqopoliya — istehsalda v
ə əmtəə bazarında bir neçə iri müəssisələrin 
olması onları hakim mövqeli edir (minik avtomobillərinin istehsalı); 
v) bir hakim mövqeli mü
əssisənin olması və bir neçə audsayderlərin olması; 
Xerfindal-
Xirşman indeksi təmərküzləşmə səviyyəsini göstərməklə Lernerin 
inhisarçı səlahiyyəti göstəricisi ilə əlaqədardır və onun bu xüsusiyyəti iqtisadi 
t
ədqiqatda geniş istifadə olunur. Mikroiqtisadiyyat kursunda bu indeks inhisarçı 
s
əlahiyyətlərini xarakterizə etməklə, qiymətin xərclərin həddin üstələməsini əks 
etdirir: 
437 

---

L
P
MC
P
e
D
= −
= −
1
,
Burada, e
D
- mövcud firman
ın verilən qiymətlə məhsuluna tələbin 
elastikliyi. 
Oliqopolistik bazar üçün Lerner indeksinin 
əhəmiyyətini Xerfindal - 
Xir
şman indeksi ilə bilavasitə əlaqələndirərək təklif etmək olar ki, o Kurno 
modeli kimi yaz
ılır. 
Bu halda ayr
ı-ayrı firmalar üçün Lerner indeksi aşağıdakı düsturla 
hesablan
ır: 
L
K
e
i
i
D
= −
/
,
burada