Azərbaycan döVLƏt neft və SƏnaye universiteti Fakültə Geoloji Kəşfiyyat Kafedra
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Şəkil 1.2 b Şamaxı-Qobustan NQR.
12 Hoteriv mərtəbəsi Şimali Qobustanda əsasən gilli fasiyada qeyd olunur və gilin az qalınlığa malik qumlu əhəngdaşıları və əhəngdaşılı alevritlərin növbələşməsindən ibarətdir. Bu mərtəbənin qalınlığı 500 m-dən çox deyildir. Barrem mərtəbəsi çöküntüləri Şimali Qobustanda nisbətən daha geniş ərazidə yayılmışlar və karbonatlı gillər, mergellər, qumdaşıları, alevritlər və əhəngdaşılarından ibarət fasiyada inkişaf etmişlər. Şimali Qobustanda gilli litofasiya ilə fərqlənən bu mərtəbə, cənub-şərq istiqamətində gilli-qumlu litofasiya ilə təmsil olunur. Şimalda bu çöküntülərin qalınlığı 500-800 m arasında dəyişir, cənub istiqamətində qalınlığın azalması ehtimal olunur. Apt çöküntüləri Barrem çöküntülərinə nisbətən Şimali Qobustanda geniş ərazidə intişar etmişlər. Qalınlığı 150-200 m olan bu çöküntülər əhəngdaşılı, bəzən bitumlu gillərin, mergel təbəqələrinin xırdadənəli qumdaşılarının və alevrolitlərin növbələşməsi ilə səciyyələnən litofasiyada qeyd olunurlar. Alb mərtəbəsi alt, orta və üst yarımmərtəbələri ilə təmsil olunur. Alt və orta yarımmərtəbələri (Altıağac lay dəstəsi) kəsilişi gil, alevrit və qumdaşılarından ibarətdir. Cənub-şərq istiqamətdə qumdaşılı və əhəngdaşılı laylarının miqdarı və qalınlıqları artır. Üst yarımmərtəbəsi əsasən qumdaşı və alevritlərdən ibarətdir və qalınlığı şimal-şərqə doğru artır. Kəsilişin ən üst hissəsi isə Auselina horizontuna aid olub, gil, qumdaşı, alevrit və azqalınlıqlı mergellərlə təmsil olunur. Bu mərtəbənin qalınlığı Şimali Qobustanda 180-250 m arasında dəyişir, çox güman ki, cənub-şərq istiqamətində bu qalınlıq artır. Üst Təbaşir çöküntüləri Alt Təbaşir laylarını uyğun örtərək,daha geniş ərazidə yayılmışlar. Üst Təbaşir Senoman, Turon,Konyak, Santon, Kampan, Maastrixt mərtəbələri ilə təmsil olunur. Göstərilən mərtəbələrin çöküntüləri Şimali və Mərkəzi Qobustanın bəzi sahələrində tək-tək axtarış, struktur-axtarış və struktur xəritəalma quyularla açılmışlar. Onlardan Şimali 13 Qobustanın Tuva sahəsində 2977,5 m dərinliyə qazılmış 2 saylı axtarış quyusu Üst Təbaşir çöküntüləri 1950 m qalınlıqla açmışdır. Quyudibi dərinlik Kampan mərtəbəsin uyğun gəlir. Şamaxı-Qobustan NQR-da qazılmış quyulardan alınan məlumatlar və palçıq vulkanlarının püskürmə materiallarının təhlili göstərir ki, Üst Təbaşir çöküntülərinin üst hissəsi əhəngdaşı, mergel və əhəngli qumdaşı aratəbəqələrinə malik əhəngli gillərdən, alt hissəsi isə əhəngli gil, mergel, əhəngdaşıları əhəngli alevrit və qumdaşılarının ritmik növbələşməsindən ibarətdir.Üst Təbaşir çöküntülərinin ümumi qalınlığı 2-2,5 min m-ə çatır. Şimali Qobustanda Senoman qumlu-gilli və karbonatlı-gilli fasiya ilə fərqlənirsə, cənubi-şərqdə qumlu-gilli, cənub-qərbdə isə qumlu-gilli fasiya müşahidə olunur. Qalınlıq 50-500 m arasında dəyişir.Turon-Konyak kəsilişi Şimali-Qobustanda geniş yayılmışdır və burada onlar əsasən gillərdən ibarət olan fasiya ilə təmsil olunur. Kəsilişdə çatlı əhəngdaşı və mergel, əhəngli qumdaşı və gillər qeyd olunur. Cənub və cənub-qərb istiqamətlərində karbonatlı süxurların qalınlığı artır.Deməli, Turon-Konyak kəsilişi Şimali Qobustanın cənub və cənub-qərb hissələrində əsasən karbonatlı, cənub-şərq hissəsində terrigen-karbonatlı fasiya ilə təmsil olunur. Qalınlıq 200 m-ə qədər çatır. Şimali-Qobustanda geniş intişar etmiş Santon-Alt Kampan çöküntüləri əhəngli gillərin, mergellərin, əhəngdaşılı və əhəngli alevritlərin ritmik növbələşməsindən ibarətdir. Şimal-qərbdən cənub-şərq istiqamətində qumdaşı və alevritli layların sayı və qalınlığı nəzərə çarpaçaq dərəcədə artır. Beləliklə, Santon-Alt Kampan kəsilişi Qobustanın şimal-qərbində gilli litofasiya, cənub- şərqində isə gilli-qumlu litofasiya ilə fərqlənir. Şərq sahələrdə isə kəsiliş gilləşir. Kəsilişin qalınlığı 300-650 m-dən (Şimali-Qobustan) 750-800 m-ə qədər (Mərkəzi Qobustan) dəyişir. 14 Üst Kampan-Maastrixt intervalı Şimali Qobustanda qazıma ilə yaxşı öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, bu çöküntülər şimali Qobustanın cənub- qərb hissəsində karbonatlı gillər, çatlı qalın (30-40 m) əhəngdaşılı, mergellər, alevrit və qumdaşıları ilə təmsil olunan litofasiyada, cənub-şərq və şərq zonalarında isə kəsiliş gilli fasiya ilə səciyyələnir. Üst Kampan-Maastrixtin Şimali Qobustanda qalınlığı 550 m-ə qədər çatır. Kaynozoy çöküntüləri Şamaxı-Qobustan rayonunda daha geniş yayılmışlar. Kəsilişdə Paleogendən Üst Pliosenə qədər olan bütün stratiqrafik vahidlər iştirak edir. Paleogen sistemi çöküntüləri rayonun mərkəzi hissəsində daha çox yer səthinə çıxaraq Paleosen, Eosen və Oliqosen şöbələri çöküntülərindən təşkil olunublar. Paleosen şöbəsi Danimarka mərtəbəsi və Sumqayıt dəstələri ilə təmsil olunur. Danimarka çöküntüləri şimali Qobustanın cǝnub-şərq hissəsində ensiz zolaq şəklində yayılaraq alevrolit təbəqəli boz, yaşıl-boz gillərdən və sementləşmiş əhəngli qumdaşı, mergel və əhəngdaşılarından təşkil olunmuşdur. Cənub-şərq istiqamətində dəstənin qumluluğu artır. Dəstənin qalınlığı 500-550 m-dir. Sumqayıt dəstəsi çöküntüləri şimali Qobustanda geniş yayılaraq, Danimarka çöküntüləri üzərində qeyri uyğun yatır. Sumqayıt dəstəsi alt və üst dəstələrə ayrılır. Alt Sumqayıt dəstəsinin çöküntüləri tünd-qonur, kərpici qırmızı, mergelli gillərdən, nazik qumdaşı laycıqlarından və mergellərdən ibarətdir. Bu çöküntülər Şimali Qobustanın şərq hissələrində yalnız gillərdən təşkil olunmuşdur. Alt Sumqayıt dəstəsinin qalınlığı 100 m-ə çatır. Üst sumqayıt dəstəsi çöküntüləri daha geniş yayılaraq Mərkəzi Qobustanın şimal hissələrinə qədər uzanır. Onlar Danimarka laylarını transqressiv sürətdə örtürlər. Litoloji cəhətcə bu çöküntülər kərpici-qırmızı, 15 bəzən qırmızı, yaxşı laylanmış karbonatsız gillərdən, az miqdarda çeşidlənmiş qumdaşı laylarından təşkil olunmuşdur. Kəsilişin tavanında qara rəngli qumdaşı təbəqəsi qeyd edilir ki, bu da həmin dəstə üçün xarakterik istinad layı hesab olunur. Üst Sumqayıt dəstəsinin qalınlığı 50 m-dən 200 m-ə qədər dəyişir. Eosen (Qovundağ dəstəsi) çöküntüləri ondan altda yatan lay dəstələrinə nisbətən geniş ərazini tuturlar. Onlar Şimali Qobustanda sinklinalların quruluşunda, Mərkəzi Qobustanda isə demək olar ki, bütün antiklinal qırışıqların tağ və tağa yaxın hissələrində iştirak edirlər. Qovundağ dəstəsinin kəsilişi litoloji tərkibinə görə alt, orta və üst horizontlara ayrılır. Alt Qovundağ çöküntüləri nisbətən az yayılmışlar. onların litoloji tərkibləri yaşıl-boz, açıq-yaşıl, açıq-boz mergelli gillərin, boz mergel, argillit və tuflu qumdaşılarının növbələşməsindən ibarətdir. Alt horizontun qalınlığı Şimali Qobustanda 70-80 m, Mərkəzi Qobustanda isə 180-200 m arasında dəyişir. Orta Qovundağ çöküntüləri Şimali və Mərkəzi Qobustanda geniş yayılmışdır. Onların litoloji tərkibləri pirobitumlu şist araqatlari olan qonur- qara gillərin sarımtıl-boz bərk sıx qumdaşı laycıqları ilə növbələşməsindən ibarətdir. Orta Qovundağ çöküntülərinin qalınlığı Mərkəzi və Cənubi Qobustanda 200-250 m arasında dəyişir. Şimali Qobustanda isə bu horizontun qalınlığı 400 m-ə yaxındır. Üst Qovundağ çöküntüləri Alt Orta Qovundağ çöküntülərinə nisbətən daha geniş ərazidə yayılmışlar. Rayonun şimal hissəsində sinklinal çökəkliklərin nüvəsində yer səthinə çıxan bu çöküntülər qonur, qırmızımtıl- qonur, bəzi yerlərdə kərpici və tünd qırmızı karbonatlı və zəif karbonatlı, üst Sumqayıt çöküntülərinə oxşar gillərdən təşkil olunmuşdur. Bu gillər bütün kəsiliş boyu nazik (0,2-0,4 m), narın dənəli qumdaşı təbəqələri ilə növbələşir. 16 Cənub-şərq istiqamətlərində (Qozluçay, Cigilçay çayları boyunca, Boyanata qalxımının Şimal hissəsinə qədər) qumdaşılarının miqdarı və qalınlığı artır. Mərkəzi Qobustanın cənub və ona yaxın Ceyrankeçməz depressiyasının Şimal hissələrində Üst Qovundağ çöküntüləri antiklinalların tağ hissələrində və yaxud onların qalxmış qanadlarında yer səthinə çıxırlar (Acıdərə, Çıraqlı, Şıxzəyirli ).Üst Qovundağ çöküntülərinin qalınlığı Qobustanın şimal hissəsində 50-100 m, Mərkəzi hissəsində isə 400-600 m-ə çatır. Ümumiyyətlə, Şamaxı-Qobustan rayonunda Qovundağ çöküntü lərinin qalınlığı 600-800 m- dir. rayonun cənub hissələrində bu çöküntülərin qalınlığı artaraq 1200 m-ə çatır və bəzən daha çox olur. Umbakı sahəsində qazılmış 2 saylı quyuda bu çöküntülərin açılmış görünən qalınlığı 2500 m-dən çoxdur. Oliqosen (Alt Maykop yarımdəstəsi) çöküntüləri zəif qumlu, karbonatlı gillərin boz mergel, gilli şist və bərk, qonur narın dənəli qumdaşı təbəqəcikləri ilə növbələşməsindən ibarətdir. Şamaxı-Qobustan rayonunun daha çox şimal sahələrində (Kəm çidağ, Ağdərə, Qızmeydanı və b.) Alt Maykopun kəsilişində müxtəlif forma və quruluşa malik böyük dolomit kon kresiyalarına, nazik bentonit laycıqlarına və bitumlu şistlərə rast gəlmək olur, yarozit təbəqəciklərinin olması kəsiliş üçün səciy yəvidir.Yarımdəstənin qalınlığı Şimali Qobustanda 60-100 m, onun cənub-şərq hissəsində isə 300- 600 m-dir. Alt Miosen (Üst Maykop yarımdəstəsi) çöküntüləri 700-800 m qalınlıqla karbonarsız gillər və az qalınlığa malik qum təbəqələri ilə təmsil olunurlar. Üst Maykop yarımdəstəsi Şamaxı Qobustan neftli-qazlı rayonunun şimal hissəsində gilli fasiya, cənub və cənub-şərq hissələrində isə qumlu-gilli fasiyada intişar etmişdir. Bu yarımdəstənin kəsilişində, hər iki fasiyanın yayıldığı zonalarda, Riki, Siderit və Sideritüstü horizontlar ayrılır. Riki horizontu mərkəzi Qobustanda gilli fasiyadan ibarət olduğu halda, cənuba və cənub-qərbə getdikcə (Süleyman, Nardaranaxtarma, Kürdəmir, Sündü və b. sahələr) kəsilişdə olan qum və zəif sementləşmiş 17 qumdaşı laylarının sayı artır. Qum laylarının qalınlığı 12-15 m-ə çatır. Riki horizontunun kəsilişində qalınlığı 25-30 m olan qumlu-alevritli horizontlar ayrılır. Bu horizontun qalınlığı şimali Qobustanda geniş intervalda - 50-200 m, onun cənubunda isə 300-400 m arasında dəyişir. Siderit horizontu özünün tünd rəngli olması ilə fərqlənir. Bu horizont Şimali Qobustanda tünd-boz, tünd-qəhvəyi karbonatsız gillərdən və siderit aratəbəqələrindən ibarətdir. Mərkəzi və Cənubi Qobustanda horizontun kəsilişində qumlu-alevritli horizontlar ayrılır. Bu horizontun qalınlığı Şamaxı- Qobustan neftli-qazlı rayonunun şimalında 40-50 m, onun cənub və cənub şərq hissələrində isə 110-180 m arasında dəyişir. Sideritüstü horizont Mərkəzi və Cənub-Qərbi Qobustanda daha geniş yayılmışdır. Bu horizont Qobustanın Şimal və Mərkəzi zonalarında boz şistli karbonatsız gillərdən təşkil olunmuşdur. Şimaldan cənuba doğru kəsilişdə olan qum və qumdaşı təbəqəciklərinin sayı və qalınlığı artır (Çeyildağ, Umbakı, Sündü və s.). Siderit horizontunun ümumi qalınlığı rayonun şimal hissəsində 5-25 m, onun cənub və cənub qərbində isə 200-225 m arasında dəyişir. Tarxan horizontunun çöküntüləri Çokrak dənizi transqressiyası ilə yuyulduğundan, az sahələrdə yayılmışdır. Belə ki, Qobustan rayonunun bəzi sahələrində (Çeildağ, Hacıvəli, Çiçək, Axtarma və b.) Tarxan çöküntüləri fasilə və uyğunsuzluq nişanələri olmadan Maykop çöküntüləri üzərində yatdığı halda, digər sahələrdə (Güngörməz, Sündü və b.) çökmə zamanı fasilə və yuyulmanın nəticəsi olaraq kəsilişdə onlar ya tamamilə iştirak etmir və yaxud transqressiv olaraq Maykop üzərində yatırlar. Tarxan çöküntüləri Qobustanın şimal hissəsində 0,7-0,8 m qalınlığa malik olub, boz mergellərlə təmsil olunurlar, Cənubi Qobustanda isə gillərdən, mergellərdən, dolomitlərdən təşkil olunmuş bu horizontun qalınlığı 25 m-ə çatır. Çokrak horizontu mergel və dolomit araqatlarına malik qumlu-gilli süxurlardan ibarət olub, ümumi qalınlığı 170 m-ə çatır. Bu da horizontun 18 ümumi qalınlığının (400 m) 42 %-ni təşkil edir. Horizontun yuxari hissəsində qalınlığı 35 m(Gicakiaxtarma) - 60 m (Umbakı, Çeildağ) arasında dəyişən qumlu-alevritli horizont yatır. Həmin horizont Umbakı və Duvannı sahələrində sənaye əhəmiyyətli neftli və qazlıdır. Bu horizontun ümumi qalınlığı Qobustanın şimal sahələrində 150 220m, cənub və cənub-qərb sahələrində isə 300-350 m arasında dəyişir. Karaqan-Konk çöküntüləri Şamaxı-Qobustan rayonunun cənub zonasında geniş yayılmışdır. Karaqan horizontunun litoloji tərkibi xırda dənəli qum, alevrit, dolomit və mergel təbəqələrinə malik, karbonatlı gillərin açıq boz rəngli nazik laylı dolomitlərlə növbələşməsindən ibarətdir. Bu horizontun kəsilişində qalın, lakin məhdud yayılmış qumlu laylarda iştirak edir. Yaxşı elektrik karotaj xassələrinə malik belə layların qalınlığı 2,5-5,5 m (Hacıvəli) – 7,0-12,0 m (Umbakı) arasında dəyişir. Konk horizontu çöküntüləri Qobustanın şimal hissələrində müxtəlif rəngli yaşıl, boz, qonur, şistləşmiş gillərdən, gilli şistlərdən təşkil olunmuşdur. Mərkəzi Qobustanda bu çöküntülər içərisində dolomitlərə vǝ çoxlu bitki qalıqlarına rast gəlmək olur. Cǝnubi Qobustanda isə horizontun kəsilişində olan şistlər və gilli şistlər, boz, açıq boz gil, narın dənəli və az qalınlıqlı (0,5- 2,5 m) qumdaşı, qum və alevrit laycıqları ilə əvəz olunurlar. Karaqan-Konk horizontlarının birlikdə ümumi qalınlığı şimali Qobustanda 80-120 m, Mərkəzi və Cənubi Qobustanda isə 420 600 m arasında dəyişir. Qazıma zamanı bu horizontları açan quyularda intensiv neft və qaz təzahürləri qeyd olunmuş, lakin KH yığımı aşkar edilməmişdir. Sarmat mərtəbəsinin çöküntüləri Şimali Qobustanda kəsilişdə iştirak etmirlər. Onlar Mərkəzi və Cənubi Qobustanda geniş intişar tapmışlar. Əsasən gillərdən ibarət olan bu çöküntülərin arasında, qum, qumdaşı, əhəngdaşı və dolomit aratəbəqələri iştirak edir. Çöküntülərin qalınlığı şimaldan cənuba doğru artaraq 800-1000 m-ə çatır. 19 Mərkəzi Qobustanda Alt Sarmat çöküntüləri gilli litofasiya ilə təmsil olunur və öz sabitliyi ilə fərqlənir. Burada Alt Sarmat çöküntülərinin əsasında olan sarı-qonur rəngli gillər zəif bucaq qeyri-uyğunsuzluğu ilə mikrofauna ilə yaxşı səciyyələnən Konk horizontunun gilli şistli layları üzərində yatırlar. Sarmat çöküntülərindən sənaye əhəmiyyətli neft və qaz (Ərzani-Qlıc sahəsində) alınmışdır. Meotis mərtəbəsi çöküntüləri Şamaxı-Qobustan rayonunun bir çox sahələrində Miosenin kəsilişində iştirak etmir. Bu çöküntülər əsasən cənubi Qobustanda geniş yayılmışlar. Onlar müxtəlif rəngli gil, gilli şist, gilli mergel, brekçiyavarı dolomit və qalınlığı 0,05-dən 0,5 m-ə qədər dəyişən vulkan gilli təbəqələrindən təşkil olunub. kəsilişdə mergel və brekçiyavarı dolomitlərin olması Meotis mərtəbəsini fərqləndirən nişanələrdəndir. Meotis çöküntüləri, əksər hallarda. Sarmat mərtəbəsindən (Nardaranaxtarma, Zahirdağ, Qələndərtəpə) Çokrak horizontuna qədər (Hacıvəli) olan layların üzərində transqressiv yatır. Bu mərtəbənin qalınlığı Cənubi Qobustanda 500 m-ə çatır. Onlar Cənubi Qobustanda və onun qərb hissələrində Alt və Orta Miosen çöküntüləri üzərində transqressiv olaraq yatırlar. Cənubdan şimala getdikcə kəsilişdə karbonatlı süxurların qalınlığı artir. Belə ki, Mərəzə platosunda kəsiliş qalınlığı 1,5-5 m olan əhəngdaşı və mergelli qumlu gillərdən təşkil olunduğu halda, Sündü platosunda və daha şimalda əhəngdaşı laylarının qalınlığı 235-245 m-ə çatır. Mərtəbənin ümumi qalınlığı 300-350 m çatır. Pliosen çöküntüləri Şamaxı-Qobustan rayonunun cənub, xüsusən onun cənub-şərq hissəsində geniş yayılaraq Məhsuldar Qat və Ağcagil mərtəbələri ilə təmsil olunurlar (şəkil 1.2 c). |