Azərbaycan döVLƏt neft və SƏnaye universiteti Fakültə Geoloji Kəşfiyyat Kafedra

 
 
 
 
 
Neft şistlərinin ehtimal olunan ehtiyatları .mln.ton ilə 

---

26 
II FƏSİL.Şamaxı-Qobustan neftli-qazlı rayonunun yanar şistlərinin 
mineraloji xüsusiyyətləri 
2.1 Yanar şistlərin mineralogiyası 
 
Şist nümunələrində mineral birləşmələrin təhlili gil minerallarının - 
illit, xlorit və montmorillonit olduğunu göstərdi. Montmorillonit (orta = 
15,1%) və xloritin (orta = 16,2%) dəyəri illitdən (orta = 10,9%) 
yüksəkdir.(Cədvəl 2.1.a) 
Rayon
Sahə
Kvars 
Feldşpat 
Kalsit
İllit 
Montmorillonit 
Xlorit 
Yazorit 
Halit 
Siderit 
Hematit 
Gips 
B.Siyəki 
26.7 10.0 
2.0 
9.0 
10.0 
15.0 1.5 
- 
25.8 - 
- 
Cəngiçay 
28.0 6.0 
8.0 
10.0 13.0 
20.0 15.0 
- 
- 
- 
- 
Şıxzərli 
23.0 7.0 
- 
15.0 15.0 
20.0 20.0 
- 
- 
- 
- 
Dəmirçi 
28.0 13.0 
4.0 
15.0 15.0 
18.0 4.0 
- 
- 
3.0 
- 
Bozaxtarma 
27.0 5.0 
- 
7.0 
26.0 
10.0 22.0 
- 
3.0 
- 
- 
Qotur 
23.0 5.0 
12.0 10.0 12.0 
16.0 16.0 
1.0 - 
- 
5.0 
Cədvəl 2.1.a Nümunələrin mineraloji tərkibi (
% ) 
İllit feldispat və muskovitin aşınması nəticəsində dəniz mənşəli gil və 
şistdə geniş yayılmışdır. Muskovitin illitə çevrilməsi prosesində K
+1
-in 
müəyyən hissəsi Ca
+2
, Mg
+2
və H
3
O
+
ilə əvəz olunur.Digər tərəfdən, gilin 
metamorfizmi prosesində onun kristallaşması diagenez və aşağı temperaturlu 
metamorfizm arasında bir göstərici təmin edir. 
Xloritlər piroksen, amfibol, biotit, talk, pirofillit kimi mafik tipli 
mineralların fiziki və kimyəvi dəyişməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Metamorfizm dərəcəsinin aşağı olduğu sahilyanı ərazilərdə dəmirlə 
zənginləşdirilmiş xlorit olur 
ŞAM
AXI
-QO
B
USTA
N

---

27 
formalaşmışdır. Bu tip xlorit daha qeyri-sabitdir. Aşağı temperaturda xlorit 
montmorillonitə, yüksək temperaturda isə talk, kordiyerit və qranata çevrilir. 
Smektit qrupuna aid olan montmorillonit alüminiumla zəngin 
mineralların, xüsusən də bentonitlərin – vulkaniklərin hidrotermal dəyişməsi 
və ya aşınması nəticəsində əmələ gəlir. Bu mineralın əmələ gəlməsi tez-tez 
digər gil mineralları, o cümlədən illit ilə birlikdə baş verir. Yaranma 
prosesində alüminosilikat süxurların, xüsusən də feldispatların, o cümlədən 
çay və axarların aşınması və çevrilməsinin rolu istisna edilmir. nisbətən sakit 
vəziyyətdədir. Nümunələrdə kvarsın orta qiyməti 25,77%, feldşpat 8,2% təşkil 
edir (Cədvəl 2.1.a). 
Kvars geniş yayılmışdır - vulkanik riolit və plutonik qranit kimi silisli 
püskürmələrlə əlaqəli əlavə mineraldır. Metamorfizmin bütün dərəcələrində 
iştirak edən və kimyəvi aşınmaya yüksək müqavimət göstərən bu mineral 
metamorflaşmış neft şistləri də daxil olmaqla çökmə süxurlarda geniş 
yayılmışdır.
Anortit və albit tədqiq edilən nümunələr. Anortit plagioklaz bərk 
məhlul seriyasının kalsiumla zəngin son üzvüdür, digər son üzvü albitdir 
(natrium son üzvü). Albit əkizləşməsi, bazalt, andezit, dasit, riyolit və s. kimi 
maqmatik süxurlarla əlaqəli plagioklaz üçün xarakterikdir. Metamorfik 
süxurlarla yanaşı, çöküntülü çöküntü süxurlarının tərkibində rast gəlinir. Yer 
səthinə yaxın dayaz dərinliklərdə, nisbətən daha az dayanıqlıdırlar.
Qələvi feldşpat (ortoklaz, anortoklaz və s.) və kvarsla birlikdə 
parçalanır və aşınma zamanı gil mineralına parçalanır. Kvars və feldşpat sahil 
zonaları ilə əlaqələndirilir. Diagenez zamanı çöküntülərdə müxtəlif proseslər 
baş verir, məsələn, kvars sementasiyası üçün silikat mənbəyinin 
aktivləşdirilməsi, həmçinin kvars və feldşpatın kalsit və ya gil çevrilməsi ilə 
əvəzlənməsi. (7,0 %) və siderit içərisindədir yalnız iki nümunə (orta = 2,9%) 
(Cədvəl 2.1.a).
Karbonatlı mineralların əsas komponentləri əhəngdaşı və dolomitdir.
Karbonat minerallarının əsas element struktur mərkəzi C
+4
ionunun yerləşdiyi 

---

28 
bərabərtərəfli üçbucaqdan və onun təpələrindəki oksigen ionlarından ibarətdir.
Hər Ca
+2
ionu altı oksigen ionu ilə əhatə olunmuşdur. Analitik tədqiqatlar 
nəticəsində aşkar edilmiş karbonat mineralları kalsit qrupuna aiddir.
Kalsit ən çox yayılmış karbonat mineralıdır, əsasən əhəngdaşlarından 
ibarətdir ki, onların incə dənəli tozu sementləşdirici maddə kimi çöküntü 
süxurlarının əmələ gəlməsində əsas rol oynayır.
Araqonit kalsitdən fərqli olaraq səthə yaxın dərinliklərlə əlaqədar 
yüksək təzyiq və temperatur nəticəsində əmələ gəlir. Bu xüsusiyyətə görə 
metamorfik neft şistində araqonit mineralının olması aşağı temperatur və 
yüksək təzyiq vəziyyətini əks etdirən metamorfizm göstəricisi kimi qəbul edilə 
bilər. Temperatur baxımından nisbətən isti paleomənbə araqonit, soyuq isə 
kalsit ilə xarakterizə olunur. Nümunələrdə müəyyən edilmiş kalsit mineralının 
ümumi genezisi soyuq mənbələrlə bağlıdır.
Tərkibində daha bir kalsium olan mineral diagenetik sideritdir, tez-tez 
neft şistinin və qumdaşının tərkibində olur. Dayaz sularda əmələ gələn və 
konkretləşmənin əmələ gəlməsində iştirak edən bu mineral neftin genezisi 
öyrənilərkən bu amili nəzərə almağa əsas verir.
Şist nümunələrin tərkibində sulfat sinfinin geniş yayılmış mineralı orta dəyəri 
11,85% olan yarozitdir. Bundan əlavə, 6 nömrəli nümunədə 5% gips aşkar 
edilmişdir. 
Yarosit əsas kalium və dəmir hidrosulfit olan alunit qrupu mineraldır. 
Mineral sulfidli süxurların oksidləşmiş hissəsi ilə əlaqəli ikinci dərəcəli 
mineral hesab olunur. Bu mineralın genetik xüsusiyyəti quraq iqlimdə baş 
verən aşınma ilə bağlıdır. Bu mineral çox vaxt dəmir sulfidinin aşınması 
nəticəsində əmələ gəlir.
Gips kalsiumun sulu sulfatıdır. Daha az sıx bir mineral olaraq, genetik 
olaraq göldə, dənizdə və geotermal suda, həmçinin sulfat yağıntıları ilə zəngin 
olan damarlarda əmələ gəlir.
Maqnetitdən fərqli olaraq, hematit oksidləşməyə daha çox meyllidir və 
ola bilər. maqnetitin dəyişən məhsulu hesab edilir. Bir çox maqmatik 

---

29 
süxurlarda hematit ilmenitin tərkibində bərk məhluldur. Hematitin daha böyük 
çöküntüləri zolağa bənzər dəmir birləşmələrində olur. Mineral mənşəyi 
geotermal sularla, eləcə də göllərin dibindəki durğun su mühiti, bəzən susuz 
şərait və vulkanik fəaliyyətlə əlaqələndirilir.