AZƏrbaycan döVLƏt neft və SƏnaye universiteti leksiyalar “neft-qaz çixarmada təCRÜBƏNİn riyazi NƏZƏRİYYƏSİ”

 
HÖRST GÖSTƏRİCİSİ 
 
   Neft  və  qazın  əldə  olunması  prosesinin  idarə  olunması,  qeyri 
müəyyən  şəraitdə,  idarə  olunan  obyektdəki  mürəkkəbləşmələrlə,  struktur 
haqqında  lazımı  informasiyanın əldə  olunmasının  qeyri  mümkünlüyü  və  ya 
çətinliyi  və  axırıncıların  hərəkətinin  qanunauyğunluğu  ilə  əlaqəli  bu  və  ya 
digər qərarın qəbul olunmasına gətirib çıxarır. Yataqda baş verən mürəkkəb 
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
4,5
5
a=0.5
0
0,5
1
1
2
3
4
5
a=2
0,45
0,55
0,65
0,75
0,85
1
2
3
4
5
6
7
a=3

63 
 
çoxfazalı çox komponentli qeyri bərabər süzülmə proseslərini, kifayət qədər 
olmayan,  müəyyən  quyulardan  götürülən  infomasiyaya  görə  mülahizə  edə 
bilərik  –  yer  altı  dünyada  olan    mikroskopik  boşluqlar.  Belə  hallarda 
mürəkkəb  sistemlərin  qanunauyğun  hərəkəti  haqqındakı  əsasən  öz  – 
özünün  təşkili  nəzəriyyəsinin  tətbiqi  əsasında  alınan    informasiyadan 
istifadə böyük əhəmiyyət kəsb edir.  
Bu  nəzəriyyənin  bəzi  məlum  hallarını  nəzərdən  keçirək,  hansı  ki, 
neftin  və  qazın  əldə  olunması  texnoloji  prosesinin  analizi  tətbiqi  zamanı 
tapılmışdır.  Nümunə  olaraq  göstərilmişdir  ki,  yataq  və  quyunun  dinamik 
sistem  kimi  təsviri,  sinergetikanın  təməl  modelini  istifadə  edərək  istismar 
prosesinin  nizamlanmasını  və    idarə  olunmasının  effektiv  metodunu  əldə 
etməyə  imkan  verir.  Əsasən  onların    analizinin  dayanıqsızlığı  məsələsinə 
fikir verilir. 
Növbəti  məsələlər  kiçik  təsirlərin,  neft  hasilatı  prosesinin  öz  – 
özünün təşkilinə təsiri ilə əlaqəlidir. Göstərilmişdir ki, onların dayanıqsızlığın 
üstün  olduğu  şəraitdə  əsassız  laqeyitsizliyi  texnoliji  qərarın  qəbulunda 
həmçinin  idarə  olunan  obyektin  idarəsində  və  nizamlanmasında  səhvlərə 
gətirib çıxara bilər. 
Neft  və  qazın  hasilatında  dinamik  sistemlərdə  təsadüflərin  müxtəlif 
formalarını determinə olunmuş xaosla əlaqəlidir – sadə determinə olunmuş 
bərabərliklərin  həllərinin  stoxastik  hərəkəti.  Bununla  əlaqədar  olaraq 
determinə  olunmuş xaosla və küyün fərqini müəyyən etməyə imkan verən 
xarakteristikalara  baxılır,  həmçinin  idarə  olunan  obyektlərin  hərəkətinin 
idarə  olunması  dərəcəsi  qiymətləndirilir.  Dinamik  modelləri  sənaye 
tətqiqatlarının  və  işlənmə  analizi  əsasında  göstərilmişdir  ki,  bu 
xarakteristikaları  neft  –  qaz  hasilatı  sisteminin  iş  rejimini  diaqnoz  etməyə 
imkan verir.  
Bizim  fiziki  dünyanın  simvolu  kimi  dayanıqsız  hərəkəti  göstərmək 
olar,  dayanıqsızlıq  və  fluktasiya  isə  bizi  forma  strukturların  çox  növlü 
olmasından cavabdehdir. 
Sistemin  ümumi  nəzəriyyəsinin  mövqeyindən,  obyektin  hərəkətinin 
dayanıqlığının  itirilməsi  mənfi  əks  əlaqənin  zəncirinin  qırılması  ilə 
əlaqədardır.  Belə  keçidə  nümunə  olaraq  mayenin  turbulent  süzülməsinin 
sürətin  bəzi  kritik  sürətlərdən  böyük  olduğu  halda  əmələ  gəlməsini 
göstərmək olar.  
Son  zamanlar  qeyri  xətti  dinamikanın  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq 
sadə  qanunların  nisbətlərindən  istifadə  edərək  nizamlı  hərəkətin  nizamsız 
hərəkətə  keçməsini  izah  və  ya  modelləşdirməyə  imkan  yaranmışdır. 
Sistemin  bu  cür  keçidlərdə  inkişafını  stabil  strukturların  əmələ  gəlməsi  ilə 
təsvir  etmək  olar,  hansılara  ki  “metabolizm”  xüsusiyyəti  has  olur.  Onlar 
termodinamiki  tarazlıqdan  uzaqdılar  amma  xarici  enerjinin  istifadəsi 
hesabına  nisbətən  dayanıqlıdılar.  Bu  sistemlərin  ümumi  xüsusiyyətləri 

64 
 
özünü  təşkil  nəzəriyyəsinin  çərçivəsində  kifayət  qədər  sadə  şəkildə  ifadə 
oluna bilər.  
Müvəqqəti  asılılıqların  qrafiki  sazişi  fraktaldır  yəni  təşkil  olunduğu 
hissələr  hardasa  bütövə  bərabərdir.  Geniş  invariantlıq  görə  fraktal  əyrilər 
daha çox kəsilmişdir və onların uzunluğu çox böyük ola bilər. Belə əyrilərin 
kəmiyyət  xarakteristikası  Xausdorf  ölçüsüdür  D  hansı  ki,  onların 
uzunluğunun L

 radiuslu pərqər ilə tapılır. 
Hesabat  aşağıdakı  kimi  tapılır.  Əyrinin  bəzi  A
o
  nöqtəsindən 
başlayaraq 

  radiuslu  qövs  A
1
  nöqtəsi  ilə  kəsişənə  qədər  keçirirlər.  Sonra 
A
1
 nöqtəsindən A
2
 nöqtəsindəki xəttlə kəsişənə qədər eyni qövs keçirirlər və 
s. Əyridəki kərtiklərin 
(засечкам)
 sayına görə sınıq xəttin uzunluğunu L(
1

) 
müəyyən edilir, approksimasiya edici əyrinin.
 
Sonra pərqənin radiusu azaldırlar və L(
2

) sınığın uzunluğu tapılır və 
s. Beləliklə tapırıq: 
L(
 )~1/
1


                       
(1) 
   v
1
  göstəricisi, 
,
ln L
ln

  koordinatında  düz  xəttin  əyrisinin 
küncünə  görə
 
(угловой коэффициент
) tapılır və Xausdorf ölçüsü müəyyən edilir: 
1
1 v
D
+
=
                          (2) 
Təcrübədə  Xausdorf  ölçüsünü,  əyrini,  tərəfi 

  olan  kiçilən 
kvadratlarla örtülməsi yolu ilə tapılır. Əyrini örtən kvadratların 

*

  sayını N(

)  hesablamaqla  N(

)  –  nin 

  -  dən  asılılığına  baxılır,  kiçik 

  -  də  fraktal 
əyrilər üçün: 
D
C
N


/
)
(
=
                        (3) 
ya da  

ln
ln
ln
D
C
N
+
=
                  (4) 
Xausdorf  ölçüsü  bu  halda  da  lnN  –  nin  ln

  -  dən  asılılıq  əyrisinin 
əyilmə küncünə görə tapılır.  
Hörst göstəricisi aşağıdakı kimi təyin edilir. İlkin x
1
, x
2
, ... , x
n
 seçimdən 
m  ardıcıl  ölçüsü  olan  məlumatlar  massivi  (x
k
,  x
k+1
,  ...  ,  x
k+m-1
)  seçilir.  Hör 
massiv üzrə maksimal dəyişmə intervalı təyin edilir. 
                                    
min
max
E
E
R
k
−
=
                              (5) 
 
Burada  
                             






+
=

=
−
+


l
j
k
j
k
m
l
M
x
E
1
1
1
max
)
(
max
               (6) 
                            






+
=

=
−
+


l
j
k
j
k
m
l
M
x
E
1
1
1
min
)
(
min
                  (7) 

65 
 
                                       

=
−
+
=
m
j
j
k
k
x
m
M
1
1
1
                            (8)   
 
-seçilmiş massiv üzrə x-in orta qiymətidir. 
Bütün m həcmli massivlər üzrə hesablanmış maksimal dəyişmə 
intervalının gətirilmiş qiyməti: 
                               
(
)
(
)

=
k
k
k
m
S
R
r
S
R
1
                            (9) 
burada r –  m həcmli massivlərin sayıdır;  
                                        
(
)



=
−
+
−
=
m
j
k
j
k
k
M
x
m
S
1
2
1
1
                       (10) 
 
-standart yayınmadır. 
Məlumdur ki, bir çox təbii proseslərin vaxt sırası üçün 
( )
m
S
R
-in qiyməti 
m artdıqca üstlü qanunla üzrə artır. 
                                    
(
)
H
m
Cm
S
R
=
                                  (11) 
Qüvvət göstəricisi (H) Hörst göstəricisi adlanır. 
Herst göstəricisinin H qiyməti düz xəttin bucaq əmsalı ilə təyin olunur. 
                            
( )
(
)
m
H
C
S
R
m
ln
ln
ln
+
=
                           (12) 
Təyin  olunmuşdur  ki,  uzun  müddətli  statistik  korrelyasiya  olmadıqda 
xaotik  siqnallar  üçün  H=0,5  olur.  Müəyyən  ləngimə,  “yaddaş”  olduqda  H 
göstəricisi artır. 
Vaxt ardıcıllıqları, H göstəricisi 0,5-dən çox olduqda persistent sinfinə 
- mövcud tendensiyanı saxlayan sinfə aid edilirlər. Əgər keçmişdə müəyyən 
vaxt ərzində artımlar müsbət olmuşdursa, yəni artım baş vermişdirsə, onda 
gələcəkdə  də  orta  hesabla  artım  baş  verəcəkdir.  Beləliklə,  H  >  0,5  olan 
proses  üçün  keçmişdə  artım  tendensiyasının  olması  gələcəkdə  də  artmaq 
tendensiyasının olacağını göstərir. 
 
 

66 
 
 
 
 
 
 
 
19. 
 ГАУС VƏ KOŞI ПАЙЛАНМАЛАР 
Xарактерик периодлар бющран нюгтяляриня йахын бющран флуктуасийаларла 
мцшайият  олунур.  Бунлар  Гаус  пайланмалары  иля  ифадя  олунан  нормал 
флуктуасийалардан  эери  галыр.  Гаус  пайланмасынын  сыхлыьы  йахшы  мялум  олан 
формасы ашаьыдакы кимидир: 
( )
(
)






−
−
=
2
2
2
exp
2
1




x
x
P
 
 
 
 
Бу  функсийайа  «Галтон  яймяси»  адланан  яйри  уйьундур.  О,  орта  μ 
гиймятиня  нисбятян  мяркязляшир,  онун  стандарт  мейли  σ-йа  бярабярдир.  Бу 
яйри симметрикдир вя онун «гуйруглары» тез гысалыр ки, бу да гиймятлярин орта 
гиймят  ятрафында  йыхылмасыны    топланмасы  эюстярир.  Бу  заман  тясадцфц 
дяйишяни  ещтималынын  нормал  сыхлыьы  ашаьыдакына  бярабяр  олан  дяйишян  кими 
тяйин етмяк олар: 
( )
(
)
2
1
1
x
x
P
+
=

   
 
 
 
Коши  яймяси  Галтон  яймясиндян  даща  ити  зирвяси  вя  даща  узун 
«гуйруьу»  иля  фярглянир.  Коши  пайланмасынын  ваъиб  хцсусиййяти  ондан 
ибарятдир ки, онун орта гиймяти вя дисперсийасы вардыр. Беля пайланма бюйцк 
флуктуасийаларла  мцшайият  олунан  просесляр  цчцн  характерикдир.  Ишиндя  беля 
флуктуасийалар  «Нущ  флуктуасийалары»,Гаус  флуктуасийалары  ися  «Йусиф 
флуктуасийалары»  адланмышдыр.  Tязйигин  бярпасы  вахтынын    Т-840  сан.  вя  Т-
1620-2640  сан.  интервалларында  орта  гиймятляр  вя  дисперсийа  аз  дяйишилир  ки, 
бу  да,  Ъини  ямсалы  иля  тясдиг  олунур,  амма  Т=840-1620  сан.  вахт 
интервалында  ися  орта  гиймят  вя  дисперсийа  монотон  олараг  артыр.  Шяк.1-дя 
тязйигин  бярпасы  вахтынын  там  периоду  ярзиндя  реленин  дюйцнмяляринин 
пайланмасы щистограмы верилмишдир. Эюрцндцйц кими, алынан тезлик пайланмасы 
гейри-ашкар пайланма ганунуну якс етдирилир. 

67 
 
 
Шяк. 1. Тязйигин бярпасы вахтынын там периоду ярзиндя реленин дюйцнмяляринин 
пайланмасы щистограмы. 
         Йухарыда алынан вахт периодларындан истифадя едяк. Верилян интерваллара 
уйьун  ещтимал сыхлыьынын  дяйишмя  ганунуну  нязярдян  кечиряк. Ъинийя  эюря 
асылылыглары ашаьыдакы кординатларда нязярдян кечиряк: 
Гаусс пайламасы цчцн: лоэ  √п…….(х
и
-x мах)
2
; 
Коши  пайланмасы  цчцн; 
2
1 





P
…….(х
и
-[мах])
2
;  бурада  х
и
-параметрин 
ъари  гиймяти,  Х
мах
-параметрин  тядгиг  олунан  интервалда  максимал  гиймяти. 
Яэяр эюстярилян интервалларда хятти асылылыг мювъуддурса, онда бу вя йа диэяр 
пайланма  гануну  мювъуддур.  Щесабламаларын  нятиъяляри  шяк.2  а,б-дя 
верилмишдир. 
 
а) 
 
б) 
Шяк. 2 (а,б). Дюйцнмялярин пайланма ганунлары. 
Шяк.2а-дян  эюрцндцйц  кими  Т-840  сан  периоду  ярзиндя  дюйцнмяляр 
нормал пайланма ганунуна табедир, бахмайараг ки, 58-я бярабяр олан орта 
гиймят ятрафында йцксяк амплитудлу флуктуасийалар мювъуддур. Ондан сонра 
дюйцнмялярин сайы 55-дян 61 гядяр артыр. Бу заман орта гиймят йохдур вя 
онун  ятрафында  флуктуасийалар  да  йохдур.  Бу  да  Т-840-1620  сан  вахт 
интервалында Коши пайланмасына уйьундур. Буну кечид периоду адландырмаг 
олар. Нящайят, Т-1620-2640 сан интервалында флуктуасийалар аз интенсивликлидир 
вя бу 60 гиймяти ятрафында баш верир. Шяк. 3.-дя бу период Гаус пайланмасы 
кими характеризя олунур.  
0
5
10
15
20
1
2
3
4
5
6
7
Инвентарлар
Те
зл
ик
ПВТ СУ-Коси-840-1620 сан
2500
2550
2600
2650
2700
2750
0
2
4
6
8
10
(ХИ-Хмах)
2
1/
П
ПВТ СУ-ЭАУС 1620-2640 сан
-1,716
-1,714
-1,712
-1,71
-1,708
-1,706
-1,704
0
2
4
6
8
10
(ХИ-Хмах)2
Л
о
г
П
 0
,5

68 
 
 
Шяк. 3. Гаус пайланмасы. 
Шяк.4-дя,  експеримент  эюстяриъиляри  верилмишдир,  бир  заман  суйа  0,5% 
полиакриламид  (ПАА)  ялавя  олунмушдур.  Башланьыъ  тязйиг  74,5  атм-я 
бярабярдир.  Тязйигин  30  дяг  ярзиндя  1  атм  дцшмяси,  чох  эуман  ки,  ПАА 
олмасы  щесабына  системдя  структур  дяйишикликлярин  баш  вермяси  иля  изащ 
олунур.  Бу  експериментдя  дя  дюйцнмяляр  сайынын  дальа  амплитудасы  иля 
тязйигин  бярпасы  просеси  арасында  корелйасийа  мцшащидя  олунур.  Гейд 
етмяк  лазымдыр  ки,  тязйигин  артмасынын  вахтдан  асылылыьы  монотон  характер 
дашыйыр. 
Шяк.4, 6, 7(а,б,ъ,д,е,ф,э) -дя дюйцнмя флуктуасийаларынын дяйишмяляринин 
ещтимал  сыхлыьынын  пайланмасынын  нювц  цзря    флуктуасийаларын  тящлилинин  
нятиъяляри верилмишдир. Она ясасян системин дахили дяйишмяляриня уйьун олан 
просесин харатерик периодлары щаггында мцщакимя йцрцтмяк олар.  
 
 
Шяк. 4. Системин дахили дяйишмяляриня уйьун олан просесин характерик периодлары. 
 
Шяк.5. və шяк.6.-da  верилмиш 70% гум, 30% эил вя 0,5% ПАА мящлулу 
системи  цчцн  тамамиля  башга  ъцр  алыныр.  Эил  вя  ПАА-дя  баш  верян  структур 
дяйишмяляринин  щесабына  системдя  тязйиг  37,5  атм-дяк  33  атм-я  енир. 
Гейри-таразлы  просесляр  дюйцнмяляр  сайынын  21-дян  60-гядяр  интенсив 
дальаланмасы  иля  мцшайият  олунур.  Бундан сонра  експеримент  дайандырылыб. 
Бу заман тязйиг 45 атм  асимптотик гиймят сявиййясиня галхмышдыр. Бу да 
КОСИ-420-1800 сан
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
(Хи-Хмах)
П
 2
1/
П
ЭАУС-1800-3600 сан
-1,82
-1,81
-1,8
-1,79
-1,78
-1,77
-1,76
-1,75
0
50
100
150
200
(ХИ-Хмах)П
Д
 2
Л
о
г
 П
Л
 0
,5

69 
 
башланьыъ гиймятдян 7,5-атм чохдур. Системдя тязйигин артмасы эюрцнцр ки, 
газын айрылмасы иля ялагядардыр.  
 
Шяк.6-дa  70%  гумдан,  30%  эилдян,  0,5%  металлик  тоздан  вя  0,5% 
ПАА-ын  суда  мящлулундан  ибарят  систем  цчцн  експериментин  нятиъяляри 
верилмишдир.  Бу  щалда  да,  башланьыъда  тязйигин  азалмасы  мцшащидя  олунур 
(шяк.7).  Сонра  тязйиг  артараг  експериментин  давам  етмя  мцддятинин  2-ъи 
эцнцндя башланьыъ  гиймятдян  тяхминян  ики  дяфя  бюйцк олан  гиймятя чатыр. 
Эиля  нисбятян  газын  айрылмасы  даща  интенсив  эедир,  бу  да  дямир 
нанощиссяъиклярин  тясири  иля  ялагядардыр.  Апарылан  щесабатлар  дюйцнтцлярин 
флуктуасийаларынын пайланма характериня ясасян гейри биръинсли мцщитин дахили 
вязиййятини диагноз етмяйя ясас верир. 
         Бахылан пайланмалар таразлашма периоду вя гейри-таразлыг щалына кечид 
щаггында  мцщакимя  йцрцтмяйя  имкан  верир.  Бу  заман  Гаус  пайланмасы 
системин  таразлыг,  Коши  пайланмасы  ися  –  гейри-таразлыг,  щалыны  характеризя 
едир,  ишиндя  азотлу  полимер  мящлулларынын  гаршылыглы  тясири  йолу  иля  щидроэенин 
алынмасы цсулу ишлянмишдир, мясялян, полиакриламид иля дяйишян валентли метал 
оксидляри вя магнезиум 2 оксидинин щетероэен контакты йолу иля. Бу 91-95% 
гатылыьы олан щидроэенли газ гарышыьынын алынмасына  имкан верир. 
 
 
Шяк. 5. Гейри-таразлы просеслярдя 
дюйцнтцлярин сайы. 
Шяк. 6. ПАА-ын суда мящлулундан ибарят 
систем цчцн експериментин нятиъяляри. 
 
 
а) 
 
б) 

70 
 
 
ъ) 
 
д) 
 
 
 
 
е) 
 
ф) 
 
э) 
Шяк. 7 (а,б,ъ,д,е,ф,э). Системин дахили дяйишмяляриня уйьун олан просесин 
характерик периодлары. 
 
 
 
 
 

71 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
20.  QAUSS VƏ KOŞİ QANUNLARI. NEFT YATAĞININ 
İSTİSMARININ «SPONTAN» - «QARŞILIQLI TƏSİR» -
«UDULMA» MƏRHƏLƏLƏRİ 
 
 
Fortis  yatağı  timsalında  quyulara  su  vurulması  və  neft  və  suyun  birgə 
axını zamanı neft layının istismarnının dinamikasını təhlil edək.  
  Yataq  üzrə  cəm  neft  (
n
Q
),  su  (
su
Q
)  debitlərinin  və  su  vurulma  (
s.v
Q
),
 
miqdarının  zamandan  asılı  olaraq  paylanması  asılılıqlarının  qurulması  neft 
yatağının bütün istismar müddətinin üç mərhələyə bölünməsinə imkan verir. 
  Paylanmanın  növündən  asılı  olaraq  sistemin  davranış xarakteri,  neft və 
su  hasilatları  axını  və  vurulan  su  həcminin  sürətlənməsinin  işarələri  və 
müvafiq olaraq axınların həcmlərinin əldə olunan yekun sürətlənmələrinə (
su
Q
n
Q
y
Q
−
=
)  əsasən  bu  mərhələlərə  aşağıdakı  şərti  adları  vermək  olar:    ı- 
«spontan»; ıı-«qarşılıqlı təsir»; ııı-«udulma» mərhələləri. 
      Neft  yatağının  zamandan  asılı  olaraq  sulaşması  asılılığını  (
m
/Q
su
Q
Q =
) 
ifadə  edən  və  sınmış xətt  olan  mədən məlumatlarının  dinamikasına  diqqət 
yetirək. (şək.  1). 
       Hər  bir  mərhələ  üzrə  ayrıca  cari  neft,  su  debitləri  və  su  vurulma 
həcmlərinin ilkin qiymətlərinə uyğun (şəkil 2a, 3a, 4a) ölçüsüz hala gətirilmiş 
dinamikasına, onların toplam qiymətlərinin (şəkil 1b, 2b, 3b) və 
su
Q
n
Q
y
Q
−
=
) 
dinamikalarına  baxaq.  Birinci-spontan  mərhələnin  davametmə  muddəti  1-
75-ci aylarıdır (şəkil 1a, 1b, 1c). 

72 
 
      Şəkil  1a,  1b,  1c-də  təsvir  olunan  əyrilərdən  görünür  ki,  bu  mərhələ 
aşağıdakı xarakteristikalara malikdir. Cəm neft hasilatı asılılığı eksponensial 
(şəkil 2b ikinci törəmə müsbət) cari qiymətlərin nöqtələrinin paylanması Koşi 
qanuna  tabedir.  (3-Qaus).
 
su
Q
n
Q
y
Q
−
=
>o    (şəkil  3c);        Cəm  su  hasilatı 
asılılığı  eksponensial  (şəkil  1b,  ikinci  törəmə  müsbət),  cari  qiymətlərin 
nöqtələrinin paylanması Koşi qanununa tabedir (şəkil 1a); 
      Cəm su vurulma həcminin asılılığı eksponensial (şəkil1 5b, ikinci törəmə 
müsbət),  cari  qiymətlərin  nöqtələrinin  paylanması  Qaus  qanununa  tabedir 
(şəkil 1a). Ümumi çıxarılan mayedə suyun həcm payı o-dan (14-cü ay) 10%-
ə (75-ci ay) qədər artır. 
       İntensiv su vurulması yataqda enerjinin toplanmasına səbəb olur, bu da 
öz növbəsində neft və suyun özbaşına tullantılarına gətirib çıxarır. Sistemin 
belə davranışı, birinci mərhəlınin «spontan» adlandırılmasına əsas verir. 
       Birinci mərhələnin sonu, bifurkasiyanın birinci nöqtəsinə uyğun gəlir-bu 
nöqtə isə sistemdə xaosun başlanmasına müvafiqdir.  
       Qarşılıqlı təsir  adlanan ikinci mərhələnin davametmə müddəti 76-230-
cu aylardır (şəkil 4a).      Şəkil 2a, 2b, 2c-də təsvir olunan əyrilərin davranışı 
göstərir ki, bu mərhələ aşağıdakı xarakteristikalara malikdir: 
      1.  Cəm  neft  hasilatının  xətti  asılılığı  (şəkil  16b,  76-120-ci  aylar,  ikinci 
törəmə  sıfra  bərabərdir),  üstlü  asılılıqla  (121-230-cu  aylar,  ikinci  törəmə 
mənfi)  əvəz  olunur,  cari  qiymətlərin  nöqtələrinin  paylanması  Qaus 
qanununa tabedir. (şəkil 16a, 76-120-ci aylar), Koşi (2 Qaus),  
                           
su
Q
n
Q
y
Q
−
=
 =o    
(Şəkil 2c 76-120-cu aylar); 
                                 
su
Q
n
Q
y
Q
−
=
(Şəkil 2c 121-230-cu aylar); 
      2.  Toplam  su  hasilatının  xətti  asılılığı  (şəkil16b,  76-120-ci  aylar,  ikinci 
törəmə  sıfra  bərabər),  eksponensial  (şəkil  16b,  121-230-cu  aylar,  ıkinci 
törəmə müsbət) əyrilə əvəz olunur, cari qiymətlərin nöqtələrinin paylanması 
Qaus  qanununa  (şəkil16a,  76-120-ci  aylar),  Koşi  qanununa  tabedir  (3 
Qaus) 
      3. Toplam su vurulma həcminin xətti asılılığı (şəkil 16b, 76-120-ci aylar, 
ikinci  törəmə  sıfra  bərabər),  üstlü  asılılıqla  (şəkil  16b,  121-230-cu  aylar, 
ikinci  törəmə  mənfi)  əvəz olunur, cari qiymətlərin  nöqtələrinin  paylanması-
qaus (şəkil 16a, 76-120-ci aylar), Koşi qanununa tabedir (121-230-cu aylar). 

73 
 
       Ümumi  çıxarılan  maye  həcmində  suyun  həcm  hissəsi  10%-dən  (76-cı 
ay) 70%-ə (230-cu ay) qədər artır. 
       Quyulara suyun daxil olmasının çox artması, su vurma və neft hasilatı 
həcmlərinin bərabərləşməsi ona gətirib çıxarır ki, çox fərqli müxtəlif özlülüyə 
malik bərabər həcmli mayelər qarşılıqlı mubarizəyə başlayır. sistemin özünü 
belə  aparması,  ikinci  mərhələyə  «qarşılıqlı  təsir»  mərhələsi  adının 
verilməsinə imkan verlmişdir. 
      Qarşılıqlı  təsir  mərhələsi  yekun  qüvvənin  işarəsinin  dəyişməsi,  maye 
debitlərinin  paylanma  qanunlarının  işarələrinin  qaydasız  dəyişməsi  ilə 
xarakterizə  olunur.belə  qarşılıqıl  təsir  nəticəsində  sistemdə  xaosun 
başlanmasına uyğun gələn ikinci bifurkasiya nöqtəsi başlayır. 
     ııı  mərhələinin  davametmə  müddəti  231-335-ci  ayları  əhatə  edir  (şəkil 
17).