AZƏrbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura məRKƏZ

1.2.

  MDB interqasiya blokunun yaranması, təkamülü və xüsusiyyətləri 

 

SSR -nin dağılması onun yerində müstəqil dövlətlər yaranması ilə nəticələndi. 

MDB  ölkələri  SSR -dən  vahid  energetika  sistemi,  nəqliyyat,  rabitə, 

telekommunikasiya  sistemi  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  milli  təsərrüfat  sistemləri,  işçi 

qüvvələrinin  azad  surətdə  hərəkəti,  vahid  texniki  standartlaşma  və  s.-ə  malik  idi. 

Bütün  bu  vahid  məkan  şərait  sovet  dövründə  qeyri-bazar  prinsipləri  əsasında 

qurulmuşdu.  Hal-hazırda  bu  ölkələrdə  yeni  bazarların  yaranması  bir  reallığa 

çevrilmişdir. 

Sovet  dövründə  MDB  ölkələrinin  xarici-iqtisadi,  o  cümlədən  xarici  ticarət 

ə

laqələri uzun müddət "dəmir pərdələrlə" əhatə olunmuş, iqtisadiyyatın müstəqil bir 

sahəsi  kimi  mövcud  olmamışdır.  Ümumittifaq  xalq  təsərrüfatı  kompleksinin  asılı 

tərkib  hissəsi  olan  respublika  iqtisadi  əlaqələrini  iddia  edildiyi  kimi  iqtisadi 

inteqrasiya  adlandırmaq  düzgün  deyildir.  Çünki  müasir  anlayışlara  uyğun  olaraq 

beynəlxalq  iqtisadi  inteqrasiya  yalnız  müstəqil  dövlətlər  arasında  baş  verir.  Sovet 

iqtisadi  əlaqələrini  isə  respublika  və  regionları  bitməmiş  istehsal  tsiklləri  ilə  bir-

birindən asılı vəziyyətə salan, onları iqtisadi müstəqillikdən məhrum edən təsərrüfat 

inteqrasiyası kimi qiymətləndirmək lazımdır. 

80-cı  illərin  sonundan  başlayaraq,  SSR -də  çoxməsrəfli  ekstensiv  sosialist 

iqtisadiyyatının  inkişaf  imkanları  tükəndiyindən  sosial  iqtisadi  böhran  dərinləşirdi. 

Rubl  surətlə  məzənnədən  düşür,  əhaliyə  hətta  kartoçka  sistemi  üzrə  satılmalı  olan 

gündəlik zəruri ərzaq məhsullarının istehsal həcmi aşağı düşürdü. 

ttifaq  dövləti  ölkənin  iqtisadiyyatını  sağlamlaşdırmağın  yeganə  mümkün 

yolunu  intensiv  inkişafın  mənbəyi  olan  bazar  münasibətlərinə  keçiddə  görürdü. 

Yalnız  bazar  iqtisadiyyatının  tətbiqi  ilə  əsasını  ictimai  mülkiyyət  təşkil  edən  vahid 

xalq təsərürfatı kompleksinin iflası sürətlənər, əvəzində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan 

azad  iqtisadiyyat  qurmaq  olardı.  Sosialist  inteqrasiya  siyasətindən  kənara  çıxa 

bilməyən  respublikalar  məhz  bazar  iqtisadiyyatından  məhrum  olduqları  üçün  real 

ehtiyaclara uyğun iqtisadiyyat qura bilmirdilər. 

 

80-ci  illərin  sonunda  iqtisadi  böhranın  görünməmiş  səviyyəyə  çatması  sovet 

iqtisadi və siyasi sistemini iflasa doğru aparırdı. 

1991-ci  il  dekabrın  8-də  SSR -nin  3  respublikasının  -  Rusiya,  Ukrayna  və 

Belorus  respublikalarının  Minsk  görüşündə  SSR -nin  buraxılması  və  müstəqil 

dövlətlər  birliyinin  yaradılmasına  dair  razılaşma  əldə  edildi.  Bu  razılaşma  əslində 

SSR -nin qanunauyğun yekunu idi. 

1991-ci il dekabrın 21-də MDB-nin yaradılması barədə razılaşmaya əsasən bu 

quruma  daha  8  ölkə  -  Azərbaycan,  Ermənistan,  Qazaxıstan,  Qırğızıstan,  Moldova, 

Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan daxil oldu. 1993-cü ilin dekabrında MDB-yə 

Gürcüstan da daxil oldu. 

Müstəqilliyin  ilk  dövrlərində  (1992-1993-cü  ilin  əvvəllərində)  artıq  ölkələr 

arasında yeni münasibətlər yaranırdı. Bu qısa vaxt ərzində birliyini təşkilatı strukturu 

yarandı:  Dövlət  başçıları  şurası,  Hökumət  başçıları  şurası,  Parlamentlərarası 

assembleya,  1993-cü  ildən  Minskdə  icraedici  katiblik  fəaliyyət  göstərir,  Xarici  işlər 

nazirliyi şurası MDB ölkələrinin müdafiə nazirlər şurası, Sahəvi əməkdaşlıq orqanı, 

Xarici  qtisadiyyat  təsisatların  rəhbərləri  şurası,  Neft  və  qaz  üzrə  hökumətlərarası 

ş

ura, iqtisadiyyatın digər sahələri üzrə rəhbərlərin hökumətlərarası şurası və s. 

Bir  neçə  il  ərzində  MDB  ölkələri  arasında  iqtisadi,  sosial,  müdafiə  və  s. 

sferalarda  qarşılıqlı  iqtisadi  əməkdaşlığın  prinsip  və  istiqamətlərini  təyin  edən 

yüzlərlə ikitərəfli və çoxtərəfli razılaşmalar əldə edilmişdir. 

MDB ölkələrinin qarşılıqlı əlaqələrində ən mühüm nailiyyətlərindən biri 1993-

cü  ildə  iqtisadi  ittifaqın  yaradılması  barədə  razılaşma  olmuşdur.  Bu  inteqrasiyanın 

uzun  müddətli  məqsədlərini  -  məhsul,  xidmət,  kapital  və  işçi  qüvvəsini  vahid 

bazarının  yaradılmasını  müəyyən  edirdi.  Bu  vahid  bazarın  yaranmasına  qədər 

iştirakçılar,  azad  ticarət  zonası,  gömrük  ittifaqı  və  valyuta  ittifaqı  kimi  mərhələləri 

görürdülər. 

Lakin iqtisadi inteqrasiyaya dair razılıq hələ kağız üzərindədir. MDB ölkələri 

hələ ki, heç bir ciddi səlahiyyətlərə malik deyillər. 

Bununla  yanaşı,  MDB  ölkələrinin  ümumi  iqtisadi  mühitinin  saxlanması  və 

möhkəmləndirilməsinə  olan  maraq  keçmiş  SSR   ölkələrinin  ötən  10  ildə  yaxın 

 

qarşılıqlı  əlaqələri  ilə  əlaqədardır.  Keçmiş  SSR   üçün  yüksək  intensivlik  xarakterik 

idi.  Ölkələrarası  mübadiləyə  milli  məhsulların  20%-dən  çoxu  cəlb  olunmuşdu.  104 

sahə  üzrə  tərtib  olunmuş  balansda  Rusiyanın  idxalı  102,  ixracı  isə  104  məhsul 

üzərində  qurulmuşdur.  Digər  ölkələrdən  gətirilmə  üzrə  Rusiya  öz  tələbatını 

maşınqayırma  məhsulları  üzrə  23%,  neft-qaz  kompleksi  üzrə  80%,  qara  və  əlvan 

metallurgiya  üzrə  30%-dən  çox,  kimya  və  yüngül  sənaye  üzrə  25%  ödəyirdi. 

Elektrovoz,  elektrik  qatarları,  kombayn,  pambıq  və  digər  hazır  məhsullar  üzrə  öz 

tələbatını 100% ödəyirdi. 

Rusiyanın yaxın xaric ölkələri bazarında öz iştirakının saxlaması təkcə keçmiş 

ittifaq daxili şəraitlə deyil, gələcək iqtisadiyyatını təyin edən bəzi amillərdən asılı idi. 

SSR  dağılandan sonra Rusiya hüdudlarından kənarda onun iqtisadiyyatına 50-100% 

təmin edə biləcək bir sıra əlvan və nadir metal yataqları aşkar olunmuşdur. 

Rusiya  istehsalının  tarixən  mənimsənilmiş  bazarda  hazır  məhsulların  satışına 

olan  maraq  onun  dünya  bazarında  rəqabət  qabiliyyətliliyi  ilə  həmçinin  investisiya 

resurslarının məhdudluğu ilə əlaqədardır. 

Yaxın  xaric  ölkələri  ilə  iqtisadi  əməkdaşlıq,  həmçinin  əməkdaşlıq  rusdilli 

diasporaların  (26  milyon)  maraqlarını  tələb  edir.  Rusdilli  əhalinin  əksəriyyəti 

təsərrüfat əlaqələrinin dağılmasından əziyyət çəkən müəssisələrdə məşğuldurlar. 

Onu  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hal-hazırda  Rusiyada  sərhədboyu  subregional 

inteqrasiya prosesləri dinamik inkişaf edir. MDB ölkələrinin digər ölkələrlə alternativ 

təsərrüfat  əlaqələri  yaranır.  Milli  bazar  transmilli  korporasiyalar  tərəfindən 

mənimsənilir, qərb firmaları ilə əməkdaşlıq Rusiyadan gətirilən məhsullardan asılılıq 

səviyyəsinin aşağı salır. 

Bunun  nəticəsində  Rusiyada  iqtisadi  islahatların  dəyişikliklərin  nəticəsi  və 

perspektivləri  onun  dünya  iqtisadiyyatında  yeri  daha  çox  onun  yaxın  xaric 

bazarlarında  mövqeyinin  qorunub  saxlanması  və  möhkəmləndirilməsi  ilə  təyin 

olunur.  Problemin  kəskinliyi  onunla  təyin  olunur  ki,  milli  iqtisadiyyatların  3-cü 

ölkələrə  doğru  istiqamət  alması  yaxın  vaxtlarda  bərpa  olmayan  xarakterə  gətirib 

çıxara bilər. 

 

Bununla bərabər yeni yaranmış müstəqil dövlətlər üçün tutumlu Rusiya  bazarı 

təkcə  cəlbedici  deyil,  bəzən  xammal,  material,  enerji  daşıyıcıları,  bir  çox  kənd 

təsərrüfatı  və  sənaye  məhsullarının  idxalı  və  ixracı  üçün  alternativ  olmayan  bir 

məkandır. 

MDB  ölkələri  çərçivəsində  inteqrasiya  meylləri  aşağıdakı  amillərlə  izah 

olunur: 

−  Əmək  bölgüsü  -  hansı  ki,  qısa  zaman  kəsiyində  tamamilə  dəyişmək 

mümkünsüz  idi.  Bəzi  hallarda  bu  ümumiyyətlə  məqsədəuyğun deyildi.  Çünki  əmək 

bölgüsü təbii iqlim, tarixi inkişaf səviyyəsi ilə bağlıdır. 

−  Ölkələrdə  geniş  əhali  kütləsinin  arzu  və  istəkləri  -  MDB  ölkələrində  qarışıq 

ə

hali  arasında  sıx  əlaqələri,  qarışıq  nigahlar,  ümumi  mədəniyyət  elementlərinin 

saxlanması, dil maneələrinin olmaması əhalinin azad hərəkəti və s. amillər təsir edir. 

−  Texnoloji qarşılıqlı asılılıq. 

Lakin  inteqrasiya  prosesləri  əks  meyllərlə  müşahidə  olunur  ki,  bu  da  hər 

ş

eydən  əvvəl  keçmiş  sovet  respublikalarında  hakim  dairələrinin  əvvəlki 

hakimiyyətlərini möhkəmləndirmək niyyətidir. Buna şərtsiz bir prioritet kimi baxır və 

iqtisadi faydalılığı ikinci plana keçirirdilər. Hər bir inteqrasiya hətta ən mülayim olsa 

belə birliyin vahid orqanına müəyyən hüquqlar verir. 

Keçmiş  sovet  məkanındakı  hər  bir  inteqrasiya  proseslərini  mənfi  qarşılayan 

qərb əvvəl gizli, sonradan isə açıq şəkildə bütün formalarda inteqrasiya proseslərinə 

fəal  şəkildə  təsir  etməyə  başladı.  MDB  ölkələrinin  qərbdən  maliyyə  və  siyasi 

asılılığını  nəzərə  alaraq  bunu  inteqrasiya  proseslərinə  bir  maneəçilik  kimi 

dəyərləndirmək olmaz. 

Postsovet ölkələrinin inteqrasiyaya hazırlığı müxtəlif idi. Bu müxtəliflik təkcə 

iqtisadi  deyil,  siyasi  hətta  etnik  amillərlə  də  bağlı  idi.  lk  əvvəl  baltikyanı  ölkələr 

MDB  strukturunda  iştiraka  qarşı  çıxmışdılar.  Bu  ölkələr  üçün  Rusiyadan 

"idarəedilmək"  və  öz  hökmranlığını  yalnız  "Avropaya"  daxil  olmaq  yolu  ilə 

möhkəmləndirmək  istəyi  daha  əsas  idi.  Baxmayaraq  ki,  MDB  ölkələri  ilə  əlaqələri 

inkişaf etdirmək marağında da idilər. 

 

MDB  daxilində  inteqrasiyaya  möhkəm  münasibət  Ukrayna,  Gürcüstan, 

Türkmənistan  daha  müsbət  isə  Belarus,  Ermənistan,  Qazaxıstan  və  Qırğızıstan 

tərəfindən bildirilirdi. 

Bu  ölkələrdən  bir  çoxu  MDB-yə  "sivilizasion  ayrılma"  kimi  öz  dövlətçiliyini 

qaçılmaz  itkiləri  minimumlaşdırmaq  vasitəsilə  möhkəmləndirmək  kimi  baxırdılar. 

Ölkələrin  real  yaxınlaşması  vəzifəsi  ikinci  plana  keçirdi.  Bu  ölkələr  öz  siyasi 

vəziyyətinə  çatmaq  üçün  inteqrasiya  qrupları  mexanizmindən  istifadə  etməyə 

çalışırdılar.  Xüsusilə  Gürcüstan  Abxaziya  separatizminə  qarşı  müharibədə  MDB 

vasitəsilə iqtisadi və siyasi blokadaya nail olmaq istəyirdi. 

MDB 

yaradılarkən 

onun 

nizamnaməsində 

birliyin 

məqsədləri 

müəyyənləşdirirdi  -  MDB  üzvlərinin  iqtisadi,  siyasi  və  humanitar  sahələrdəki 

inteqrasiyaya  imkan  yaratmaq,  insanlar  arasında  əlaqə  və  münasibətləri  inkişaf 

etdirmək, üzv ölkələrin dövlət institutları və müəssisələri arasında əlaqələrin bərpaçı 

və yeniləşməsi. 

MDB-nin yeni yaranmış ölkə hökumətləri öz iqtisadi məqsəd və prioritetlərini 

formalaşdırarkən  keçmiş  ittifaq  ölkələri  arasında  tarixən  mövcud  olmuş  əmək 

bölgüsünün  "aradan  qaldırılmasının"  mümkünsüzlüyünü  anladılar.  Keçmiş  ittifaq 

ölkələri arasında qarşılıqlı asılılıq çox güclü idi. 

Keçmiş  SSR   respublikaları  arasında  kooperasiya  əlaqələrinin  qırılmasına 

ə

lavə olaraq Q YŞ çərçivəsində istehsal əməkdaşlığı münasibətlərinin itirilməsi oldu. 

20%  tənəzzülün  səbəbi  təkcə  keçmiş  partnyorlar  arasında  təsərrüfat  əlaqələrinin 

qırılması  olmuşdu.  90-cı  illərin  sonu  üçün  bu  itki  ümumdaxili  məhsul  ilə  nisbətdə 

hələ də artırdı. MDB ölkələri iqtisadiyyatlarının strukturu və yetkinlik səviyyələrinə 

görə  bir-birindən  fərqlənir.  Rusiya,  Ukrayna,  Qazaxıstan  emaledici  sənayedə,  o 

cümlədən maşınqayırma sənayesi, diversifikasiyalaşmış istehsalın sahəsi strukturunu 

böyük həcminə görə milli təsərrüfatlarının kifayət qədər inkişafı ilə fərqlənir. Digər 

ölkələri inkişaf etməkdə olan ölkələr siyahısına aid etmək olur. Onlar iqtisadiyyatın 

ağır-xammal  strukturu,  hasiledici  sənayenin  xüsusi  çəkisi  və  kənd  təsərürfatı  və 

mineral  xammalın  ilkin  emaledici  sahələrində  fəaliyyət  göstərirlər.  Onlar  xarici 

ticarətin böyük hissəsini öz aralarında həyata keçirirlər. 

 

Birlik  daxilində  qarşılıqlı  iqtisadi  əlaqələri  qüvvətləndirərkən  ayrı-ayrı 

ölkələrin göstəricilərini nəzərdən keçirmək lazımdır. 

Qazaxıstan  və Belarus  Rusiyanın  səviyyəsinə daha  yaxındır  (ÜDM-nin  77 və 

71%-i).  Bundan  sonra  Gürcüstan  (48%),  Ukraynadır  (45%).  Azərbaycan  və 

Türkmənistan  (28%),  Ermənistan  (26%),  Moldova  (24%),  Qırğızıstan  (18%)  və 

Tacikistan (11%) zəif inkişaf etmiş ölkələrə daxildir. 

Göstəricilərin dəyəri MDB-nin keçid iqtisadiyyatlı ölkələri üçün kifayət qədər 

etibarlı alət deyil. Ona görə məşğulluğun strukturuna diqqət yetirək. 

Kənd  təsərrüfatında  məşğulluğun  ümumi  həcminə  görə  3  qrup  ölkə  var. 

Rusiya,  Belarus,  Qazaxıstan  və  Ukrayna  -  13-24%.  Orta  Asiya  ölkələrində  xüsusilə 

Tacikistan,  həmçinin  Gürcüstan  və  Moldova  aqrar  sektorun  həcmi  məşğulluğun 

xüsusi  çəkisinə  görə  aşağıdır.  Burada  əhalinin  böyük  hissəsi  hələ  sənayeləşmə 

dövrünə qədəm qoymamışdır. 

Ümumdünya  inteqrasiya  meyllərindən  fərqli  olaraq  postsovet  məkanında 

ölkələrin iqtisadi cəhətdən ayrılma prosesi gedir. 

MDB  ölkələrinin  qarşılıqlı  münasibətlərindən  danışdıqda  onların  qarşılıqlı 

çətinlikləri,  yaranmaqda  olan  iqtisadi  fəaliyyətin  qloballaşması  (regional  və 

subregional) proseslərini nəzərdən keçirmək lazımdır. 

Hamıya  məlumdur  ki,  qlobalizasiyanın  hərəkətverici  qüvvələri  -  ölkənin 

ticarəti,  kapital  bazarının  liberallaşdırılması,  yeni  texnologiyaların,  məhsulların 

bölüşdürülməsi,  mübadiləsi  strategiyası  və  istehsalın  beynəlxalq  xarakterinin 

möhkəmləndirilməsi, məhsul, xidmət və kapitalın hərəkəti zamanı yaranan maneələri 

aradan qaldırılmasına doğru atdığı addımlardır. 

Qlobalizasiya  meylləri  dünya  iqtisadiyyatında  müxtəlif  cür  qiymətləndirilir. 

Bunlar  EÖ-də  meydana gəlir,  inkişaf edir  və  EOÖ-ə  böyük təhlükələr  yaradır.  Bu 

təhlükələrin olmaması üçün MDB ölkələri öz unikal geosiyasi mövqeyindən istifadə 

edərək  öz  iqtisadi  maraqlarını  qoruya  və  dünya  bazarlarına  aktiv  şəkildə  müdaxilə 

edə bilər. Bunun üçün bütün hərəkətverici qüvvələr vardır. MDB ölkələri spekrli və 

böyük həcmli təbii  resurslara, güclü  elmi-texniki potensiala, ixtisaslı  mütəxəssislərə 

və işçi kadrlara malikdir. 

 

Qərbi Avropa və inkişaf edən Asiya-Sakit Okean regionu arasında geosiyasi və 

sosial mədəni bir qurum kimi inteqrasiya edən Müstəqil Dövlətlər Birliyi hal-hazırda 

beynəlxalq  siyasi  və  iqtisadi  münasibətlər  sisteminə  aktiv  şəkildə  təsir  etmək 

gücündədir. 

Yeni  müstəqil  dövlətlərin  yaranmasından  açıq  bazar  iqtisadiyyatının 

formalaşmasına  istiqamət  götürən  keçmiş  ittifaq  respublikaları  dərin  iqtisadi 

transformasiyalara məruz qalmışdır. 

Nəticədə hal-hazırki dövrdə demək olar ki, bazar iqtisadiyyatının bazisi vardır. 

Bir  çox  ölkələr  iqtisadiyyatın  açıqlığı,  liberalizasiyası  ilə  təmin  olunmuş  və  bir  çox 

dövlət  müəssisələri  və  təşkilatlarında  iri  miqyaslı  özəlləşdirmə  prosesləri 

aparılmışdır. 

Keçmiş  sovet  məkanında  MDB-nin  bütün  ölkələrində  iqtisadi  münasibətlərin 

yeni  əsasda  qurulması  prosesi  başlamışdır.  Bu  konteksdə  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 

hakimiyyətə nail olmaq onlara sərbəst surətdə xarici bazarlara çıxmaq imkanı verir. 

MDB-də  mürəkkəb  iqtisadi  vəziyyətin  olması  onun  ölkələrinin  dünya  təsərrüfat 

ə

laqələrinin  qoşulmasına hazır  olmaması  olmuşdur  və bunun da nəticəsində neqativ 

dezinteqrasiya prosesləri güclənməkdədir. Bu şəraitdə birlik ölkələri milli maraqların 

qorunması  şərti  ilə  qarşılıqlı  münasibətləri,  əməkdaşlığı  inkişaf  etdirmək  üçün 

qanunauyğun şəkildə milli təsərrüfatların kompleks inkişafı yollarını axtarır. Burada 

qeyd etmək olar ki, son dövrlərdə inteqrasiya prosesləri güclənməkdədir. 

1997-ci ilin oktyabrında Kişinyov sammitindən sonra ilk dəfə MDB-yə bitərəf 

bir  qiymət  verildi.  Uzun  müddət  dövlətlərarası  forum  işə  başladı  ki,  bu  MDB 

qarşısında  duran  kompleks  problemlərin  həlli,  onun  inkişafı  və  perspektivlərini 

müəyyənləşdirməsi  üçün  nəzərdə  tutulmuşdu.  Daha  qısa  və  konkret  vəzifə  -  tam 

qiymətli  çoxtərəfli  azad  ticarət  zonası  formalaşdırılması  irəli  sürüldü.  Bu  dövrdən 

etibarən aydınlaşdı ki, 15 aprel 1994-cü il azad ticarət zonasının yaradılması barədə 

imzalanan, hələ onun yarısı təsdiq edilən bir razılaşma qarşılıqlı işgüzar tərəfdaşlığın 

real bazası olmamışdır. 

Burada  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  sənəd  eks  prezidentlərin  rəyinə  görə  çox 

yüksək  tələblərə  cavab  verirdi.  Bu  tədricən  gömrük  rüsumlarının  ləğvini,  qarşılıqlı 

 

ticarətdə  kəmiyyət  məhdudlaşdırmalarını,  hər  bir  iştirakçı  üçün  3-cü  ölkələrə  qarşı 

münasibətlərin  xarakterini  özü  müəyyən  etməyi  nəzərdə  tuturdu.  Lakin  fakt 

faktlığında qalır. 

Bunun  səbəbi  müxtəlifdir.  Bəzi  ekspertlər  əsas  səbəbi  MDB  çərçivəsində 

iqtisadi qarşılıqlı əlaqələrə təşəbbüsün olmaması  və  ikitərəfli əlaqələri  üstün tutmaq 

kimi  qiymətləndirirlər.  Razılaşmanın  ireallaşdırılması  üçün  bu  ölkələrdən  ticarət 

siyasətində  əhəmiyyətli  mövqelərin  razılaşdırılmasını  qaçılmaz  qarşılıqlı  güzəştlərə 

getmək hazırlığını tələb etmiş olur. 

Digərləri hesab edir ki, hər hansı bir planı həyata keçirərkən onu real faktlardan 

götürmək  lazımdır.  3-cülər  hesab  edir  ki,  azad  ticarət  rejiminin  səmərəli  fəaliyyət 

göstərməsi  üçün  müəyyən  bir  sərhəddə  çatmaq  və  bazar  islahatlarının  kefyiyyəti 

zəruridir. Buraya dövlətlərin hüquqi və iqtisadi sisteminin bağlılığı və uyğun olaraq 

islahatların istiqamətliliyi və sinxronluluğu nəzərə alınmalıdır. 

Forum bu arqumentləri nəzərdən keçirdi və azad ticarət zonasının yaradılması 

haqqında  olan  razılaşmaya  dəyişikliklər  və  əlavələr  edilməsi  haqqında  protokol 

hazırladı. Protokol özündə prinsipial düzəlişlər və təkliflər çoxluğunu birləşdirirdi ki, 

mütəxəssislərin qiymətlərinə görə bu sənədi azad ticarət rejiminin müəyyən məqsədə 

yönəlmiş bir sənəd kimi dəyərləndirirdi. 

Ə

gər  adı  çəkilən  sənəddə  qoyulmuş  iddialar  həyata  keçirilsə,  nazirlik  və 

təşkilatların  konkret  addımları  ilə  möhkəmləndirilsə,  birlik  ölkələri  əhalinin  həyat 

səviyyəsinin qaldırılması üçün onların elmi-istehsal, təbii və əmək potensialından tam 

və  dolğun  istifadə  edə  biləcək  mexanizmə  yiyələnəcəkdir.  Əməkdaşlığın 

müvəffəqiyyətli  inikşafı  üçün  həm  yuxarı  (dövlət  orqanları),  həm  də  aşağılar 

(təsərrüfat subyektləri) tərəfindən ardıcıl müəyyən bir məqsədə yönəlmiş bir fəaliyyət 

göstərilməlidir.  Bunlara  iyun  ayında  keçirilmiş  Moskva  sammitində  təsdiq  edilmiş 

"MDB-nin  2005-ci  ilə  qədərki  dövrdə  inkişafına  dair"  fəaliyyət  proqramında  ətraflı 

şə

kildə  nəzər  yetirmişdir.  Bu  sammitin  iqtisadi  hissəsində  diqqət  azad  ticarət 

zonasının  formalaşdırılmasına  yönəlmişdir.  Proqram  kompleks  ölçülərin  həyata 

keçirilməsini nəzərdə tutur ki, bu da son nəticədə ilk növbədə bütün birlik inteqrasiya 

sistemi  üçün  faydalı  olan  milli  iqtisadiyyatların  qarşısına  qoyduğu  vəzifələri,  2-ci 

 

növbədə  isə  ticarət-iqtisadi  münasibətlərində  fərqlərin  müxtəlifliklərin  aradan 

qaldırılması,  xarici  iqtisadi  və  gömrük  qanunvericiliyinin  uyğunlaşdırılmasını 

nəzərdə tutur. 

Hal-hazırda  təsdiq  etmək  olar  ki,  birliyin  əksəriyyət  ölkələri  çoxdan  elan 

edilmiş sıx iqtisadi inteqrasiyaya doğru bir istiqamətin mühüm bir hissəsi kimi azad 

ticarət  rejiminin  yaradılmasına  səs  verirlər.  Razılaşmaya  imza  atan  11  ölkədən 

(Türkmənistandan  başqa)  9-u  sənədin  qüvvəyə  minməsi  üçün  artıq  dövlətləri 

daxilində prosedur qaydaları yerinə yetirmişlər. 

Ə

lbəttə ki, azad ticarət zonasının inteqrasiya problemlərinin həllində universal 

vasitə olduğunu demək düzgün olmazdı. 

Hökumət  başçılarının  Minskdə  keçirilən  sonuncu  sammitində  bu  gün  MDB 

ölkələri  ilə  münasibətdə  ağıllı  proteksionizm  zəruridir  ki,  bu  da  daxili  bazarlarda 

qarşılıqlı  mövqelərin  möhkəmləndirilməsi,  şəxsi  müəssisələrin  və  təsərrüfat 

sahələrinin  yeni  dünya  təsərrüfatında  layiqli  yer  tutması  üçün  real  resurslardan 

səmərəli istifadəyə yol açır. 

Bir  qayda  olaraq  MDB  məkanında  cərəyan  edən  proseslər  təhrif  edilmişdir. 

Sovet  məkanı  barəsindəki  əvvəlki  səhv  təsəvvürlər  artıq  postsovet  reallıqlarında  da 

özünü büruzə verməkdədir. Əslində sovet ittifaqı özündə çoxtəbəqəli, sosial iqtisadi 

sahədə və dini mədəni sahədə təhlilə müxtəliflik birləşdirirdi. Onun hissələrində olan 

müxtəlifliyi  50-ci  illərin  ortalarında  meydana  gələn  totalitar  rejimdə  büruzə  verirdi. 

Bu hadisə ölkələrin gələcək inkişafında böyük rol oynamışdır. 

MDB  ölkələri  arasında  diversifikasiyanın  dərinləşməsi  onların  xarici  iqtisadi 

orientasiyada müxtəlif istiqamətli iqtisadi maraqlarından irəli gəlir. Bildiyimiz kimi, 

Rusiya  Federasiyası  bu  məkanda  dominant  ölkə  sayılır  və  ölkələrin  Rusiya  ilə 

münasibətdə bir neçə qrupları vardır. 

1.

  Qısa müddətli və uzun müddətli dövrdə plana kritik olaraq xarici yardıma, 

xüsusilə Rusiyaya ehtiyacı vardır. Bu ölkələrə Ermənistan, Belarus, Tacikistan aiddir. 

2.

  Qazaxıstan,  Qırğızıstan,  Ukrayna  və  Moldova  Rusiya  ilə  əməkdaşlıq 

sahəsində asılıdırlar. Lakin balanslaşdırılmış xarici iqtisadi əlaqələri ilə fərqlənirlər. 

 

3.

  Bu  ölkələrin  Rusiyadan  asılılığı  zəifdir  və  getdikcə  azalır.  Buraya 

Azərbaycan, Gürcüstan, Özbəkistan və Türkmənistan daxildir. 

Bu qruplara bölünmə iqtisadi kriteriyalardan irəli gəlir. Belə ki, 1-ci qrupa zəif 

inkişaf  etmiş  ölkələr  (Belarusdan  başqa)  aiddir  ki,  onların  şəxsi  energetik  bazası 

yoxdur.  2-ci  qrup  aralıq  xarakter  daşıyır.  Məsələn,  Qazaxıstan  1-ci  qrupa  doğru 

istiqamətdədir.  Qırğızıstan  isə  əksinə  3-cü  qrupa  doğru  istiqamətdədir.  3-cü  qrup 

ölkələr təbii resurslardan istifadə etməklə milli iqtisadi məkanda inkişaf modellərini 

yeniləşdirməyə doğru can atırlar. 

Ə

gər 3-cü qrup ölkələri  maksimum  iqtisadi və  siyasi kursu həyata  keçirməyə 

çalışırlarsa,  1-ci  qrup  isə  inteqrasiyanın  daha  doğrusu  postsovet  məkanında 

reinteqrasiya tərəfdarladırıdır. MDB daxilində maksimum yaxınlaşmaya tərəfdar olan 

ölkələr  Belarus,  Türkmənistan  və  Ermənistandır  ki,  öz  fəaliyyətlərini  Rusiya 

resursları hesabına davam etdirmək niyyətinəddirlər. 

MDB  məkanında  qarşılıqlı  iqtisadi  əlaqələri  qiymətləndirərkən  qeyd  etmək 

lazımdır ki, burada inteqrasiya amilləri ilə yanaşı əks təsirli mexanizmlər də vardır. 

hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, birlik sosial-iqtisadi böhran keçirir. Sosial-

iqtisadi  inkişafda  iqtisadi  və  siyasi  islahatların  həyata  keçirilməsi  istiqamətlərində 

xarici  siyasi,  xarici  iqtisadi  orientasiyada  müxtəliflik  konfliktlərin  tənzimlənməsi 

birlik  daxilində  inteqrasiya  prosesləri  üçün  gərəkli  olan  xarici  və  iqtisadi  şərtləri 

təmin  edir.  2-ci  amil  iqtisadi  potensiala  görə  fərqlilik  Rusiyanın  payına  ÜDM-nin 

80%-i düşür. 3-cü amil MDB ölkələrində hələ bazar islahatları sona çatmamışdır. Bu 

da  vahid  bazar  məkanının  formalaşmasında  problemlər  yaradır.  4-cüsü  isə  dünya 

dövlətlərinin bu məkanda baş verən proseslərə əks təsiri.