AZƏrbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura məRKƏZ
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Azərbaycanın MDB ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin kompleks tədqiqi
Keçmiş SSR respublikalarının vahid xalq təsərrüfatı kompleksi çərçivəsində uzunmüddət birgə inkişafı prosesində onlar arasında ictimai əmək bölgüsü dərinləşmiş və ixtisaslaşan sahələr inkişaf etdirilmişdir. Vahid mərkəzin təsiri altında respublikalararası əlaqələr genişləndirilmiş və milli ərazi istehsal kompleksləri iqtisadi cəhətdən bir-birilərini qarşılıqlı surətdə tamamlamışdır. Cədvəl 2.2. MDB ölkələri və Gürcüstan üzrə ümumi daxili məhsul (cari qiymətlərlə, milyon dollarla)
2010 2011 2012 2013 Azərbaycan 44 297,0 52 909,3 65 951,6 69 683,9 73 560,5 Belarus
49 029,2 54 940,0 53 008,6 63 366,1 70 982,0 Ermənistan 8 648,0 9 260,3
10 142,1 9 958,0
10 431,2 Qazaxıstan 115 306,1 148 023,1 188 050,0 203 520,6 224 414,8 Qırğızıstan 4 691,5 4 794,7
6 198,3 6 605,1
7 226,3 Moldova
5 437,6 5 799,0
7 022,5 7 285,5
7 934,7 Özbəkistan 33 681,0 39 315,6 45 915,2 51 114,8 56 805,2 Rusiya
1 224 975,3 1 525 314,3 1 906 890,2 2 002 522,6 2 097 903,9 Tacikistan 4 978,3 5 642,2
6 523,6 7 592,6
8 506,0 Türkmənistan 20 214,0 22 148,0 29 233,0 35 164,0 … Ukrayna
117 220,2 136 427,9 163 449,3 176 598,5 182 025,6 Gürcüstan 10 767,1 11 636,5 14 438,5 15 846,8 16 126,4
Şə kil 2.1. MDB ölkələrində qarşılıqlı iqtisadi əlaqə və asılılığın inkişaf meylləri
Müstəqil Dövlətlər Birliyini təşkil edən keçmiş ttifaq respublikalarında sənaye və aqrar sahələr qarşılıqlı surətdə daxili bazarla sıx əlaqələndirilmiş şəkildə etdirilmişdir. Belə bir uzunmüddətli inkişafın gedişində respublikaların sənayeyönümlü ixtisaslaşmasının dəqiq istiqamətləri yaranırdı. Məsələn, Rusiya, Belarusiya, Ukraynada maşınqayırma sahəsi daha inkişaf etdirilmişdir. Bu sahələrin 1990-cı ildə sənaye istehsalında payı Belarusda 34,2%, Rusiyada 30,3% təşkil etmişdir. Gürcüstan, Moldova, Azərbaycan və Qırğızıstan yeyinti sənayesi sahələri inkişaf etmiş və sənaye məhsulunda bu sahələrin payı 37,4-24,8 faiz səviyyələrində olmuşdur. Türkmənistan, Tacikistan, Özbəkistan və Qırğızıstan üçün yüngül sənaye sahələri üstün inkişaf etmişdir. Bu dövrdə Türkmənistanda yüngül sənayenin ümumi sənaye məhsulunda payı 42,2%, Qırğızıstanda 27,4% təşkil etmişdir. Azərbaycanda neft maşınqayırması və kimya sahələri də üstün inkişaf səviyyəsində olmuşdur. Bəzi
məhsullarına görə Azərbaycan neft və kimya sənayesi müəssisələri keçmiş ttifaqla inhisarçı mövqedə olmuşlar (məsələn sulfanol istehsalının 95 faizi, neftmaşınqayırma avadanlıqlarının 80 faizi). Cədvəl 2.3. MDB ölkələri və Gürcüstan üzrə adambaşına ümumi daxili məhsul (cari qiymətlərlə, dollarla)
2010 2011 2012 2013 Azərbaycan 5 018,2 5 922,0
7 285,0 7 594,3
7 912,5 Belarus
5 157,3 5 788,9
6 207,0 6 695,1
7 498,7 Ermənistan 2 665,8 2 842,8
3 103,0 3 292,9
3 451,7 Qazaxıstan 7 164,8 9 070,0
11 356,6 12 118,9 12 933,0 Qırğızıstan 910,0 920,2
1 130,1 1 233,2
1 319,7 Moldova
1 524,8 1 632,0
1 971,0 2 046,0
2 229,3 Özbəkistan 1 213,0 1 377,1
1 565,5 1 716,6
1 878,4 Rusiya
8 579,1 10 677,8 13 338,5 13 983,9 14 618,8 Tacikistan 678,8 750,4
845,7 961,4
1 053,5 Ukrayna
2 555,3 2 985,9
3 590,3 3 888,7
4 009,7 Gürcüstan 2 455,2 2 623,0
3 230,7 3 523,4
3 596,6 Göstərilən hallar MDB məkanında iştirakçı ölkələrin iqtisadi inteqrasiyasına öz təsirini göstərir. Xammal istehsalı sahələrinin dünya bazarı ilə daha intensiv ə laqələnməsi, blokdaxili ölkələrdə xammala tələbin azalması, resurs emalı sahələrinin rəqabət qabiliyyətinin aşağı səviyyəsi və səmərəsizlik effekti, eləcə də digər iqtisadi səbəblər üzv ölkələrin inteqrasiya proseslərində qarşılıqlı maraqları və inteqrasiya ə məkdaşlığın inkişafında özünü göstərir. Cədvəl 2.4. MDB ölkələri və Gürcüstan üzrə iqtisadi artım templəri, faizlə 2009 2010 2011 2012 2013 Azərbaycan 109,3 105,0
100,1 102,2
105,8 Belarus
100,2 107,7
105,5 101,7
100,9 Ermənistan 85,9 102,2
104,7 107,2
103,5 Qazaxıstan 101,2 107,3
107,5 105,0
106,0 Qırğızıstan 102,9 99,5
106,0 99,9
110,5 Moldova
94,0 107,1
106,8 99,3
108,9 Özbəkistan 108,1 108,5
108,3 108,2
108,0 Rusiya
92,2 104,5
104,3 103,4
101,3 Tacikistan 103,9 106,5
107,4 107,5
107,4 Türkmənistan 106,1 109,2
114,7 111,1
110,2 Ukrayna
85,2 104,1
105,2 100,3
100,0 Gürcüstan 96,2 106,3
107,2 106,2
103,2 Göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasının idxal və ixrac əməliyyatlarının böyük bir hissəsi Rusiya Federasiyasının payına düşür. kinci və üçüncü yerlərdə uyğun olaraq Qazaxıstan və Ukrayna respublikaları durur. Müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkələr arasında xarici iqtisadi və xarici siyasi sahədə düyünlər (ziddiyyətlər) yarandı. Bunlardan biri Xəzər problemidir. Bu onun statusu və bu rayondan nəql edilən neftin marşrutu ilə bağlıdır. 2 postsovet ölkəsi Azərbaycan və Qaxaxıstan müxtəlif əsaslarla Xəzərin zonalarla bölgüsünü təklif edirlər. Rusiya isə öz növbəsində Xəzərin təkindəki neft yataqlarından digər Xəzəryanı ölkələr ilə birlikdə istifadəni təşkil edir. O nefti Rusiya ərazisindən Avropaya nəqli üçün böyük sahədə yataqları əldə etmək marağındadır.
min ABŞ
doll. Payı,
%-lə min ABŞ
doll. Payı,
%-lə min ABŞ
doll. Payı,
%-lə MDB cəmi 2 553 243,0 100.0 1 509 637,9 100.0 4 062 880,9 2,5
Belarus 87 334,8 3,4 14 696,6 1,0 102 031,4 9,1 Qazaxstan 306 763,3 12,0
64 234,3 4,3
370 997,6 0,4
Qırğızstan 1 767,1
0,1 12 760,9 0,8 14 528,0 0,1 Moldova
4 015,5 0,2
190,2 0,0
4 205,7 0,5
Özbəkistan 10 769,4 0,4 10 678,5 0,7 21 447,9 63,6 Rusiya
1 505 178,4 59,0
1 077 844,4 71,4 2 583 022,8 0,3 Tacikistan 42,9 0,0
13 763,0 0,9
13 805,9 2,2
Türkmənistan 48 300,3 1,9 39 852,1 2,6 88 152,4 21,3 Ukrayna
589 071,3 23,1
275 617,9 18,3
864 689,2 2,5
Mənbə: www.azstat.org BƏB-nin, Azərbaycanın geoiqtisadi vəziyyətinin, mövcud resurs və elmi- texniki potensialının xüsusiyyətlərinə əsasən xarici iqtisadi fəaliyyətin formalaşan mexanizmi xarici iqtisadi strategiyanın əsas məqsədinin Azərbaycanın xalq təsərrüfatı kompleksinin dünya və regional təsərrüfat sisteminə inteqrasiyanın realizasiyası üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu məqsədə nail olmaq üçün bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə (bağlılıqda) olan 3 əsas tapşırığı yerinə yetirmək lazımdır. 1. Dünya praktikasında qəbul olunmuş prinsiplər, normalar və iqtisadi mexa- nizmlərdən istifadə etməklə, inkişaf etmiş bazar sisteminin formalaşdırılması; 2. Milli təsərrüfatı yenidən təşkil etmək üçün dünya iqtisadi sisteminin imkan- larından istifadə olunması; 3. Xarici iqtisadi sferanın dinamik və yüksək effektli artımı təmin edə biləcək amilə çevirmək. Rusiya Azərbaycanda neft sənayesində öz mövqeyini saxlamağı davam etdirir. 1994-cü ildə rus konserni "Lukoyl" Xəzər dənizinin Azərbaycan şelfindəki Azəri, Çıraq, Günəşli yataqlarından neft çıxaran beynəlxalq konsorsiuma daxil oldu. 1995-ci ildə bu kompaniya digər bir layihədə (100mln-dan çox neft ehtiyatı olan Qarabağ yatağı) əhəmiyyətli bir mövqe tutur. Burada beynəlxalq konsorsiumda payı 35% idi. Cədvəl 2.6. dxalda ölkə qruplarınnı xüsusi çəkisi, % Mənbə: www.azstat.org Dünya iqtisadiyyatı tendensiyalarının və Azərbaycanın ticarət əlaqələrinin kompleks tədqiqatlarının aparılması, regionla xüsusiyyətlərin, coğrafi-ölkə prioritet- lərinin müəyyən olunması və bunun əsasında elmi əsaslandırılmış proqnozların hazırlanması xarici ticarətin inkişaf strategiyasının müəyyən olunmasında böyük rol oynayır. Cədvəl 2.7. xracda ölkə qruplarınnı xüsusi çəkisi, %
Dünya bazarından asılılığın güclənməsi şəraitində postsovet dövlətlərinin təsərrüfat əlaqələrinin yaxın xaricdən uzaq xaric ölkələrə istiqamətlənməsi idxal-ixrac ə laqələrinin strukturunda və MDB ölkələrində istehsal sferasında böyük struktur dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdır. Məlum olduğu kimi, hazırda bu ölkələrin ixracında yanacaq-energetik və mineral-xammal resursları, idxalda isə emaledici sənaye məhsulları (hazır mallar - hər şeydən əvvəl yüngül və yeyinti sənaye məhsulları) üstünlük təşkil edir. 1990-2005-ci illər ərzində Birlik ölkələri arasında qarşılıqlı və birtərəfli asılılıq meylləri yaranmışdır. Bu proses demək olar ki, regional birliklərin yaranmasına və onların müəyyən dərəcəli müxtəlif siyasi-təşkilati qruplaşmalarına gətirib çıxarmışdır. Bunlara - 1) Rusiya və Belarusa ttifaqı; 2) AvrAsiya itqisadi birliyi (Rusiya, Belarusiya, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistan); 3) Mərkəzi Asiya iqtisadi birliyi (Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan); 4) GUAM (Gürcüstan, Ukrayna, Özbəkistan, Azərbaycan və Moldova). Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsindən verilən məlumata ə sasən, 2013-cü ildə Azərbaycan Respublikasının MDB dövlətləri ilə ticarət dövriyyəsinin həcmi 4.062,88 mln. ABŞ dolları, o cümlədən idxalın həcmi 2.553,24 mln. ABŞ dolları, ixracın həcmi isə 1.509,64 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. 2013-cü ildə MDB dövlətlərinin Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət dövriyyəsindəki payı 11,71 faiz təşkil etmişdir. 2012-ci il ilə müqayisədə, 2013-cü ildə MDB dövlətləri ilə ticarət dövriyyəsi 11,84 faiz, o cümlədən ixrac 20,58 faiz artmışdır. Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələrinin inteqrasiya potensialının yüksək olmasına baxmayaraq, blokdaxili əməkdaşlığın inkişafının kifayət qədər problemləri qalmaqdadır. MDB-nin əhalisi planetin əhalisinin 5%-ni, sənaye potensialı dünya sənaye potensialının 10%-ni təşkil edir. Dünyanın əsas növ təbii ehtiyatlarına 25 faizi MDB ölkələri ərazisində yerləşir. Elektrik enerjisi hasilatına görə MDB dünyada dördüncü yerdə olmaqla, dünya hasilatının 10%-ni təşkil edir. Eyni zamanda, qeyd olunmalıdır ki, XX əsr ərzində postsovet ölkələri əhəmiyyətli industrial inkişaf yolu keçmiş, elmi-texniki və intellektual potensial inkişaf etmişdir. MDB ölkələrinin formalaşan qlobal iqtisadiyyatda mövqelərinin gücləndirilməsi imkanları böyükdür, bu imkanlardan qarşılıqlı maraqlara uyğun istifadə olunması inteqrasiya ə məkdaşlığının ən aktual problemləridir. 2.3. Azərbaycanın MDB ölkələri ilə investisiya sahəsində əməkdaşlığının mövcud vəziyyəti və istiqamətləri
Azərbaycanın da digər keçid iqtisadiyyatlı ölkələr kimi bir çox problemləri vardır. Bunlardan biri də investisiya krizisidir və xarici investisiyaların cəlb olunmasına Azərbaycanda bu vəziyyətdən ən uğurlu çıxış yolu kimi baxılır. Xarici investisiyaların cəlb olunmasına Azərbaycanda bu vəziyyətdən ən uğurlu çıxış yolu kimi baxılır. Xarici investisiyaların cəlb olunması üçün isə münbit investisiya mühitinin olması vacib şərtdir. Hər bir ölkədə, o cümlədən, Azərbaycanda da investisiya mühitinə aşağıdakı amillər qrupu təsir göstərir: 1. Sosial-iqtisadi situasiya; 2. qtisadi vəziyyət; 3. Hüquqi təminat. Azərbaycanda hal-hazırda siyasi vəziyyət qismən sabitdir, lakin 1990-93-cü illərdə olan hakimiyyət dəyişiklikləri, "Qarabağ" münaqişəsi bu illərdə investisiyanın dinamikasına öz təsirini göstərir. Azərbaycanda iqtisadiyyatın bazar səviyyəsi bütün keçmiş sosialist ölkələrində olduğu kimi çox aşağıdır. Azərbaycn keçid dövrünü yaşayır. Bununla yanaşı, bu ölkələrdə iqtisadiyyatın açıqlığı aşağı olduğuna görə onlar xarici investisiyalar haqqında xüsusi, ayrıca qanunlar qəbul etməyə borcludurlar. Azərbaycanda xarici investisiyaların hüquqi rejimi 4 səviyyədə müəyyənləşir: a) konstitusion rejim; b) qanunlar və digər normativ-hüquqi səviyyəsində; c) ikitərəfli və çoxtərəfli hökumətlərarası razılaşmalar səviyyəsində; d) beynəlxalq çoxtərəfli müqavilələr səviyyəsində. Azərbaycanda xarici investisiyalar haqqında əsas qanunlar "Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası" və 1992-ci ildə qəbul olunmuş "Xarici investi- siyaların qorunması haqqında" qanundur.
Cədvəl 2.8. 2013-cü ilin yanvar-dekabr aylarında Əsas kapitala yönəldilmiş xarici investisiyalar Ölkələrin və beynəlxalq təşkilatların adı min manat Ümumi həcmdə xüsusi çəkisi, faizlə Cəmi 4167217,5 100 o cümlədən: Böyük Britaniya 1495003,6 35,9 Norveç
513789,8 12,3
ABŞ 489122,1 11,8 Yaponiya 388358,8 9,3
Türkiyə 310955,6 7,5 Çexiya
275652,1 6,6
Fransa 159337,4 3,8
Iran
123787,7 3 Cənubi Koreya 24297,8 0,6
Sinqapur 18576,6
0,4 Almaniya 1327,1 0,0
Niderland 1113,1
0,0 taliya
274,5 0,0
Lüksemburq 10,8
0,0 Dünya Bankı 149907,3 3,6
Asiya nkişaf Bankı 60645,4
1,5 slam nkişaf Bankı 17929,3 0,4
Avropa Yenidənqurma və nkişaf Bankı 3440,1
0,1 Avropa Birliyi maliyyə yardımı 3347,5 0,1
WWF Qafqaz Proqramının Azərbaycan Fondu 3210,2
0,1 Avropa Şurası 2153,1 0,0
Mənbə: www.economy.gov.az Xarici investisiyaların sahəvi strukturuna nəzər salsaq, burada yanacaq- energetika sektorunun öndə getdiyini görərik. Xarici investisiyaların digər sahələrə daxil olmasına bu sahələrin daha az cəlbedici olması mane olur. Cədvələ nəzər salsaq görərik ki, bu illər ərzində digər sektorlara cəmi 1132,3 mln. dollar investisiya qoyulmuşdur. Bu da neft sektoruna qoyulan investisiyalardan 2,5 dəfə azdır. Bu illər ə rzində respublikanın sənayesinə xarici investisiyaların cəmi 7,8%-i, nəqliyyat və kommunikasiyaya 4,1%-i, tikintiyə 7,8%-i, ASK və digər iqtisadi sahələrə cəmi 3,0%-i yönəldilmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, portfel investisiyalar şəklində, daha doğrusu, səhmlərə, istiqrazlara və digər qiymətli kağızlara, həmçinin bank depozitlərinə qoyuluşlar şə klində maliyyə investisiyalarının həcmi respublikamızda çox kiçikdir. Bu Azərbaycanda birinci növbədə hələ formalaşmaqda olan qiymətli kağızlar bazarı və onun normativ-hüquqi bazasının dayanıqlı olmamasıdır. Azərbaycana qoyulan xarici investisiyalarda müxtəlif tip beynəlxalq təşkilatların da rolu böyükdür. Bu təşkilatlar əsasən, müəyyən layihələri maliyyələşdirir və ya texniki kömək göstərirlər. Bunların içərisində ən əsasları Dünya Bankı (DB), Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF), Beynəlxalq nkişaf Assosiasiyası (B A), Avropa Yenidənqurma və nkişaf Bankı (AY B), slam nkişaf Bankıdır ( B). Təkcə MDB müasir dövrdə 6 layihəyə 195 mln. dollar investisiya qoymuşdur. BVF 1995-98-ci illərdə STF (Sistemic Transformation Facility) tipdə Azərbaycana 88,9 mln. dollar kredit, həmçinin SBA (Stand-by Arangement) tipdə 90 mln. dollar kredit vermişdir. Beynəlxalq nkişaf Assosiasiyası 1995-ci ildə 100 mln. dollar həcmində güzəştli kreditlər vermişdir. Avropa Yenidənqurma və nkişaf Bankı Yenikənd ES-nin tikintisi layihəsinə 53 mln. dollar investisiya ayırmışdır. slam nkişaf Bankı Baş Mil-Muğan kollektorunu yenidən qurulmasına 9,6 mln. dollar kredit vermişdir. 2001-2004-ci illərdə qrafikdən göründüyü kimi Azərbaycana investisiya axını yüksək sürətlə artaraq 2004-ci ildə, müstəqillik əldə etdikdən sonra bu günə kimi Azərbaycana xarici investisiya axını maksimum səviyyəsinə çatmışdır. Bunun əsas səbəbi kimi isə neft kontraftlarının bağlanmasının təsadüf etməsini göstərmək olar.
Növbəti dövr kimi isə 2005-2006-ci illəri göstərmək olar. Bu dövrdə isə nisbətən enmə müşahidə olunub. Bunun səbəbi isə aydındır. Lakin Azərbaycanda aparılan iqtisadi islahatlar nəticəsində digər sektorlara da investisiya cəlb edildi və qrafikdən göründüyü kimi 2007-ci ildə yeni yüksəlişə nail olunmuşdur. Cədvəldən aydın görünür ki, bu rəqəmlər Azərbaycana qoyulan ümumi investisiyaların həcmindən çox kiçikdir. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda qeyri-neft sektoruna investisiyaların cəlb olunması üçün mühüm işləri aparılır. Bu isə özünü gələcək perspektivdə göstərəcək. MDB dövlətlərinin investisiya əlaqələrindən danışdıqda qeyd etmək lazımdır ki, investisiya əməkdaşlığı əsasən strateji əhəmiyyəti olan və ən böyük kapital tutumu ilə fərqlənən yanacaq-energetika və xammal kompleksində aktualdır, bu da Azərbaycan kimi neft sərvəti olan ölkə üçün çox əhəmiyyətlidir. MDB ölkələrinin investisiya əməkdaşlığı nisbətən yeni və mürəkkəb hadisədir. MDB hələlik effektli və etibarlı yaranma deyil. Ancaq investorlar üçün hüquq sahəsi yaradan qanunverici həllər praktiki olaraq MDB-nin bütün ölkələrində qəbul olunub. Dövlətlərarası iqtisadi komitənin (D K) fəaliyyətinin əsas diqqəti onların qanunvericiliyinin yaxınlışmasının təmin olunması ilə qarışır, bu da ümumi investisiya məkanının formalaşması məqsədidir. nvestisiya sferasında D K-in fəaliyyətini təyin edən əsas sənəd, Aşqabad şəhərində birliyin hakimiyyət başçılarının ş urasında 24 dekabr 1993-cü ildə razılaşdırılmış " nvestisiya fəaliyyəti sahəsində ə məkdaşlıq haqqında" olan razılaşmadır. Ə gər əvvəllər Azərbaycanın makroiqtisadi siyasətində MDB-nin başqa dövlətlərinədki kimi, əsas diqqət maliyyənin (tənzimlənməsi) və maliyyə stabilləşməsinə nail olunmasına, yetirildi, ancaq indi onu investisiya fəaliyyətinin tənzimlənməsinə sənaye potensialının stabilləşməsinə və əlbəttə xarici investorların cəlb olunmasına keçirmək lazımdır. MDB ölkələrinin investisiya əməkdaşlığı - hər birinin stabilləşməsinin və hər birində iqtisadiyyatın inkişafında əsas vasitədir. Çoxillik müştərək təsərrüfat fəaliyyətini MDB-nin ölkələrində lazım olan məhsulun istehsalının kooperasiyasını nəzərə alan, razılaşdırılmış, makroiqtisadi siyasəti həyata keçirmək lazımdır. Bununla əlaqədar D K-in əsas məsələləri içində, MDB ölkələrinin təsərürfatının investisiyasının stimullaşdırılması, investisiya sferasında proqram və layihələrin inkişafı və təkmilləşdirilməsinin araşdırılması və koordinasiyası, vahid investisiya məkanının formalaşması durur. Ancaq göstərilən məsələlər o halda həyata keçə bilər ki, əgər MDB həqiqətən, qarşılıqlı əlaqələrin ümumdünya prinsiplərinə əsaslanmış, mükəmməl inteqrasiya birliyi olacaq. Ancaq son illər dezineteqrasiya xarakterli əks proseslər müşahidə olunur. MDB-nin qeyri-effektiv labüd şəraitində əsas əhəmiyyəti, ikitərəfli əsasda investisiya əməkdaşlığı kəsb edir. Yaranan investisiya əməkdaşlığının imkanlarını Azərbaycan birlikdə istifadə etməlidir, çünki MDB-nin investisiya məkanının bütün mürəkkəbliklərinə və çətinliklərinə baxmayaraq bundan həm ölkənin milli iqtisadiyyatı, həm də dünya birliyində qazanacaqlar. MDB-yə keçmiş SSR -nin özünün izolyasiya təcrübəsini təkrar etmək lazım deyil, dünyada və Avroasiya regionunda baş verən prosesləri nəzərə almaqla MDB-nin əsas postulatı açıqlıq prinsipi olmalıdır, o özünü qlobal avropa və asiya proseslərinə qarşı qoymalı deyil. nvestisiya əməkdaşlığının yoluna qoyulmasında əsas diqqəti praktiki olaraq kapitalın çıxarılmasının, texniki kömək və s. növündə olan, formalaşan hissəsi investisiyanın yeni formalarına yönəltmək lazımdır. Belə formalara qarışıq səhmdarlıq, texniki köməyin "qulluq", "açar altında" və s. formalı müqavilələrin bağlanması aiddir. Xarici kapital son hesabda milli iqtisadiyyatın və onun elmi-texniki səviyyəsinin inkişafına kömək etsə də, "investisiyanın yeni formalarının" tətbiq edilməsində qəbul edən tərəf ehtiyatla və ölçülərək həyata keçirilməlidir, çünki o arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər. Xarici investorlar tərəfindən müqavilə formalarının istifadə edilməsi, güzəştli şə raitdə gəlirlərin alınmasında cəlbedici perspektivlər açır, obyektə nəzarət etmək və eyni zamanda riski azaltmağa imkan verir. Azərbaycanda keçid iqtisadiyyatı olan başqa ölkələr kimi, iqtisadiyyatın effektivliyini artırmaq üçün müqavilə əlaqələri hesabına qabaqcıl texnologiyalara yol açır. Ancaq azad bazar rəqabəti şəraitində xarici investorlar son elmi-texniki nailiyyətləri deyil, inkişaf etmiş və yeni müstəqil ölkələr arasında mövcud olan qırılma qorunsun və həmçinin artsın deyə artıq "istifadə olunmuş" texnologiyaları ötürməyə üstünlük verirlər. nvestisiya əməkdaşlığında Azərbaycan qarşısında böyük potensial imkanlar lizinq adlanan proqressiv formanın istifadəsi ilə açılır. Axırıncı onillikdə investisiya fəaliyyətində əsas mexanizmlərindən biri olan bu forma inkişaf etmiş ölkələrdə daha geniş yayılma alıb. Dünya təcrübəsində investisiyanın yeni formalarının bütün çoxluğunda öyrənilməsi nə qədər mürəkkəb və təzadlı olsa da, Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya təsərürfatına (iqtisadi, texnoloji, idarəçilik sferasında, təchizatın qulluğu və s.) inteqrasiya prosesini gücləndirmək lazımdır. Son zamanlar investisiyanın qarşılıqlı ə laqəsi və xarici ticarət sualı da aktuallaşıb. ndiyə kimi xarici ticarət və xarici investisiya siyasəti izolə edilərək aydınlaşdırıldı, bu hər birinin hədəfinin qarşılıqlı təzadına gətirib çıxarırdı və onların reallaşmasının effektivliyini azaldırdı. qtisadi inkişafa xarici investisiyanın və xarici ticarətin qoyuluşunu maksimumlaşdırmaq üçün onların sinerciliyinə çatmaq lazımdır, yəni vahid kimi, ancaq qarşılıqlı asılı tam kimi istifadə etmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, xarici investisiyaların və xarici ticarətin qarşılıqlı əlaqəsi ən çoxu iqtisadiyyatın bu və ya digər sektorunun spesifikasından asılıdır. Xammal sektorunda dünya praktikasında olduğu kimi, bilavasitə xarici investisiyalar xarici ticarət selinə ixracı və müvafiq olaraq baza ölkələrinin TMK-da (ABŞ, Avropa ölkələri, Türkiyə və s.) idxal artır. Bir qayda olaraq bununla yanaşı xammal emalı məhsullarının tədarük sferasının genişlənməsi və bu xammaldan alınan son məhsullar hesabına xalis ixrac artır və faydalı qazıntı mənbələrinin işlənməsi üçün avadanlıq və texnologiya idxalı genişlənir. Son illərdə Azərbaycan belə yanaşmanın bir tərəfliliyini dəf etmək və hazır məhsul ixracını genişləndirmək istəyir. Bu səbəbdən ölkəmiz özünün hazır məhsulunun ixracını stimullaşdırmaq məqsədilə TMK-in sərəncamında olan aparıcı texnologiyalar, işçi qüvvəsi resursları və satış şəbəkəsinə qoşulmaqla fayda görür. Ölkə iqtisadiyyatına investisiyaların cəlb olunması məqsədilə hökumət tərəfindən "açıq qapı" siyasəti həyata keçirilir. Hazırda Azərbaycan Hökuməti ölkədə iqtisadi islahatların davam etdirilməsi, biznes mühitinin daha da yaxşılaşdırılması, neft sektoru ilə bərabər, qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi ilə bağlı tədbirlər həyata keçirir. nvestorların hüquq və mənafelərinin qorunması, mülkiyyətin toxunulmazlığı, yerli və xarici sahibkarlara bərabər şəraitin yaradılması " nvestisiya fəaliyyəti haqqında", "Xarici investisiyaların qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanunları və bir sıra normativ sənədlərlə tənzimlənir. Ölkədə sahibkarlığın inkişafının sürətləndirilməsi, biznes mühitinin ə lverişliliyinin daha da artırılması və biznesə başlama prosedurlarının sadələşdirilməsi üçün zəruri tədbirlərin görülməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti "Sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin fəaliyyətinin "bir pəncərə" prinsipi üzrə təşkilinin təmin edilməsi tədbirləri haqqında" 2007-ci il 25 oktyabr tarixli Sərəncam imzalamışdır. Sərəncama əsasən, "bir pəncərə" prinsipi üzrə vahid dövlət qeydiyyat orqanı Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi müəyyən edilmiş və 2008-ci ilin 1 yanvar tarixindən Azərbaycanda bu sistemin tətbiqinə başlanmışdır. "Bir pəncərə" sisteminin tətbiqindən sonra Azərbaycanda biznesə başlama proseduraları 15-dən 1-ə və bunun üçün sərf olunan vaxt 30 gündən 3 günə endirilmişdir. «Azərbaycan Respublikası dövlət sərhədinin buraxılış məntəqələrindən keçirilən malların və nəqliyyat vasitələrinin yoxlanılmasında «bir pəncərə» prinsipinin tətbiqi haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 noyabr 2008-ci il tarixli, 12 nömrəli Fərmanına əsasən Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsinin sədrinin 22 dekabr 2009-cu il tarixli 136 saylı əmri ilə Azərbaycan Respublikasına gətirilən mallar üzərində dövlət sərhədinin buraxılış məntəqələrindəki nəzarət orqanlarında müvafiq nəzarətin həyata keçirilməsi məqsədi ilə qanunvericilikdə müəyyən olunmuş qaydada sənədlər gömrük orqanına təqdim olunur. Bununla ə laqədar, «Dövlət sərhədinin buraxılış məntəqələrində «bir pəncərə» prinsipinin tətbiqi ilə bağlı mal və nəqliyyat vasitələri üzərində gömrük, baytarlıq, fitosanitar və sanitariya-karantin nəzarətinin həyata keçirilməsinin və beynəlxalq avtomobil daşımalarını yerinə yetirən nəqliyyat vasitələrinə «icazə» blanklarının verilməsinin ardıcıllığını müəyyən edən müvəqqəti Texnoloji sxem» təsdiq edilmişdir. Texnoloji sxemdə dövlət sərhədinin buraxılış məntəqələrində qanunvericilikdə müəyyən olunmuş qaydada gömrük, baytarlıq, fitosanitar və sanitariya karantin nəzarəti və beynəlxalq avtomobil daşımalarını yerinə yetirən nəqliyyat vasitələrinə « cazə» blanklarının verilməsi işlərinin bu məsələlər üzrə məsul olan gömrük əməkdaşları tərəfindən həyata keçirilməsi göstərilmişdir. Xarici investorlar özəlləşdirmədə iştirak edə bilərlər. Özəlləşdirmədə iştirak etmək üçün özəlləşdirmə çekləri dövriyyədə olan zaman xarici investorlar özəlləşdirmə opsionunu əldə etməlidirlər (Özəlləşdirmə opsionu - xarici investorlara özəlləşdirmə üçün lazım olan özəlləşdirmə çeklərinin alınmasına hüquq verən qiymətli kağızdır). Azərbaycanın Mərkəzi Bankı valyuta tənzimlənməsinə dair mübadilə siyasətini müəyyən etməyə və təlimatları qəbul etməyə müvəkkil olunmuşdur. Mərkəzi Bankın xüsusi lisenziyası olmadığı halda bütün ödəmələr manatla həyata keçirilir. Ə mtəələrin və xidmətlərin Azərbaycana idxalı ilə bağlı rezidentlər və qeyri- rezidentlər tərəfindən xaricə göndərilən avanslara dair pul məhdudiyyətləri Mərkəzi Bank tərəfindən ləğv olunmuşdur. Məhdudiyyətlərin ləğv olunmasına baxmayaraq, avans ödənişləri veriləndən sonra əmtəələr Azərbaycana 180 gün ərzində çatdırılmalıdır. Azərbaycan qanunvericiliyi daşınmaz əmlaka dair aşağıda göstərilən hüquqları təmin edir: mülkiyyət, icarə, istifadə Sahibkarlıq konsepsiyası mülkiyyət hüququnu, istifadə və ya gəlir əldə etməni və torpağın üçüncü tərəfə ötürülməsini nəzərdə tutur. Torpaq mülkiyyətçisi qismində Azərbaycan Respublikası, bələdiyyələr və Azərbaycanın fiziki və hüquqi şəxsləri ola bilərlər. Xaricilər (fiziki və hüquqi şəxslər) və vətəndaşlığı olmayan şəxslər torpaq mülkiyyətçisi ola bilməzlər. Torpağı verilmiş kreditə görə girov, hədiyyə və ya vərəsəlik kimi hüquqi üsullar nəticəsində alan xaricilər 1 il ərzində mülkiyyət hüquqlarını 3-cü tərəfə verməlidirlər. Əks halda torpaq dövlətin və ya müvafiq bələdiyyənin mülkiyyətinə keçəcək. Buna baxmayaraq, xaricilər torpağı uzunmüddətli icarəyə götürə bilərlər. qtisadi fəaliyyətin artırılması və sahibkarlığın dinamik inkişafı məqsədilə vergi sistemində aşağıdakı dəyişikliklər edilib: - Müəssisə və təşkilatların mənfəətindən vergi tutulmasının proqressiv sistemindən proporsional sisteminə keçilməsi və bu vergi növü üzrə vergi dərəcələrinin tədricən 35%-dən 20%-ə endirilməsi, ƏDV-nin dərəcəsinin 28%-dən 18%-dək azaldılması, bir sıra vergilərin ləğv edilməsi, fiziki şəxslərin gəlirlərindən tutulan vergilərin dərəcələrinin maksimum həddinin 55%-dən 35%-ə endirilməsi. Azərbaycan qanunvericiliyi Azərbaycana idxal olunan əmtəələrə bir neçə gömrük rejimi tətbiq edir. Bunlardan xarici investorlar üçün vacib olanları aşağıdakılardır: tranzit, gömrük saxlanılması, gömrük anbarı, müvəqqəti idxal, gömrük zonalarına giriş və çıxış. Azərbaycana idxal olunan əmtəələrdən rüsum tutulur (advalor rüsumu - 0-15% - ə dəd və ölçü rüsumuna uyğundur). Aksiz vergisi bəzi növ əmtəələrə tətbiq olunur (tütün və alkoqol məmulatları). Azərbaycan məqsədli ƏDV prinsipini qəbul edib (hazırda 18%) ki, bu da hər hansı əmtəənin gömrük dəyərindən tutulur (tətbiq olunan gömrük rejimindən asılı olaraq, idxal rüsumu və həmçinin aksiz vergisi). Bəzi kateqoriyalara və əmtəə növlərinə ƏDV tətbiq olunmur və ya 0% dərəcəsi ilə tətbiq olunur. xrac (metal ixracından başqa) dövlət rüsumlarından azaddır. Hasilatın Pay Bölgüsü haqqında Sazişlərdə (HPBS) və boru kəməri layihələri üzrə sazişlər çərçivəsində fəaliyyət göstərən podratçılar, onların agentləri və subpodratçılar idxal rüsumunu ödəmədən və məhdudiyyətsiz neft-qaz sənayesi təyinatlı əmtəələri Azərbaycana idxal və yenidən-ixrac edə bilərlər. HPBS rejimli idxala 0% ƏDV tətbiq olunur. Eyni zamanda " xrac məqsədli neft-qaz fəaliyyətinə xüsusi iqtisadi rejimin tətbiqi haqqında" Qanuna əsasən, neft-qaz sahəsində podratçıların və subpodratçıların ixrac məqsədli fəaliyyətinə 0% dərəcəsi ilə ƏDV tətbiq olunur. Qeyri-sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi şəxslərə dair dövlət reyestri hüquqi şəxslər və onların təsisçiləri barədə ümumi məlumatı daxil edir. Mülki Məcəllənin müddəalarına əsasən, hüquqi şəxslərə dair dövlət reyestri açıq elan edilib və hər bir maraqlanan tərəf qeydiyyat üçün təqdim olunan sənədlərin surətini ala bilər. Dövlət qeydiyyatı 5 gün ərzində keçirilir."Bir pəncərə" sisteminə görə kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi şəxslər Vergilər Nazirliyində qeydiyyatdan keçməlidirlər. 2002-ci ilə qədər bir sıra kommersiya fəaliyyəti üçün müxtəlif dövlət orqanlarından xüsusi lisenziyalar almaq lazım idi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 3 sentyabr tarixli Fərmanına əsasən, kommersiya fəaliyyətinin əksər növləri üçün lisenziyalaşdırma ləğv olunmuşdur. Lisenziyanın alınması bank işi, sığorta, audit, daşınmalar, qiymətli kağızlar üzrə fəaliyyət və s. üçün tələb olunur. Lisenziyanın uzadılma müddəti 5 ildir. Dünya Bankı və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası tərəfindən hazırlanan "Doing Business 2009" hesabatında Azərbaycan biznes mühitinin yaxşılaşdırılması sahəsində ən islahatçı ölkə elan edilmişdir. "Doing Business 2010" hesabatında isə ölkəmiz öz mövqelərini qoruyub saxlamış və "Doing Business 2011" hesabatında Azərbaycan 183 ölkə arasında 54-cü yeri tutmuşdur. Hesabatda 2006-cı ildən etibarən 5 il ərzində Azərbaycanın biznes mühiti üzrə əhəmiyyətli islahatlar apardığı və biznes mühitinin təkmilləşdirilməsinə xüsusi diqqət ayırdığı qeyd edilmişdir. "Qlobal Rəqabətlilik Hesabatın"da Azərbaycan MDB ölkələri arasında 1-ci yer, makroiqtisadi mühitin stabilliyi altindeksi üzrə 139 ölkə arasında 13-cü yeri tutmuşdur. Azərbaycanın MDB ölkələri ilə investisiya əməkdaşlığının potensial istiqamətləri kimi aşağıdakı sahələri göstərmək olar: 1. Kimya, metallurgiya və energetika sənayeləri: − nisbətən az enerji və su tutumlu yerli istehlak və ixrac yönümlü polimer materialların istehsalı; − yerli istehlak və ixrac yönümlü qara metallurgiya məhsullarının istehsalı; − əlvan metal və qırıntılarından yerli istehlak və ixrac yönümlü son məhsul istehsalı (alüminium oksidləri və emal olunmuş alüminium, mis, qızıl, gümüş, platin və s.);
− parfumeriya məhsullarının istehsalı; − poliüretan məhsullarının istehsalı; − alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən enerji istehsalında istifadə olunan müxtəlif növ avadanlıqların istehsalı; − bərk məişət tullantılarının təkrar emalı müəssisələri; − energetika avadanlıqlarının istehsalı; − plastik qab istehsalı; − kommunal təsərrüfat avadanlıqlarının istehsalı. 2. Maşınqayırma sənayesi və tikinti materiallarının istehsalı − mövcud maşınqayırma müəssisələrinin özəlləşdirilməsinə müasir
texnologiyalar və müvafiq nou-hauya malik xarici investorların cəlb edilməsi; − dəmir yolu və metropolitendə istifadə olunan vaqon, lokomotiv, eskalatorlar üçün ehtiyat hissələrinin hazırlanması və təmiri müəssisələri; − avtomobil nəqliyyat üçün ehtiyat hissələrinin hazırlanması və təmiri müəssisələri; − inşaat materiallarının istehsalı; − tibbi cihazlar və avadanlıqların istehsalı; − məişət texnikasının istehsalı. 3. Yeyinti və yüngül sənaye − pambıq və pambıq məhsullarının emalı; − yun emalı; − gön-dəri emalı; − baramaçılıq təsərrüfatlarının yaradılması; − yerli xammala əsaslanan toxuculuq və tikiş məhsullarının istehsalı: − əl ilə toxunan xalçalar; − yüksək keyfiyyətli ayaqqabı istehsalı; − ağac emalı və mebel istehsalı; − tarixi-mədəni, milli-tətbiqi sənətkarlıq məhsullarının istehsalı (milli suvenirlər, hədiyyələr, mis qablar və s.); − məhsulların qablaşdırılması üçün tara və avadanlıqlar istehsalı; − ərzaq məhsullarının istehsalı; − kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı. 4. Aqrar sektorun maddi-texniki bazası − kənd
təsərrüfatı məhsullarının uzunmüddətli saxlanılması məqsədilə regionlarda soyuducu kameralar, anbarlar, elevatorlar və s. ilə bağlı layihələr; − kənd təsərrüfatı texnikası və ehtiyat hissələrinin, gübrələrin və bitki mühafizəsi vasitələrinin, baytarlıq preparatlarının istehsalı; − heyvandarlıq və quşçuluq sənayesinin tələbatını təmin etmək üçün müasir tipli yem emalı müəssisələrinin tikintisi və məhsul istehsalı; − un dəyirmanlarının tikintisi.
− pambıqçılıq; − üzümçülük, meyvəçilik; − tütünçülük; − şəkər çuğunduru; − taxılçılıq; − toxumçuluq, tingçilik təsərrüfatlarının yaradılması; − tərəvəzçilik və bostançılıq; − çayçılıq; − yağlı bitkilər, zeytunçuluq, günəbaxan; − ekoloji kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı; − intensiv bağçılıq təsərrüfatlarının yaradılması. 6. Heyvandarlıq − − − −
cins heyvanların yetişdirilməsi üzrə təsərrüfatlar; − − − −
quşçuluq, damazlıq quşçuluq;
− − − −
arıçılıq; − − − −
balıqçılıq; − − − −
damazlıq və südlük istiqamətli iribuynuzlu heyvandarlıq təsərrüfatlarının yaradılması. 7. KT sahəsi − − − −
milli telekommunikasiya peykinin orbitə çıxarılması, kosmik sənayenin inkişaf etdirilməsi istiqamətində dövlət və özəl sektor arasında əməkdaşla xarici investorların cəlb edilməsi; − − − −
KT məhsullarının istehsalı; − − − −
rəqəmsal yayımverici və qəbuledici avadanlıqların istehsalı; − − − −
kompüter texnologiyaları; − − − −
elm və texnologiyaya əsaslanan informasiya sahələri.
− − − −
dağ idman növlərinin inkişafı; − − − −
kurort-sanatoriya, turist-baza kompleksləri; − − − −
müalicəvi turizm istirahət mərkəzləri; − − − −
regionlarda mehmanxanalar. Azərbaycanın uzunmüddətli dövrdə dayanıqlı və tarazlı inkişafının təmin edilməsində investisiyaların cəlb edilməsi xüsusi rol oynayır. nvestisiyaların tələb olunan həcm və keyfiyyətinin təmin edilməsi məqsədilə ölkədə investisiya mühitinin daha da yaxşılaşdırılması qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir. Bunun üçün: - şəxsi mülkiyyətin qorunması və korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsinə; - mülkiyyətin formasından asılı olmayaraq bütün investorlar üçün daha əlverişli rəqabət mühitinin yaradılmasına; - stabil hüquqi-normativ rejimin təmin edilməsi məqsədilə dövlətin rolunun artırılmasına; - investisiya fəaliyyətinin hüquqi-normativ bazasının daha
da təkmilləşdirilməsinə; - investisiya obyektlərinin seçimi və təhlili məqsədilə müəssisələr haqqında investorların məlumatlandırılması sisteminin yaxşılaşdırılmasına; - əmanətlərin investisiyalara səmərəli transformasiyasını təmin edən müasir institusional infrastrukturun inkişaf prosesinə yardımın artırılmasına; - biznesin informasiya təminatının yaxşılaşdırılmasına, mühasibat uçotunun və statistikanın beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasına yönəldilmiş tədbirlər davam etdiriləcəkdir. Dövlət investisiyaları sahəsində siyasətin əsas istiqamətləri: 2013-2016-cü illər üçün ölkədə dövlət investisiya siyasətinin ana xəttini aşağıdakı prioritetlər təşkil edəcəkdir: - investisiya axınının qeyri-neft sektorunun və regionların inkişafına yönəldilməsinin stimullaşdırılması; - regionlar arasında investisiyaların bölüşdürülməsinin optimallaşdırılması; - ölkədə investisiya fəaliyyətinin sosial istiqamətinin gücləndirilməsi, insan kapitalına, infrastruktura qoyulan investisiyaların prioritetliyi; - dövlət investisiya siyasətinin tam şəffaflığının təmin edilməsi; - ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunmasına nəzarətin gücləndirilməsi; - dövlətin müdafiə qabiliyyətinin artırılması.
- Azərbaycan müəssisələrinin investisiya cəlbediciliyinin daha da artırılması məqsədilə tədbirlərin davam etdirilməsi; - müəssisələrin texnoloji yenidənqurulması məqsədilə müasir texnoloji avadanlığın Azərbaycana gətirilməsi üçün xarici ticarət rejiminin təkmilləşdirilməsi; - daxili investisiyalarla yanaşı birbaşa xarici investisiyaların ixracyönümlü və ə lavə dəyərin xüsusi çəkisi yüksək olan sahələrə yönəldilməsi; - xidmət sahələrində birbaşa xarici investisiyaların tənzimləmə rejiminin təkmilləşdirilməsi; - beynəlxalq standartlara uyğun mühasibat uçotunun və auditor fəaliyyətinin yaradılması prosesinin sürətləndirilməsi.
|