AZƏrbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura məRKƏZ

III FƏS L. 

MDB ÇƏRÇ VƏS NDƏ  NTEQRAS YANIN  NK ŞAF PROBLEMLƏR  VƏ 

AZƏRBAYCANIN  ŞT RAK PERSPEKT VLƏR  

 

3.1.

  MDB inteqrasiya bloku çərçivəsində vahid bazarın 

formalaşma problemləri 

 

Dünyanın bir çox regionlarında gərginləşən ərzaq, enerji, ekoloji, sosial, milli 

və  digər  problemlərin  həlli,  obyektiv  olaraq  milli  iqtisadiyyatların  inteqrasiyasını 

tələb edir ki, bu da ictimai istehsalın artımına iqtisadi imkanların birləşməsi hesabına 

regional  xüsusiyyətlərin  və  sosial-iqtisadi  inkişaf  faktorlarının  daha  səmərəli 

istifadəsinə  gətirib  çıxarır.  Bununla belə inteqrasiya  potensialını  müəyyən  etmək  və 

onun  inteqrasiya  proseslərinin  analizi,  proqnozlaşdırılması  və  tənzimlənməsi  üçün 

idarəetmənin  yeni  zəruridir.  "Potensial"  adı  altında  istehsal-iqtisadi,  təbii-coğrafi, 

elmi-texniki,  struktur-texnoloji,  təşkilati-institusional,  sosial  və  kommersiya 

motivlərindən  maksimal  istifadəyə  istiqamətlənən  ölkələrin  qarşılıqlı  sazişlər 

(dövlətlərarası  proqramlar,  struktur,  ticarət,  qiymət,  vergi,  maliyyə  siyasəti  və  s. 

sahələrdə 

fəaliyyətlər) 

həyata 

keçirməsi 

və 

sosial-iqtisadi 

vəziyyətin 

yaxınlaşdırılması, beynəlxalq təsirin artarılması bacarığı başa düşülür. 

MDB  ölkələri  dövlətlərarası  iqtisadi  əməkdaşlığın  üstünlüklərindən  istifadə 

etməklə  beynəlxalq  əmək  bölgüsündə  layiqli  yer  tuta  bilərlər.  Onlar  inteqrasiyaya 

uğramış  Avropanı  və  sürətlə  inkişaf  edən  Asiya  Sakit  okeanı  regionu  ölkələrini 

ə

laqələndirən,  bazar  məhsul  və  xidmətlərini  formalaşdırmaq  üçün  bütün  iqtisadi 

şə

rtlərə malik coğrafi və mədəni həlqədədirlər. 

MDB ökələrinin sənaye potensialı dünya iqtisadiyyatının təqribən 10%-i, əsas 

təbii  resurslar  ehtiyatı  25%,  ixrac  potensialı  isə  4,5%  həcmində  qiymətləndirilir. 

Hesablamalara  görə  intellektual  mülkiyyət  formasında  ifadə  olunmuş  elmi-texniki 

potensial  500  mlrd.dollardan  az  deyil,  elmtutumlu  məhsullara  ödəmə  qabiliyyətli 

tələb 2010-ci ildə 300-500 mlrd.dollara çata bilər. 

MDB  dövlətlərinin  nəqliyyat-kommunikasiya  sistemi  (dəmir  yolları, 

aerodromlar, hərbi, dəniz və çay portları, boru nəqliyyatı) kifayət qədər inkişaf edib. 

Keçmiş  SSR -də  dəmir  yolları  ümumdünya  göstəricilərinə  görə  yüklərin  yarısını, 

 

sərnişinlərin  isə  25%-ni  daşımışdır.  Beynəlxalq  təşkilatların  hesablamalarına  görə 

MDB-nin  nəqliyyat-kommunikasiya  sistemindən  istifaədsi  100  mlrd.dollar  gəlir 

gətirə  bilər.  Elektrik  enerjisinin  istehsalına  görə  MDB  ölkələri  dünyada  4-cü  yeri 

tuturlar. 1996-ci ildə onların ərazisində 1250 mlrd.kvt.saat və yaxud təqribən dünya 

istehsalının  10%  həcmində  enerji  istehsal  olunmuşdur.  Lakin  bu  potensial  kifayət 

qədər  effektiv  istifadə  olunmur:  bəzi  regionlar  hal-hazırda  normal  enerji  təminatına 

malik deyirlər; ictimai istehsalın enerji tutumu isə Avropanın sənayecə inkişaf etmiş 

ölkələrinin analoji göstəricilərini təqribən 1,5 dəfə üstələyir. 

Milli  təsərrüfatların  və  inteqrasiya  birliklərinin  intensiv  inkişafı  elə  bir  yerdə 

baş  verir  ki,  orada  iqtisadiyyat  qarşılıqlı  sərfəli  ticarət-iqtisadi  münasibətlərin 

genişlənməsinə  istiqamətlənir.  nteqrasiya  qruplaşmalarının  və  yüksək  sənaye 

potensialına  malik  EÖ-in  arasında  əmtəə  mübadiləsi  əməliyyatlarının  həcmi 

ə

həmiyyətli dərəcədə böyükdür ki, bu da həmin ölkələrdə istehsal olunan məhsulların 

yüksək  rəqabət  qabiliyyətli  olmasını,  ərazi  əmək  bölgüsünün  üstünlüklərindən 

istifadəsinin  effektivliyini,  ixtisaslaşmanı  və  istehsalın  kooperasiyasını  göstərir. 

Ə

fsuslar olsun ki, bunları  MDB ölkələri haqqında demək  olmaz.  Onların  EÖ-lə və 

inteqrasiya blokları ilə ticarət dövriyyəsinin həcmi 4,2% təşkil edir. 

nteqrasiya  bloklarının  inkişafında  onların  effektivliyini  şərtləndirən  daha  bir 

vacib  tendensiya  da  mövcuddur.  Bu  inteqrasiya  olunan  ölkələr  arasında  qarşılıqlı 

ticarət  həcminin  nisbətən  böyük  olmasıdır.  Belə  ki,  Avropa  Birliyində  (AB)  daxili 

ticarət  onun  məcmu  ixrac  həcminin  62%-ni,  NAFTA-da  55%,  SSR -yə  daxil  olan 

ölkələrdə 1990-cı ildə 72,3%-ni, 1998-ci ildə MDB-də 27% təşkil etmişdir. Bununla 

da  MDB-də  birinci  növbədə  yüksək  emal  dərəcəsi  olan  əmtəələrin  həcmi  azalır  və 

elmi-texniki potensialdan istifadə pisləşir. Hal-hazırda elmtutumlu məhsullara praktik 

olaraq  tədiyyə  qabiliyyətli  tələb  yoxdur.  Bu  da  istehsalın  tənəzzülünə  və  texnoloji 

bazanın  köhnəlməsinə  gətirir  (aviakosmik,  hərbi-sənaye  kompleksi,  nüvə  fizikası, 

energetika, cihazqayırma, biotexnologiya və s.). 

MDB-in  inteqrasiya  potensialı  aşağıdakıların  effektiv  birgə  istifadəsinin 

imkanlarında  asılıdır:  ərazinin,  işçi  qüvvəsinin  və  mütəxəssislərin,  təbii-coğrafi 

vəziyyətin,  resurs  xammal  bazasının,  sosial-mədəni  və  istehsal-iqtisadi  potensialın, 

 

həmçinin  ərzaq,  enerji.  Ekoloji,  müdafiə  və  s.  məsələlərinin  həllində  idarəetmə 

sistemlərinin yaradılması. Dünya göstəricilərilə müqayisədə MDB ölkələrinin ərazisi 

16,3%;  əhalinin  sayı  5%,  elmi-texniki  potensial  12%-dir.  Lakin  bütün  bunlara 

baxmayaraq, Birlik ölkələrində dünya ÜDM-nin 2%-i istehsal edilir və dünya əmtəə 

ixracının 1,5%-i verirlər. Bu cür nəhəng disproporsiyalar inteqrasiya imkanlarından, 

təbii-resurs və istehsal potensialından səmərəli istifadə olunmamasından xəbər verir. 

 

Cədvəl 3.1. MDB ölkələrinin ayrı-ayrı məhsullarının dünya istehsalına 

münasibətdə istehsal potensialı (%-lə), 2010 

Məhsul növləri 

Müasir istehsal 

stehsal potensialı 

Elektroenerji 

10,2 

17,9 

Neft (qaz kondensantı daxil olmaqla) 

11,6 

17,0 

Təbii qaz 

32,8 

40,0 

Kömür 

10,7 

16,5 

Polad 

10,4 

22,1 

Mineral gübrələr 

13,0 

24,7 

Kimyəvi lif 

3,0 

6,0 

Buğda 

6,3 

12,0 

Şə

kər çuğunduru 

19,4 

29,7 

Mənbə: MDB-in dövlətlərarası statistika komitəsinin statistik bülleteni. 

 

Cədvəldən  göründüyü  kimi,  MDB  ölkələrində  istehsal  olunan  əsas 

xammaltutumlu əmtəələrin həcmi dünya istehsalının 10%-i təşkil edir. Eyni zamanda 

istehsal  imkanları  bu  səviyyədən  iki  dəfə  üstündür.  Hesablamalara  görə,  MDB 

ölkələrinin  ÜDM-un  adam  başına  düşən  gəliri  orta  dünya  daxili  ÜMM 

göstəricilərində  nəzərə  çarpır.  1992-ci  ildə  bu  kəsir  əmsalı  5,5-ə  bərabər  olduğu 

halda, 1998-ci ildə 6,9-a çatmışdır. Bu da inteqrasiyanın inkişaf imkanlarından qeyri-

effektiv istifadə deməkdir. 

ndiki  vəziyyətə  çatmış  MDB  ölkələrində  ancaq  dörd  növ  məhsulun  istehsal 

səviyyəsini  hesablasaq  (neft,  qaz,  kömür  və  polad  dünya  qiymətlərilə),  onda  MDB 

ölkələrinin  ÜDM-u  dünya  ÜDM-un  15%-dən  az  olmamalıdır.  Əlbəttə  bu  təqribi 

hesablamadır.  Məhsul  istehsalında  daha  çox  enerji  xərcləri  tələb  edən  sərt  iqlim 

şə

rtlərini  və  Birlik  ölkələrinin  iqtisadiyyatındakı  hasiledici  və  emal  sektorlarındakı 

fərqli  inkişaf  və  əhəmiyyətli  struktur  disproporsiyalarını  nəzərə  almamaq  olmaz. 

 

Bunları diqqətə çəksək, belə nəticəyə gəlmək olar ki, 2010-ci ildə MDB ölkələrinin 

ÜDM-u  30.2  mln.dollara  çatacaq.  Qeyd  edək  ki,  bu  rəqəm  1997-ci  ildə  560 

mlrd.dollar  olmuşdur.  Lakin  1997-98-ci  illərin  Asiya  və  Rusiya  böhranları,  MDB 

ölkələrinin islahatlarındakı çətinliklər çətin ki bu il nəzərdə tutulmuş nəticələri vermiş 

olsun. 

Hal-hazırda  MDB-in  əsas  fondlarının  dəyəri  sənayedə  1300  mlrd.,  kənd 

təsərrüfatında  865,  tikintidə  190,  nəqliyyat  və  rabitədə  733,  başqa  sahələrdə  1500, 

bütünlüklə 4588 mlrd.dollar təşkil edir. 

Aydındır ki, yaranmış vəziyyəti kordinal müsbət istiqamətdə dəyişdirmək üçün 

MDB  ölkələrində  həyata  keçirilən  islahatlar  kursunu  dəyişmək  lazımdır  və  onu  hər 

ş

eydən  əvvəl  daxili  bazarın,  ayrı-ayrı  əmtəə  və  xidmətlərin  inkişafına 

istiqamətləndirmək, qısa müddətdə əsas fondların köklü yeniləşdirilməsi, elmtutumlu 

texnologiyanın  istehsalının  stimullaşdırılması,  xarici  iqtisadi  fəaliyyətin  idarəetmə 

sistem və metodlarının təkmilləşdirilməsini həyata keçirmək lazımdır. 

Pqotensial  iqtisadi  artımı  reallaşdırmaq  üçün  xeyli  investisiya  tələb  olunur. 

1997-ci  ildə  qoyulmuş  investisiyanın  həcmi  MDB  ölkələrinin  çoxunda  1964-cü  ilin 

səviyyəsinə  uyğun  gəlir  və  1991-ci  ilin  orta  qiymətlə  29%-i  təşkil  edirdi. 

qtisadiyyatın  bir  çox  sahələrinin  əsas  fondlarının  aşınması  50%  və  daha  çox 

olmuşdur.  Buna  görə  də  MDB  ölkələrində  islahatlar  zamanı  sənayenin  rəqabət 

qabiliyyətinin  artırılması  tədbirləri  həyata  keçirilməlidir.  Yüksək  keyfiyyətli 

məhsulun buraxılması üçün XXI əsrin əvvəllərində yeddi aparıcı  EÖ-in potensialını 

müəyyən edən 50 makrotexnologiyadan azı 10-12-i tətbiq edilməlidir. Dövlət yardımı 

olmadan bu məsələni həll etmək çox çətindir. 

Ə

gər  1991-1997-ci  illərdə  yaranmış  MDB  dövlətlərinin  sosial-iqtisadi  inkişaf 

tendensiyası  bu  cür  qalarsa,  yaxın  zamanda  yüksək  dərəcəli  emal  məhsullarının  bu 

məkandan  kənarda  satışını  təmin  etmək  mümkün  olmayacaq.  Bundan  əlavə,  xarici 

ticarətin  ekstensiv  faktorları  artıq  reallaşıb.  Onun  göstəricilərinin  1993-1996-cı  illər 

inkişafı  xeyli  dərəcədə  liberallaşdırma  siyasəti  ilə  şərtlənirdi.  Lakin  onunla    bağlı 

resurslar artıq sona çatıb. Bununla belə MDB ölkələrində kifayət qədər daxili yığımın 

olmaması xarici ticarəti istisna əhəmiyyətə yüksəldir. Məhz xarici ticarət islahatların 

 

həyata  keçirilməsi  və  xarici  borcları  ödəmək  üçün  vəsait  verir.  Əvvəlki  kimi,  bu 

vəsaitlər  yanacaq-enerji  resurslarından,  metallardan  və  başqa  xammallardan  daxil 

olur (təxminən ixracın 60%-i). Hal-hazırda MDB ölkələri hasil olunan neftin 50%-i, 

neft  məhsullarının  40,  mineral  kübrələrin  75,  sellülozun  85%-dən  çoxunu  ixrac 

edirlər.  Bu qeyd  olunan  məhsul  növlərinin  ixracının son həddidir.  Onların  ixracının 

növbəti artımı daxili istehlakın tələblərilə məhdudlaşmışdır. 

Xammal  ixrac  edən  istənilən  ölkə  kimi  Birlik  dövlətləri  də  dünya 

iqtisadiyyatının  konyukturundan  çox  asılıdırlır.  1997-ci  ildə  neft  və  neft 

məhsullarının,  kömür,  əlvan  metalların  və  s.  kapitaltutumlu  xammal  resurslarının 

qiymətlərinin  düşməsindən  xarici  ticarətdən  gələn  gəlir  növbəti  dəfə  də  xeyli 

artmasına baxmayaraq, dəyər göstəriciləri 2,7% azalmışdır. 

Ə

vvəlki illərdə olduğu kimi indi də ÜTT-in üzvü olmayan MDB dövlətlərinə 

xarici ticarətdə müxtəlif məhdudiyyətlər mövcuddur. 

Xarici ticarətdə liberal mexanizmi həyata keçirməklə MDB dövlətləri nəzərdən 

qaçırdılar ki,  EÖ artıq çoxdandır ki, milli istehsalçıları həm iqtisadi, həm də inzibati 

metodlarla  dəstəklənməsini  sistemli  şəkildə  uğurla  reallaşdırırlar.  MDB  ölkələrində 

bu  cür  yardımların  olmaması  idxal  və  ixrac  strukturlarını  xeyli  korlayır,  emal 

sənayesi məhsullarının ixrac effektivliyini azaltmış, ixracın xammal istiqaməti xeyli 

güclənmiş, ticarət şərtləri qeyri-münasib formada dəyişmişdir. 

xracın  həcminin  "istənilən  vasitə  ilə"  artırılması  tendensiyası  güclənir  ki,  bu 

da növbəti valyuta əks-axınına səbəb olur. Hal-hazırda ixrac MDB-in ÜDM-un 25%-i 

aşır,  onlardan  daxil  olan  valyutanın  ümumi  həcmi  əvvəlki  kimi  büdcənin  gəlir 

hissəsinin böyük bir hissəsini təşkil edir. 

Mövcud inteqrasiya imkanlarını xarici ticarətdə tam reallaşdırmaq üçün MDB 

ölkələri  öz  səylərini  azad  ticarət  zonasının  yaradılması.  Elmi-texniki  əməkdaşlığın 

effektiv  sistemini  və  istehsal  potensialını  artırmaqla  xarici  iqtisadi  əlaqələrin 

yaxşılaşdırılmasına cəlb etməlidirlər. 

Bildiyimiz  kimi,  iqtisadi  inteqrasiyanın  bir  çox  modelləri  var.  Lakin  regional 

iqtisadi  əməkdaşlıq  bir  qayda  olaraq,  çoxtərəfli  əsasda  azad  ticarət  rejiminin  tətbiq 

olunmasından başlanır. Bu mərhələni AB dövlətləri də keçmişlər. Azad ticarət rejimi 

 

ölkələrarası  münasibətlərin  effektivliyi  haqqında  müasir  nəzəriyyələrin  əsas 

müddəalarını həyata keçirməyə imkan verir ki, bu da qarşılıqlı olaraq üstünlük olan 

faktorların  ixracı  və  defisit  istehsal  faktorlarının  idxalı  deməkdir.  MDB  ölkələrində 

ATZ-na keçidə əməkdaşlığın daha böyük formalarına keçid mərhələsi kimi baxmaq 

olar.  Bununla  da  milli  iqtisadiyyatın  struktur  islahatları  bazar  infrastrukturunun 

inkişafını  xarici  iqtisadi  fəaliyyətin  subyektləri  üçün  təsərürfat  şərtlərini 

bərabərləşdirməyi  təmin  etmək  mümkün  olar.  MDB  inteqrasiya  bloku  ancaq 

dövlətlərin birgə səyi nəticəsində əsl uğun gətirə bilər. 

Birlik  ölkələrinə  iqtisadi  islahatların  və  əldə  edilmiş  nəticələrin  təhlili 

birmənalı  şəkildə  onu  göstərir  ki,  dünya  iqtisadi  sisteminə  daxil  olmanın  stabil  və 

balanslaşdırıcı  formada  həyata  keçirmək  üçün  iqtisadi,  sosial  və  institusional 

dəyişikliklərin 

dövlətlərarası 

tənzimlənməsi 

həyata 

keçirilməklə 

onların 

realizasiyasında sinxronluq əldə edilməlidir. 

Bu işin istiqamətləri MDB-nin iqtisadi, inteqrasion inkişafının konsepsiyasında 

müəyyən  edilir.  Bunların  arasında  ən  əsasları  -  azad  ticarət  zonasını,  gömrük  və 

tədiyyə  ittifaqlarının,  ümumi  əmək  bazarının,  ümumi  elmi-texniki,  investisiya  və 

informasiya    məkanının  yaradılması,  kiçik  və  orta  biznesin  dəstəklənməsi, 

razılaşdırılmış  sosial  struktur  və  sosial  siyasətin  həyata  keçirilməsi,  istehsal 

kooperasiyasında  qarşılıqlı  fəaliyyət,  enerji  ehtiyatlarının  aqrasənaye  məhsullarının 

və  nəqliyyat  xidmətlərinin  vahid  bazarının  yaradılması,  digər  sənaye  sahələrində 

ekoloji sferada əməkdaşlıq. 

Bütün  bu  istiqamətlərin  son  məqsədit  vahid  hamı  tərəfindən  qəbul  olunmuş 

qaydalar  əsasında  iş  görən  bərabər  hüquqa  malik  iqtisadi  subyektlərin  qarşılıqlı 

fəaliyyət göstərəcəyi ümumi iqtisadi məkanın formalaşdırılmasıdır. 

Vahid  bazarın  uğurlu  formalaşdırılması  yalnız  qarşılıqlı  mal  mübadiləsinin 

artımı  üçün  şəraitin  yaradılması,  istehsalın  ixtisaslaşdırılması  və  kooperasiyanın 

inkişafı  əsasında  təmin  edə  bilər.  Vahid  bazar  -  onun  fəaliyyət  mexanizminin 

hazırlanması,  prioritet  seqmentlərinin  müəyyən  olunması,  işlərin  mərhələli  inkişafı, 

infrastrukturun yaradılması kimi problemlər kompleksinin həllini nəzərdə tutur. 

 

Bununla  əlaqədar  yuxarıda  göstərilən  məsələlərin  həllində  bir  sıra  tədbirlərin 

həyata  keçirilməsi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  tədbirlərdən  biri  mal  və 

xidmətlərin  sərbəst  hərəkətinə  imkan  yarada  biləcək  15  aprel  1994-cü  ildə  qəbul 

olunmuş  azad  ticarət  zonasının  yaradılması  haqqında  razılaşmanın  reallaşma 

mexanizmini aşkara çıxarmaqdır. 

Qarşılıqlı  ticarətdə  ciddi  maneələrdən  biri  də  dolayı  vergilərin,  o  cümlədən 

ə

lavə dəyər vergisinin yığılma qaydasıdır. Son dövrlərdə dünya təcrübəsində ümumi 

qəbul  olunmuş  sxem  dəyişikliklər  bu  vergilərin  ixrac  olunma  məhsullardan  eyni 

zamanda ölkəyə gətirilən mallardan tutulmasına qarşı çıxır, bu ticarət edən ölkələrin 

qarşılıqlı maraqlarını təmin edir. Ona görə də MDB daxilində məhsul və xidmətlərə 

qoyulan  dolayı  vergilərin  toplanma  qaydasına  uyğun  razılaşdırılmış  bir  qərar  qəbul 

edilməsi meydana çıxmışdır. 

Müasir  dövrdə  azad  ticarət  zonasının  yaradılmasının  iqtisadi  mənası  ondan 

ibarətdir  ki,  o  MDB  ölkələrinin  qarşılıqlı  ticarətində  preferensial  rejimi 

möhkəmləndirməyə  qabildir.  Beynəlxalq  təcrübə  göstərir  ki,  inteqrasiya  birlikləri 

(Avropa  ttifaqı,  MERKOSUR,  NATA  və  s.)  1-ci  növbədə  qarşılıqlı  ticarətin 

liberallaşdırılması  hesabına  inkişaf  edirlər.  Azad  ticarət  zonası  MDB-nin  bütün 

ölkələri  çərçivəsində  yaradılması,  birlik  çərçivəsində  iqtisadi  inteqrasiyanın  inkişafı 

yolunda əhəmiyyətli bir addım olur. Dəfələrlə bildirilmişdir ki, azad ticarət zonasının 

yaradılması  ticarət-iqtisadi  qarşılıqlı  fəaliyyətin  beynəlxalq  mexanizmini  yaradacaq, 

MDB məkanında işgüzar fəaliyyətə əlavə stimullar verəcək. 

Bununla yanaşı bildirmək lazımdır ki, azad ticarət zonasının formalaşdırılması 

ticarət  əməkdaşlığının  müqavilə-hüquqi  bazasının  daim  yeniləşməsini  tələb  edən 

çətin və sistemli prosesdir. 

Vahid bazarın formalaşdırılması yolunda yaranan ciddi maneələrdən biri həm 

dövlət, həm də müəssisələr çərçiəvsində qarşılıqlı borcların ödənməməsi problemidir. 

Bu aktual problemin həlli üçün ödəniş-hesablaşma münasibətlərinin uyğunlaşdırılmış 

mexanizmini  yaratmaq,  kommersiya  banklarının  potensialının  cəlb  edilməsi, 

müəssisələrin borc və veksel öhdəliklərindən istifadə edilməsi zəruridir. 

 

Maliyyə  mühitinin  yaxşılaşdırılması  üçün  bu  ölkələrdə  birjalarda  milli 

valyutaların  azad  surətdə  satışı,  tədbiyyə  balansından  cari  əməliyyatlar,  banklar, 

onların filialları şəbəkəsi və s. aid birgə qərarlar qəbul etmək lazımdır. 

Müasir  mərhələdə  vahid  bazarın  formalaşdırılması  üçün  onun  əsas 

seqmentlərini  ayırmaq,  onlara  dövlət,  digər  dövlətlərarası  və  hökumətlərarası 

orqanların  təsirini  gücləndirmək  məqsədyönlüdür.  Müəlliflər  hesab  edir  ki,  ümumi 

bazarın  başlıca  seqmentləri  kimi,  aqrar-sənaye,  yanacaq-energetika  və  nəqliyyat 

sənayesi çıxış etməlidir. 

MDB  çərçivəsində  meydana  çıxan  problemlərin,  çətinliklərin  əsas  səbəbi 

onların  dünya  təsərrüfatı  əlaqələrinə  tam  qoşulmaması  ilə  əlaqədardır.  Bu  da  birlik 

daxilində regionla inteqrasiya, dezinteqrasiya prosesləri ilə əlaqədardır. 

MDB  ölkələrinin  inkişafının  müxtəlif  mərhələlərində  inteqrasiya  və 

dezinteqrasiya amillərini aşağıdakı kimi göstərmək olar: 

I. Vahid ittifaq dövləti daxilində. 

nteqrasiya amilləri. 

1.

  Vahid qanunverici-hüquqi sistem əsasında bütün sosial-iqtisadi fəaliyyətin 

vahid dövlət plan-direktiv sistemi 

2.

  ttifaqdaxili  ixtisaslaşma  və  kooperasiya,  eləcə  də  ticarət  pul  axınlarının, 

respublikalar  və  müəssisələrarası  ticari  münasibətlərin,  xarici  iqtisadi 

fəaliyyətin  mərkəzləşdirilmiş  idarə  edilməsinə  malik vahid xalq  təsərrüfatı 

kompleksi 

Dezinteqrasiya amilləri. 

1.

  Vahid  dövlətin  və  vahid  xalq  təsərrüfatı  kompleksinin  dağılmasının  əsas 

səbəblərindən olan inzibati plan quruluşunun çatışmamazlığı 

2.

  qtisadi  effektivliyi  nəzərə  alınmadan  qurulmuş  istehsal  texnoloji 

kooperasiya münasibətlərinin bir hissəsininin süni xarakter daşıması 

3.

  ttifaq respublikalarının cüzi sərbəstliyə malik olması, hamının hətta lokal 

qurumların qərarlarının mərkəzlə razılaşdırılmasının vacibliyi. 

 

 

II. Bazar iqtisadiyyatlı suveren dövlətlərin formalaşmasının keçid mərhə-

ləsində. 

nteqrasiya amilləri. 

1.

  Son  məhsulun  buraxılışı  və  mlli  iqtisadiyyatların,  eləcə  də  bir  çox 

müəssisələrin  sərbəst  fəaliyyətində  aparıcı  rol  oynayan  infrastruktur 

ə

laqələri, ixtisaslaşma və kooperasiya 

2.

  Geosiyasi  aspektlər,  qonşu  dövlətlərlə  iqtisadi  əlaqələrin  qurulması  və 

inkişafının  məqsədəuyğunluğu,  ümumi  elmi-texnoloji  istehsal  bazası  və 

mədəniyyət 

3.

  MDB ölkələrinin qarşılıqlı ticarəti üçün 10 illiklərlə mövcud olmuş əlverişli 

bazarlar. 

Dezinteqrasiya amilləri. 

1.

  Ticarət-iqtisadi  münasibətlərin  bazara  keçidi  və  liberallaşdırma  şəraitində 

xammal  və  məhsul  tədarükündə  bəzi  qeyri-səmərəli  kooperasiya  əlaqə-

lərinin qurulması 

2.

  Suveren  öz  vergi-büdcə,  valyuta,  gömrük  və  digər  mexanizmlərinə  malik 

müstəqil maliyyə-iqtisadi sistemlərinin yaradılması 

3.

  Birliyin  aparıcı  ölkəsi  olan  Rusiyanın  inteqrasiyaedici  rolunun  itirilməsi, 

onun sosial-iqtisadi və siyasi inkişafında MDB-nin digər ölkələrini cəlb edə 

biləcək real nəticələrin olmaması. 

III.  qtisadi vəziyyətin sabitləşdirilməsindən sonrakı mərhələ. 

nteqrasiya amilləri. 

1.

  Təsərrüfatçılığın  möhkəmləndirilmiş  sistemlərinin  yaxınlığına  əsaslanmış 

ticari-iqtisadi əlaqələrin müəyyən edilmiş real məqsədyönlülüyü 

2.

  Qərb  bazarları  subyektlərinin  MDB-nin  yalnız  xammal  resurslarının 

ixracatında  maraqlı  olması,  3-cü  ölkələrin  bazarlarında  rəqabətədavamlı 

olmayan  birlik  dövlətlərinin  emaledici  sənaye  sahələrinin  məhsullarının 

satışına mane olan texniki baryerlər və məhdudiyyətlər 

3.

  EÖ  və  regional  qurumlar  tərəfindən  dünya  bazarlarında  rəqabətə  tab 

gətirmək üçün birgə qarşıdurmanın məqsədyönlülüyü 

 

4.

  Milli valyutaların qarşılıqlı dönərliliyi və ödəmələrin bu valyutalarda həyata 

keçirilməsinin mümkünlülüyü əsasında normal tədiyyə-hesablaşma münasi-

bətlərinin qaydaya salınması 

5.

  MDB  ölkələrinin  regional  inteqrasiya  birliklərinin  (Rusiya  və  Belarus 

ittifaqı, gömrük ittifaqı və s.) rolunun və effektivliyinin artması. 

Dezinteqrasiya amilləri. 

1.

  Suveren dövlətlərin sərbəst inkişafı, ticari-iqtisadi və investisiya əlaqələri-

nin  yeni  istiqamətlərinin  axtarılması,  dünya  təsərrüfatı  münasibətləri siste-

minə daxil olma 

2.

  EÖ-in  MDB  ölkələrini  dünyanın  iqtisadi  və  siyasi  qruplaşmalarına 

parçalamaq cəhdi, MDB çərçivəsində dezinteqrasiyaedici siyasi qüvvələr və 

aqressiv ictimai-ideoloji cərəyanların olması 

3.

  MDB  ölkələrinin  kreditlərdən,  trans  və  transfertlərdən  asılılığı  əsasında 

beynəlxalq  iqtisadi  və  maliyyə  təşkilatlarının  yaratdığı  son  dərəcə  ağır 

şə

rait. 

Buradan aydın olur ki, inteqrasiyanın zəruriliyi onun bütün üzvləri üçün vahid 

bazarın  saxlanmasına  olan  ehtiyacdır.  Yeni  bazar  şəraitində  təsərrüfat  əlaqələrinin 

ixtisaslaşdırılma və kooperasiyanın sadə, köhnə formada bərpası məsələsini qoymaq 

düzgün  olmazdı.  Qiymətlərdə  nisbətlərin  dəyişməsi,  dünya  qiymətləri  səviyyələrinə 

uyğunlaşma,  nəqliyyat  tariflərinin  kəskin  artması  və  başqa  amillər  bəzi  təsərrüfat 

ə

laqələrinin  effektivliyindən  xəbər  verir.  qtisadiyyatın  arzuolunan  effektivlik 

səviyyəsinə  çıxması  istehsalın  strukturunun  yenidən  qurulması,  ciddi  texnoloji 

qurumların yaradılma yüksək investisiya xərcləri tələb edir. 

Bu  məqsədlə  birlik  ölkələri  1993-cü  ilin  sentyabrında  iqtisadi  ittifaqın 

yaradılması  haqqında  sazişə imza  atmışlar.  Bu  sazişdə  aşağıdakı  məqsədlər  nəzərdə 

tutulur:  iqtisadiyyatın  sabit  inkişafı  şəraitinin  yaradılması,  bazar  münasibətləri 

ə

sasında  mərhələli  qaydada  ümumi  iqtisadi  məkanın  yaradılması,  bütün  təsərrüfat 

subyektləri  üçün  bərabər  imkanların  və  zəmanətlərin  təminatı,  ticarətdə 

məhdudiyyətlərin və baryerlərin aradan qaldırılması, iqtisadi layihələrin birgə həyata 

keçirilməsi  və  s.  1994-cü  ildə  bu  sənədin  inkişafı  üçün  bir  sıra,  o  cümlədən  azad 

 

ticarət  zonasının,  gömrük  və  tədiyyə  ittifaqlarının  yaradılması,  eləcə  də  istehsal, 

kommersiya,  kredit-maliyyə,  sığorta  və  qarışıq  transmilli  birliklərin  yaradılmasında 

iştirak  haqqında  razılaşmalar  imzalanıb.  Lakin  adı  çəkilən  saziş  və  razılaşmalar  da 

üzv  ölkələrinin  iqtisadiyyatlarının  daxili  inkişaf  prosesləri  ilə  həyata  keçirilən 

islahatlarla  harmonal  inkişafı  təmin  edə  bilmədiyindən  mahiyyət  etibarilə  kağız 

üzərində qalmışdır. 

Üzv ölkələr vəziyyətdən çıxış yolunu 2 istiqamətdə axtarmağa başladılar. 

1.  Yaradılmış  MDB  strukturlarının,  xüsusilə  də  idarəedici  orqanlarının 

fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi. 

2.  Müxtəlif  sürətli  inteqrasiyalar  əsasında  ölkə  qruplarının  maraqlarının 

reallaşdırılması. 

Birinci  istiqamətdə  konkret  addımlardan  biri  1998-ci  il  Moskva  sammitində 

birliyin  fəaliyyətinin  mürəkkəbləşdirilməsi  problemləri  üzrə  xüsusi  dövlətlərarası 

fondun  təşkili  oldu.  Müəyyən  irəliləyişlər  əldə  edildi.  MDB-nin  əsas  inkişaf 

istiqamətləri haqqında deklarasiya qəbul olundu və 1994-cü ildə qəbul olunmuş azad 

ticarət  zonasının yaradılması haqqında protokol imzalandı. Lakin bu zonanın 2001-ci 

il  yanvarın  1-nə  nəzərdə  tutulan  rəsmiləşdirilməsi  hələ  də  baş  tutmamışdır.  Birliyin 

gələcəyi hələ də sual altındadır. Onun gələcək təkamülündə 3 baxış var: 

I.  Pessimist  baxış  -  MDB  dərhal  olmasa  da  ayrı-ayrı  dövlətlərin  qurum 

çərçivəsində  imzalanmış  sazişlər  sistemindən  mərhələli  çıxışı  nəticəsində 

mövcudluğunu itirəcək. 

II.  Situasiyanın  qeyri-müəyyənliliyinin  uzun  müddət  saxlanılması  dövlət 

başçıları icra edilməsi məcburi sayılmayan qərarlar qəbul etməklə, dövri olaraq rəsmi 

göstərişlər  keçirəcəklər,  özü  də  bu  sənədlərə  12  liderin  hər  birinin  imza  alması 

vacibdir.  Başqa  sözlə,  hər  bir  üzv  ölkənin  əsas  problemləri  üzrə  dövri 

məsləhətləşmələr sistemi qorunub saxlanacaq. 

III.  Optimist  baxış  -  MDB  ölkələri  azad  ticarət  rejimi  haqqında  qərarların 

tədricən  reallaşdırılması  və  təsərrüfatlararası  qarşılıqlı  yaxınlaşması,  səmərəli  ticari 

və  kooperasiya  əlaqələrinin  bərpası  istiqamətində  tədbirlər  həyata  keçirəcək,  MDB 

 

orqanlarında  islahatlar  aparacaq  və  onun  fəaliyyətinin  aktivləşdirilməsi  cəhdlərini 

dəstəkləyəcəklər. 

Birlik  ölkələrinin  böyük  əksəriyyəti  təbii  ki,  məsələyə  optimist  yanaşmağa 

üstünlük verirlər. Lakin perspektivdə onun reallaşdırılması planında sürətli irəliləyiş 

gözlənilmir. Ehtimal ki, 2-ci və 3-cü variantların kulminasiyası baş verəcək. Konkret 

olaraq  MDB  üzv  ölkələrinin  siyasi,  ictimai,  sosial,  iqtisadi  sferaların  müxtəlif 

aspektləri üzrə fikir mübadiləsinin aparılacağı və əgər çoxluğun mövqeyində birliyə 

nail  olmaq  mümkündürsə,  onun  uyğun  razılaşdırma  əv  sazişlərlə  rəsmiləşdiriləcəyi 

təşkilat kimi mövcudluğunu saxlayacaq. Ən yaxşı halda bunlar azad ticarət zonasının 

yaradılması, kollektiv təhlükəsizliyin təminatı, beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizə 

kimi məsələləri əks etdirir. 

Bildiyimiz  kimi  birlik  tərkibində  siyasi  və  iqtisadi  maraqların  daxili 

regionalizasiyası  formalaşır.  MDB  dövlətlərində  inteqrasiyanın  məqsədləri  və 

vəzifələri  fərqli  olduğundan,  postsovet  məkanında  ayrı-ayrı  regional  birliklərin 

formalaşması ilə müxtəlif sürətli inteqrasiya prosesi baş verir. Bu birlikləri qarşılarına 

qoyduqları məqsədlərə görə 2 qrupa ayırmaq olar. 

Birinci  qrupa  aid  olan  birliklər  inteqrasiyanın  sürətlənməsinə  doğru 

istiqamətlənməklə hələlik birliyin bütün üzvlərinin hazır olmadığı daha sıx iqtisadi və 

siyasi qarşılıqlı fəaliyyətə yönəlmiş qərarlar qəbul edirlər. Bunlar Belarus və Rusiya 

ittifaqı və 5 ölkənin gömrük ittifaqıdır. 

kinci  qrupu  isə  sırf  regional  maraqlar  üzərində  qurulan  birliklər  təşkil  edir. 

Bunlara Mərkəzi Asiya ittifaqı və GÜÖAM-ı göstərmək olar. 

Adı  çəkilən  qurumlardan  ən  qabaqcılı  Belarus  və  Rusiya  ittifaqıdır.  Bu 

qurumun formalaşması strategiyası iqtisadi (xalq təsərürfatı komplekslərinin qarşılıqlı 

tamamlanması,  sıx  istehsal  kommersiya  əlaqələri),  xarici  siyasi  (Avropa  qitəsi  və 

dünya arasında milli təhlükəsizliyin təminatında dövlət maraqlarının uyğun gəlməsi) 

və  tarixi-sosial  (milli  mentalitetlərin  və  dövlətlərin  tarixi  talelərinin  yaxınlığı) 

amillərə  əsaslanır.  Mahiyyət  etibarilə  daxili  sərhədlər  aradan  qaldırılır,  ümumi 

gömrük  tarifi  işə  salınır.  6  yanvar  1995-ci  ildə  Rusiya  Federasiyası  və  Belarus 

Respublikası,  sonra  isə  20  yanvar  1995-ci  ildə  Qazaxıstan  Respublikası  arasında 

 

gömrük  ittifaqı  haqqında  müqavilə  imzalandı.  Sonradan  bu  quruma  Qırğızıstan  və 

Tacikistan Respublikası da daxil oldu. 

Gömrük ittifaqının üzv dövlətlərin qarşılıqlı ticarətdə tam formada azad ticarət 

rejimi  fəaliyyət  göstərir,  nə vergilər,  nə  də  kəmiyyət  məhdudiyyətləri  tətbiq  olunur. 

Razılaşdırılmış  ticari  tarif  siyasəti  formalaşır.  Bununla  əlaqədar  vahid  gömrük 

siyasətinin  əsasını  təşkil  edən  ümumi  gömrük  tarifi  haqqında  razılaşmanı  xüsusilə 

qeyd etmək lazımdır. 

Vergi  və  maliyyə  məsələlərinin  həllində  müəyyən  nəticələr  əldə  edilib. 

Dövlətlərarası  şura  1999-cu  ilin  oktyabrında  gömrük  ittifaqı  ölkələri  əsasında 

qarşılıqlı  ticarətdən  dolayı  vergilərin  götürülməsində  "Təyinat  ölkələri"  prinsipinə 

keçməyən məqsədəuyğunluğu haqqında qərar qəbul etdi. 

Milli  valyuta  sistemlərinin  qarşılıqlı  fəaliyyətinin  təminatı  istiqamətində  də 

konkret addımlar atılıb. Bu gün "Beşlik" ölkələri tərəfindən qarşılıqlı dönərliliyi əldə 

etmək  və  milli  valyuta  kurslarının  stabilləşdirilməsi  istiqamətində  bütün  lazımi 

ikitərəfli müqavilələr imzalanıb. 

Yuxarıda göstərilənlər MDB məkanında beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın əsas 

xüsusiyyətləri və çətinliklərini göstərir. Son illər bu inkişafın iqtisadi və siyasi şərtləri 

hətta  bir  neçə  dəfə  pisləşmişdir.  Bu  istehsalın  davamlı  tənəzzülü,  siyasi  sahədə 

köhnədən qalan və yeni yaranan ziddiyyətlərin kəskinləşməsi və s. ilə əlaqədardır. 

Bununla  və  digər  məsələlərlə  bağlı  1999-cu  ildə  MDB  məkanında  iqtisadi 

inteqrasiyanın inkişafı barəsində konsepsiya hazırlanmışdır. 

Konsepsiya  layihəsinin  variantlarından  birində  iqtisadi  inteqrasiyanın  başlıca 

məqsədi  müəyyən  olunmuşdur:  dövlətlərarası  əmək  bölgüsünün  üstünlüklərindən 

istifadə  etmək,  üzv  ölkələrin  ümumi  strateji  və  cari  maraqlarını  təmin  etmək  üçün 

istehsal,  istehsalın  ixtisaslaşdırılması  və  kooperasiyalaşdırılması.  Sonra  elan  olunur: 

qarşılıqlı ticarətin inkişafı, ehtiyat və bazarlara daxil olmanın təmini, sosial yönümlü 

istehsal cəmiyyətinin qurulması və s. 

Avropa  və  Asiya  bazarlarına  əhəmiyyətli  dərəcədə  daxil  olmaq  üçün  birlik 

ölkələri öz məhsul dövriyyəsinin 2006-ci il üçün ən azı 2 dəfə (dünya ticarətinin 3%-

i)  artırmalı  idi.  Ümumi  cari  məqsədlərə  çatmaq  -  daxili  bazarların  inkişafı  başlıca 

 

məhsul istehsalçılarının qorunması, güclərdən istifadənin yaxşılaşdırılması nəsə sanki 

qəribə görünür. Bunu MDB ölkələrinin inteqrasiyası olmadan da etmək olar. 

Birinci növbədə ilkin şəraiti qiymətləndirmək lazımdır (əraziyə yaxınlıq, milli 

təsərrüfatların  ekoloji  və  texnoloji  cəhətdən  eyniliyi,  mentalitetlərin  oxşarlığı,  bazar 

islahatları  üzrə  vəzifələrin  uyğunluğu,  MDB  ölkələrinin  ikitərəfli  və  çoxtərəfli 

münasibətlərinin  inkişafı  üçün  sabit  və  qarşılıqlı  maraqların  formalaşdırılması) 

bununla  MDB  inteqrasiyasının  dərinliyi,  ayrı-ayrı  ölkələrin  uzunmüddətli  maraqları 

ə

sasında formalaşacaq (Rusiya, Belarus, Qazaxıstan, Qırğızıstan və s.) 

Hər  halda  ilkin  olaraq  inteqrasiya  edən  ölkələrin  vahid  hüquqi,  informasiya, 

iqtisadi məkanın formalaşdırılması üçün 3 vacib məsələ həll olunmalıdır. 

1.

  nformasiyanın  operativ  və  maneəsiz  mübadiləsi,  bütün  təsərrüfat 

subyektlərinin onları əldə etməsi üçün zəruri şərtlərin təmin edilməsi; 

2.

  Müxtəlif  səviyyələrdə  tələb  edilən  qərarların  qəbulu  üçün  zəruri  iqtisadi 

məsələlər; 

3.

  Bütün təsərüüfat fəaliyyətinin, o cümlədən sahibkarlıq fəaliyyətinin hüquqi 

normalarının unifikasiyası və koordinasiyası. 

Məhz  bununla  vahid  iqtisadi  məkanın  formalaşdırılması  üçün  ilkin  şərait 

yaranacaq, bu da təsərrüfat transaksiya maneəsiz razılaşdırılması və dünya təsərrüfat 

münasibətlərinin üstünlük verilən variant və formalarının azad seçilməsini təklif edir. 

Ş

übhəsiz  ki,  vahid  informasiya,  hüquqi  və  iqtisadi  məkanda  könüllülük, 

qarşılıqlı  yardım,  iqtisadi  qarşılıqlı  faydalılıq,  hüquqi  zəmanət  və  cavabdehlik 

prinsipləri qarşıya qoyulan vəzifələrdə öz əksini tapmalıdır.  nteqrativ inkişafın ilkin 

ə

sası hökumətə nəzarət və milli maraqların qorunması və onların beynəlxalq və milli 

təhlükəsizliyinin təminidir. 

Bundan  belə  nəticələr  çıxarmaq  olar  ki,  B M-in  inteqrasion  əlamətlər 

intensivliyinə görə müxtəlif subregionlarda cəmlənmişdir. Vahid informasiya, hüquqi 

və  iqtisadi  məkanın  formalaşması  prosesində  azad  ticarət  zonası,  gömrük  ittifaqı, 

tədiyyə  ittifaqı,  ümumi  əmək  bazarı,  ümumi  aqrar  bazarı  mərhələləri  böyük  rol 

oynamışdır.  Bununla  bərabər  növbəti  inkişafda  ümumi  investisiya  və  elmi-texnoloji 

məkan,  birləşmiş  nəqliyyat  və  energetik  sistemi,  enerji  rusumları  bazarının 

 

yaradılması  qarşıya  qoyulmuşdur.  Bu  mərhələdə  üzv  ölkələrin  iqtisadiyyatlarının 

yeniləşdirilməsi  və  struktur  yenidənqurulması  üçün  razılaşdırılmış  proqramın 

baxılması və işlənib hazırlanması zəruri idi. 

MDB  məkanında  beynəlxalq  iqtisadi  inteqrasiyanın  intensiv  və  ekstentiv 

inkişafının  şəraiti  və  stimulu  praktiki  cəhətdən  hiss  olunan  üstünlüklər  və  qarşılıqlı 

inteqrasiyanın nəticəsi olmalıdır. 

Hal-hazırda  qarşılıqlı  bazar  münasibətlərinin  əsaslandırılmış,  real  və 

məqsədyönlü şəkildə mikrosəviyyədə gücləndirilməsi prosesi gedir.