AZƏrbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura məRKƏZ
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Azərbaycanın MDB ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrinin inkişaf perspektivləri Qeyd etdiyimiz kimi, müasir dünya iqtisadi inteqrasiya proseslərinin genişlənməsi və dərinləşməsində dünya təsərrüfat əlaqələri sistemində baş verən ciddi keyfiyyət dəyişiklikləri ilə yanaşı əvvəllər totalitar, inzibati-amirlik prinsipləri ə sasında fəaliyyət göstərən onlarla postsosialist və postsovet ölkələrinin bazar münasibətləri sisteminə keçməsi də çox mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Dünya iqtisadi münasibətlərində bu hadisə külli miqdarda tamamilə yeni keyfiyyət parametrləri ilə təzahür edən əsaslı struktur dəyişiklikləri, özəlləşdirmə, xüsusi sahibkarlıq fəaliyyəti, ticarətin və maliyyənin liberallaşması, inzibati metodların ləğv edilməsi və s. ilə xüsusi səciyyə daşıyır. SSR -nin dağılması ilə Azərbaycan da bu ölkələrdən biri kimi beynəlxalq hüququn tamhüquqlu subyektinə çevrildi və əldə olunan keyfiyyətcə bu yeni şərait ona bütün fəaliyyət sahələrində müstəqil siyasi və iqtisadi siyasət yeritmək imkanı yaratmaqla, dünya ölkələri və regional ölkə qrupları ilə bərabərhüquqlu və qarşılıqlı surətdə faydalı olan əməkdaşlıq qurmaq üçün real şə rait yaratdı. Sovet ttifaqının dağılması ilə bu ittifaqa daxil olan ölkələr arasında iqtisadi münasibətlərin qırılması və özünəməxsus geosiyasi vakkumun yaranması Azərbaycanı da digər respublikalar kimi, dünya siyasəti, iqtisadi və ümumilikdə sivilizasiya proseslərinin müxtəlif meyllərini və istiqamətlərini təmsil edən müxtəlif ölkə və ölkə quruplarının maraq dairəsinə cəlb etdi. Bu "çağırışa" qarşı Azərbaycanın adekvat cavabı müasir B M sisteminin mürəkkəb şəraitində ona milli mənafelərə uyğun olaraq sərbəst manevr etmək imkanı verən çoxvektorlu iqtisadi və siyasi diplomatiyası ola bilərdi. Lakin çox təəssüflər olsun ki, müstəqilliyimizin ilk illərində siyasi hakimiyyət bu arqumentlərdən düzgün istifadə etməyərək respublikanın beynəlxalq əlaqələrinə ciddi ziyan vurdu və praktiki olaraq onun beynəlxalq aləmdə təklənməsinə gətirib çıxardı. Mübaliğəsiz demək olar ki, Heydər Əliyev cənablarının hakimiyyətə qayıdışı Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi münasibətlərinin və onun dünya təsərrüfat əlaqələri sisteminə inteqrasiyası üçün yeni dövrünün başlanğıcı oldu. Hazırda Azərbaycan dünyanın 180-dan çox ölkəsi tərəfindən tanınaraq, bu ölkələrlə müasir B M-in bütün formaları və istiqamətləri üzrə ikitərəfli və çoxtərəfli əlaqələr qurur, BƏB sisteminə daha fəal qoşulur. Bununla belə respublikanın xarici siyasətində çoxvektorluluq bu gün də öz əhəmiyyətini saxlayır və o, bəzilərinin qeyd etdiyi kimi qüvvə və vəsaitlərin bütün ölkələr və əmtəələr üzrə səpələnməsi, dağıdılması kimi başa düşülməlidir. Ölkənin milli mənafelərinə tam cavab verən xarici iqtisadi strategiyası və onun əsas istiqamətlərindən biri sayılan regional iqtisadi inteqrasiya siyasəti olmalıdır. Bu siyasət müasir dünya təsərrüfat əlaqələri sistemində cərəyan edən prosesləri və təmayülləri, eləcə də dünya ölkələrinin, o cümlədən keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin inteqrasiya təcrübəsini nəzərə alaraq, respublikanın real şəraitinə və onun strateji məqsədlərinə müvafiq olaraq işlənilib hazırlanmalıdır (54,s. 326-328). Dünya inteqrasiya təcürbəsində yararlanaraq, keçmiş SSR ərazisində yaranan yeni müstəqil dövlətlər, o cümlədən Azərbaycan elə müstəqilliyinin ilk illərindən regional iqtisadi əməkdaşlığı nizama salmaq, inteqrasiya birlikləri, təşkilatları və ittifaqlarına qoşulmaq üçün müvafiq səylər göstərmişlər. Məhz, bu səylərin və obyektiv iqtisadi şəraitin nəticəsində müstəqillik dövrünün qısa bir zaman kəsiyində MDB - Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Q ƏT - Qara dəniz qtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, GÜÖAM - ölkələri birliyi, Avrasiya qtisadi Əməkdaşlığı (A Ə) və s. inteqrasiya birlikləri yaradıldı və bu ölkələrin bəziləri artıq fəaliyyət göstərən (postsovet məkanından kənarda) regional inteqrasiya bloklarına daxil olurlar, məsələn
Azərbaycan və Orta Asiya respublikalarının daxil olduqları ƏT - qtisadi Ə məkdaşlıq Təşkilatı. Azərbaycanın regional iqtisadi inteqrasiya proseslərində iştirakı və beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla əməkdaşlığı əlavə 2.1.-də əyani olaraq göstərilmişdir. Göründüyü kimi, Azərbaycan hazırda dörd regional iqtisadi inteqrasiya birliyinin tam hüquqlu üzvüdür əv A -ilə əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq səviyyəsində əlaqələri mövcuddur. Respublikanın inteqrasiya əlaqələrinin strateji istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, onun iqtisadi səmərəliliyinin və perspektivlərinin qiymətləndirilməsi baxımından bu ə laqələrin dərindən öyrənilməsi və tədqiq edilməsi olduqca vacibdir və o, həm nəzəri həm də praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Məlum olduğu kimi inteqrasiya proseslərinin inkişafı haqqında dürüst təsəvvürə malik olmaq üçün, hər şeydən əvvəl inteqrasiya birliyi daxilində əmtəə və xidmətlər üzrə beynəlxalq ticarətin inkişaf dinamikasını və onun struktur dəyişikliklərini hərtərəfli tədqiq etmək vacibdir. Bununla əlaqədar olaraq öncə Azərbaycan üçün olduqca əhəmiyyətli sayılan, yarandığı gündən indiyə qədər inteqrasiyanın dərinləşməsi istiqamətində o qədər də irəli getməyən, hətta son illərdə deformasiyaya uğrayaraq, blokdaxili ə məkdaşlığı mürəkkəbləşdirərək mərkəzdənqaçma meyllərini gücləndirən MDB-ni nəzərdən keçirək. Cədvəl 2.1.-də verilən rəqəmlər aydın surətdə göstərir ki, Azərbaycanın xarici ticarətində MDB-nin rolu ildən-ilə əhəmiyyətli dərəcədə azalır, istər ixrac, istərsə də idxal (2002-ci il istisna olmaqla) əməliyyatlarında onun əhəmiyyəti nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağı enir. Belə ki, əgər 1992-ci ildə respublikanın xarici ticarət dövriyyəsinin ümumi həcmində MDB ölkələrinin payı 1336,7 mln.dollar, o cümlədən ixrac - 730 mln.dollar və idxal - 606,6 mln.dollar təşkil etmişdirsə, bu göstəricilər 2002-ci ildə müvafiq olaraq 894,3, 243,7 və 650,6 mln.dollar təşkil etmişdir, başqa sözlə ümumi dövriyyə 30,1%, ixrac - 67,9% aşağı enmiş, idxal isə 7,3% artmışdır. Müstəqillik dövrünün ilk illərindən etibarən Azərbaycanın xarici ticarətinin coğrafiyasında uzaq xarici ölkələrin timsalında yeni oriyentirlər formalaşmağa başladı. Bu ölkələrin bazarları Azərbaycan məhsulları üçün həm keyfiyyət, həm də rəqabət parametrləri baxımından o qədər də cəlbedici olmasa da, əsasən xammal- material və bir çox neft maşınqayırma, kimya sənayesi və kənd təsərrüfatı məhsulları ilə oraya daxil olmaq mümkün idi. Azərbaycan bazarına gəlincə isə, o yüksək keyfiyyətli, texnoloji faydalılıq və istehsal parametrləri və xassələri baxımından yerli və MDB ölkələrinin əmtəələri ilə müqayisəyə girməyən uzaq xarici ölkələrin məhsulları üçün müqavimətsiz və maneəsiz zəbt edilən bazara çevrildi. Bütün bunlara 1994-cü ilə qədər xarici ticarətin tənzimlənməsində yol verilən ciddi səhvləri və heç bir iqtisadi məntiqə uyğun gəlməyən idxal-ixrac siyasətini də ə lavə etsək (ixracın məhdudlaşdırılması və idxalın həvəsləndirilməsi), onda belə bir qısa müddət ərzində respublika bazarının uzaq xarici ölkələr tərəfindən (xüsusilə ran və yaxın Şərq ölkələri) sözün əsl mənasında zəbt edilməsinin (müstəqilliyin ilk illərində əsasən mənşəyi məlum olmayan keyfiyyətsiz istehlak malları ilə) səbəblərini aydın başa düşmək olar. Bütün bunların nəticəsində uzaq xarici ölkələrin respublikanın xarici ticarətində xüsusi çəkisi ildən-ilə yüksələrək 2002-ci ildə ümumilikdə idxalın 60,9%-ni, ixracın isə 88,8%-ni təşkil etmişdir. (Cədvəl 2.2). Müvafiq olaraq MDB ölkələrinin payı 71,5 və 92,3%-dən 39,1 və 11,2 faizə qədər aşağı etmişdir. Tədqiqat göstərir ki, Azərbaycanın MDB ölkələri ilə xarici ticarət ə laqələrində formalaşmış bu meyllər ümumilikdə MDB ölkələrinin qarşılıqlı ticarət münasibətləri üçün də tam xarakterikdir. Belə ki, inteqrasiyanın səviyyəsini əks etdirən blok daxili ticarətin həcmi olduqca aşağıdır, Azərbaycan kimi MDB-yə daxil olan digər ölkələrin də xarici ticarət axınlarının əsas oriyentirləri məhz, uzaq xarici ölkələrdir. Təsadüfi deyildir ki, hazırda Azərbaycan kimi MDB-yə daxil olan digər ölkələrin də xarici ticarət axınlarının əsas oriyentirləri məhz, uzaq xarici ölkələrdir. Təsadüfi deyildir ki, hazırda Azərbaycanın ticarət-iqtisadi əlaqələri olan 128 ölkədə 118-i uzaq xarici ölkələrdir. Azərbaycanın ən mühüm ticarət partnyorları-tərəfdaşları arasında MDB ölkələrini həm kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətcə mövqeyi çox zəifdir (cədvəl 2.3.). Əgər Azərbaycanın MDB ilə ümumi xarici ticarət dövriyyəsini Rusiyasız nəzərdən keçirsək, bu rəqəm çox cüzi xüsusi çəki ilə - cəmi 6,8%-lə ifadə olunar ki, bu da inteqrasiya əlaqələrinin çox aşağı səviyyədə və qeyri-qənaətbəxş olduğunu təsdiq etməyə imkan verir. Cədvəldən göründüyü kimi Azərbaycanın 10 ən mühüm ticarət tərəfdaşları arasında MDB-yə daxil olan dörd ölkə, ixracda - Rusiya,
Gürcüstan, cəmi - 8,1%-lə, idxalda isə Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan və Ukrayna - 37,9%-lə təmsil olunurlar. Göstərmək lazımdır ki, bu göstəricilərin səviyyəsi tədqiqat dövründə hər il kəskin surətdə azalmışdır. Yalnız 2002-ci ildə bu ölkələrin idxalda payı bir qədər artmışdır. Məlum olduğu kimi müasir şəraitdə hər hansı bir ölkənin xarici ticarətinin inkişafı (xüsusilə ixracın artımı) onun hansı regional iqtisadi birliyə daxil olması ilə birbaşa əlaqədədir. Bu cür qruplaşma nə qədər güclü olarsa, başqa sözlə inteqrasiya ə laqələri nə qədər dərin və geniş olarsa, onların qarşılıqlı ticarəti də bir o qədər sürətlə inkişaf edər. Təəssüf ki, bütün bunları MDB-yə aid etmək olmaz, əksinə hazırda dünya üzrə regional ticarətin xüsusi çəkisinin artdığı bir şəraitdə, MDB-də vəziyyət əks meyllərlə xarakterizə olunur. Başqa sözlə desək, blok daxili inteqrasiya ə laqələrinin genişlənməsi əvəzinə, mərkəzdən qaçma meyllərinin (Rusiya-Belarus ə laqələri istisna olmaqla) güclənməsi real səciyyə daşıyır. MDB ölkələri arasında qarşılıqlı ticarətin inkişafını ləngidən əsas amillərə aşağıdakıları aid etmək olar: 1) stehsalın ciddi surətdə aşağı enməsi, iqtisadiyyatın və ödəniş sisteminin böhranlı vəziyyəti, tədiyyə qabiliyyətli tələbin aşağı olması və potensial idxalatçıların satışla bağlı çətinlikləri; 2) Qarşılıqlı ticarətin strukturunun qeyri-balanslılığı və əksər ölkənin ticarət balansının defisitli olması, qarşılıqlı ticarətdə qiymətlərin dünya qiymətlərinə yaxın olması və bəzən onu hətta üstələməsi, nəticədə analoji əmtəələrin (şübhəsiz keyfiyyətcə üstün) daha ucuz qiymətə uzaq xarici ölkələrdən almaq imkanının yaranması; 3) stehsalın texnoloji geriliyi, işçi qüvvəsinin ixtisas səviyyəsinin, əmək şə raitinin nisbətən aşağı olması və s. səbəblərlə əlaqədar olaraq istehsal olunan malların keyfiyyətinin aşağı olması və onların ekoloji cəhətdən təmiz olması; 4) Uzaq xarici ölkələrin ticarət əməkdaşlığında etibarlılığı da daxil olmaqla, müqayisə olunmaz rəqabət üstünlüyü və birlik ölkələri əsasən Rusiyadan idxal asılılığını azaltmaq üçün bilərəkdən uzaq xarici ölkələrə istiqamətində idxalın diversifikasiyası;
5) Nəqliyyat və digər tariflərin, xüsusilə tranzit yükdaşımaların əsassız olaraq ə həmiyyətli dərəcədə qaldırılması (Məsələn, Azərbaycana qarşı Rusiyanın tətbiq etdiyi tranzit tariflərinin, bəzən malların dəyərini də ötüb keçməsi) nəticəsində, ə nənəvi mallarla mübadilənin qeyri-səmərəli olması. Burada həmçinin bir neçə il ə rzində Qafqaz regionunda Şimal dəmir yolunun, eləcə də Tacikistan istiqamətində nəqliyyat arteriyasının blokadasını da xüsusi qeyd etmək vacibdir; 6) Xarici ticarətin təşkilati-hüquqi aspektlərindəki uyğunsuzluqlar, daxili bazarın xarici rəqabətdən qorunması zərurəti, iqtisadi təhlükəsizliyin təminatı və s. göstərir ki, MDB ölkələrinin inteqrasiya prosesləri olduqca mürəkkəb və ziddiyyətli xarakter daşıyır. MDB inteqrasiyasını bu gün bəlkə də üzv-ölkələrin xarici iqtisadi ə laqələrdə getdikcə daha çox uzaq xarici ölkələrə istiqamətlənən ləng, süst bir proses adlandırılması daha düzgün olardı. Bu proseslərə bilavasitə təsir edən amillərin sırasına sosial-iqtisadi islahatların başa çatmamasından başlayaraq, onların həyata keçirilməsinin müxtəlif səviyyə və artım tempi ilə fərqlənməsi, bir çox məsələlərdə üzv-ölkələrin siyasi və iqtisadi mənafelərinin kəsişməməsi, qanunçuluqda mövcud olan uyğunsuzluqlar, regional konfliktlər və ərazi işğalına qədər müxtəlif amillər aiddir (Əlavə 2.3.). Eləcə də birgə mülkiyyətin formalaşma prosesinin ləng getməsi və nəticədə bu günə qədər nəqliyatın, energetika və kommunikasiya sistemlərinin vahid idarəetmə sisteminin yaradılmasını da xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bütün bunlar MDB çərçivəsində ticarət-iqtisadi əməkdaşlığın inkişafını ciddi sürətdə ləngidir. Bu işdə birliyin əsas orqanlarının fəaliyyətinin qeyri-səmərəliliyini də xüsusi göstərmək vacibdir. Bütün bunları nəzərə alaraq MDB ölkələrəninin əksəri, o cümlədən Azərbaycan hər şeydən əvvəl birliyin icra orqanlarının əsaslı surətdə islahatlaşdırılması, onun fəaliyyət prinsiplərinin dəyişdirilməsi üçün ciddi tədbirlər işləyib hazırlanması tərəfdarıdır. Bu istiqamətdə A , NAFTA və digər regional inteqrasiya birliklərinin təcrübəsinə əsaslanmaq mümkündür. MDB yarandığı 10 ildən artıq dövr ərzində ardıcıl inkişaf edən əsil inteqrasiya birliyi kimi formalaşmasa da, müəyyən nəticələrin əldə edildiyini də inkar etmək düzgün olmazdı. Bizim fikrimizcə, MDB-də inteqrasiya proseslərinin inkişafını öz xarakterinə, məzmununa və səviyyəsinə görə üç mərhələyə ayırmaq olar. Birinci mərhələ - 1992-1993-cü illər. Bu dövrdə SSR -nin keçmiş müttəfiq respublikalarının "sivilizasiyalı ayrılma" prosesləri başa çatmaqla, ölkələrarası münasibətlər üçün xarakterik olan əlaqələrinin əsaslarının yaradılmasına başlanıldı. Bu dövrdə iqtisadi inteqrasiyanın inkişafı yolunda mühüm rol oynayan - qtisadi ittifaq haqqında müqavilə imzalandı (1993-cü il). Həmin müqavilə inteqrasiya birliyinin uzunmüddətli məqsədini - mərhələlərlə əmtəə, xidmətlər, kapital və işçi qüvvəsi üzrə ümumi bazarın yaradılması sistemi müəyyənləşdirildi. Belə bir bazarın yaradılması şübhəsiz, ardıcıl olaraq azad ticarət, gömrük və ödəniş zonasının yaradılması ilə mümkün ola bilərdi. Bu məqsədlə qtisadi ttifaqın Dövlətlərarası iqtisadi komitəsi yaradıldı; kinci mərhələ - 1994-1996-ci illər. Azad ticarət zonasının yaradılması elan edilsə də, birlik çərçivəsində ölkələrarası əmtəə və xidmətlərin hərəkətində ciddi tarif və qeyri-tarif məhdudiyyətləri tətbiq olunur və bəzən də hətta sərt inzibati maneələr yaradılırdı. Başqa sözlə, Azad ticarət zonası yalnız kağız üzərində qaldı və onun əsas müddəlarının həyata keçirilməsi hələ də mümkün olmayıb. Bu dövrdə üzv-ölkələr arasında bir sıra iqitsadi, siyasi6 hərbi-strateji məsələlər ətrafında yaranan ciddi fikir ayrılıqları, eləcə də birliyə daxil olan ölkələr arasında hərbi konfliktlərin (Ermənistan tərəfindən Azərbaycanın 20% ərazisinin işğalı) həll edilməməsi, birliyin ən böyük dövlətinin - Rusiyanın üzv ölkələrə qarşı yeritdiyi ayrıseçkilik və ikili siyasətinin və s. nəticəsində dezinteqrasiya prosesləri daha da güclənir və nəticədə MDB ölkələrinin lokal inteqrasiya birlikləri yaradılmağa başlayır/ Şübhəsiz, prstsovet məkanında inteqrasiya proseslərinin xarakterini düzgün qiymətləndirmək üçün bu dövrdə subregional səviyyədə yaranmış olan bu inteqrasiya birliklərinin ayrıca geniş və hərtərəfli tətdiq edilməsi vacidbir. Lakin bu məsələlər bizim tədqiqat obyektindən kənara çıxdığı üçün biz, sadəcə olaraq bu prosesləri göstərməklə kifayətlənirik. Beləliklə, göstərilən bu dövr ərzində iqtisadçıların o qədər də qəbul etmədikləri nəzəri konsepsiya - iqtisadi sferada müxtəlif sürətli inteqrasiya meylləri formalaşdı ki, bu da əsasən MDB ölkələrinin inteqrasiya proseslərinin daha sürətlə və daha
dərindən inkişaf etdirilməsi üçün onların hazırlıqlıq səviyyələrinin və maraqlarının müxtəlifliyi ilə izah edilməlidir; Üçüncü mərhələ - 1997-ci ildən sonrakı dövr. Bu dövrdə demək olar ki, birliyin inkişafı yeni mərhələyə qədəm qoyur. Bu mərhələ onunla xarakterikdir ki, MDB-yə üzv dövlətlər artıq öz suverenliklərini və müstəqilliklərini tam möhkəmləndirmiş (Geriyə qayıtmaq sindromu da aradan qalxmışdır), beynəlxalq və regional təşkilatlarda iştirak təcrübəsi əldə etmiş və ən başlıcası isə cəmiyyətdə iqtisadi böhran dayandırılmış, birilk ölkələrinin əksərində siyasi, sosial və iqtisadi sabitlik meylləri formalaşdırılmışdı. Bütün bunları nəzərə alaraq, hər bir ölkə özünün həm ölkələrarası ikitərəfli, həm də çoxtərəfli əlaqələrinin MDB çərçivəsi də daxil olmaqla dəqiq prioritetlərini müəyyənləşdirirlər. Apardığımız tədqaqatlar göstərir ki, MDB bu gün "ölü doğulmuş", perspektivi olmayan, amorf struktur və s. kimi adlandırılsa da, bu inteqrasiya birliyi Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasətində, xüsusilə inteqrasiya siyasətində mühüm strateji istiqamətlərdən biri kimi müəyyən olunmalıdır. Xüsusilə 300 mlrd.dollara yaxın MDM-ə nəhəng hərbi-sənaye kompleksinə və bazar xarici ticarətinin xeyli hissəsinin - 22%-ə qədərinin formalaşdığı və eləcə də hərbi-strateji və geosiyasi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edən Rusiya Federasiyası kimi nəhəng qonşu dövlətlə münasibətləri həm ikitərəfli əlaqələr səviyyəsində, həm də MDB çərçivəsində inkişaf etdirmək olduqca vacibdir. Azərbaycanla Rusiya arasında iqtisadi əlaqələrin ən mühüm prioritet istiqamətləri - Xəzər neftinin hasilatı, onun dünya bazarlarına nəqli və Xəzərin statusu ilə bağlı olan problemlər, Şimal-Cənub sistemində nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələri, birgə sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi, işçi qüvvəsinin miqrasiyası, beynəlxalq proqram və layihələrdə birgə iştirak və s. məsələlərdən ibarətdir. Beləliklə, MDB-ni yaratmaqla keçmiş postsovet respublikaları vahid xalq təsərrüfat kompleksində mövcud olan və müstəqillik dövrünün ilk illərində dağılmış iqtisadi əlaqələri müəyyən mənada bərpa etmək niyyətində olsalar da, onlar bunun ə vəzinə keyfiyyətcə yeni problemlərlə qarşılaşmalı oldular. MDB inteqrasiyasının uğursuzluqları və onun perspektivliyinə inamsızlıq üzv-ölkələrin məntiqi olaraq blokdaxili qruplaşmalar yaradılması ilə nəticələndi. Bunlar arasında Azərbaycan üçün ə n əhəmiyyətlisi və onun milli maraqlarına uyğun ölkəni Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan və Moldovanın yaratdığı GUAM təşkilatıdır. Doğrudan da MDB-nin mövcud olduğu 20 ildən artıq zaman ərzində onun üzvlərinin maraqları arasındakı dərin zidiyyətlərlə əlaqədar olaraq, qəbul olunmuş prinsipial qərarların heç vaxt həyata keçirilmədiyi bir şəraitdə subregional inteqrasiya mexanizmlərinin yaradılması tamamilə məntiqə uyğundur və o, müasir şəraitdə lazımi qədər cəlbedici və real görünür. Demokratiya və qtisadi nkişaf naminə Təşkilat-GUAM Azərbaycan Respublikası, Gürcüstan, Moldova Respublikası və Ukrayna tərəfindən təsis edilmiş beynəlxalq regional təşkilatdır. lk öncə GUAM Azərbaycan Respublikası, Gürcüstan, Moldova Respublikası və Ukrayna Prezidentlərinin 10 oktyabr 2007-ci ildə Strasburqda Birgə Kommünike imzalamaqla bu dörd dövlətlərin birliyi kimi fəaliyyətə başlamışdır. Kömmünikedə Prezidentlər suverenlik, ərazi bütövlüyü, sərhədlərin toxunulmazlığı, demokratiya, hüququn aliliyi və insan hüquqlarına hörmət prinsipləri əsasında Avropada sabitliyin və təhlükəsizliyin gücləndirilməsi məqsədilə dördtərəfli ə məkdaşlığın inkişaf elətdirilməsinin vacibliyinin vurğulamışlar. 7 iyun 2001-ci ildə Yalta təşkil olunmuş GUAM-ın ilk Zirvə Toplantısı onun beynəlxalq struktur kimi formalaşması və institusionallaşmasında böyük rol oynamışdır. Dövlət başçılari tərəfindən imzalanmış GUAM-ın Yalta Xartiyası iştirakçı dövlətlər arasında əməkdaşlığın məqsədlərini, prinsiplərini və istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir. 22 may 2005-ci il tarixində GUAM-ın Kişineuda keçirilmiş Zirvə Toplantısı üzv-dövlətlərin demokratik cəmiyyət, Avropaya inteqrasiya, iqtisadi inkişaf, regionda sabitlik və təhlükəsizlik məsələlərinə dair vahid baxışlarını nümayiş etdirmişdir. Dövlət başçıları GUAM əsasında beynəlxalq təşkilatın yaradılması zərurətinə dair birgə mövqedən çıxış etmişlər və bununla əlaqədar GUAM Xarici şlər Nazirləri Ş urasına müvafiq qərar vermişlər. Dövlət başçılarının bu qərarı 22-23 may 2006-cı il tarixində GUAM-ın Kiyev Zirvə Toplantısı zamanı həyata keçmişdir. Belə ki, 1997-ci ildən mövcud olmuş birlik ə sasında Demokratiya və qtisadi inkişaf naminə Təşkilat – GUAM təsis olunmuşdur. Kiyev Zirvə Toplantısında Prezidentlər GUAM-ın Nizamnaməsini qəbul etmişlər. GUAM-ın Nizamnaməsinə görə demokratik dəyərlərin bərqərar olunması, davamlı inkişafın təminatı, beynəlxalq və regional təhlükəsizliyin gücləndirilməsi, Avropaya inteqrasiya, üzv-dövlətlərin iqtisadi, humanitar və sosial sahələrdə əməkdaşlığının genişlənməsi Təşkilatın başlıca məqsədlərini təşkil edir. Həmçinin, GUAM dövlət başçıları tərəfindən Kiyev Zirvə Toplantısında qəbul olunmuş “Demokratiya və qtisadi inkişaf naminə Təşkilat – GUAM-ın yaradılması haqqında Kiyev Deklarasiyası”nda aşağıdakı məqamlar və vəzifələr qeyd olunmuşdur: − Demokratiyanın möhkəmləndirilməsi, əsas insan hüquqları və azadlıqlarının qorunması, dövlətlərin iqtisadi inkişafının və təhlükəsizliyinin və sabitliyin təmin olunması; − GUAM dövlətlərinin davamlı inkişafı məqsədilə, dinamik iqtisadi artım, sosial ahənglik və ətraf mühitin mühafizəsi vasitəsilə qarşılıqlı əlaqələrinin gücləndirilməsi; − Bu dövlətlərin suverenliyini, ərazi bütövlüyünü və azadlığını dağıdan, tam miqyaslı demokratik islahatları həyata keçirilməsini və regionun iqtisadi inkişafını çətinləşdirən, Avro inteqrasiyaya mənfi təsir göstərən və bütün dünya birliyinə çağırış törədən həll olunmamış münaqişələrin nizamlanması məqsədilə fəal əməkdaşlıq; − Beynəlxalq terrorizm, ekstremizm və aqressiv separatizm, və həmçinin onunla bağlı olan digər mənfi hallarla mübarizə sahəsində əməkdaşlığın gücləndirilməsi; − qtisadiyyat, ticarət və nəqliyyat sahəsində əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi və Azad Ticarət Zonası haqqında Sazişin həyata keçirilməsi; − Enerji təhlükəsizliyi sahəsində səylərin fəallaşdırılması; − GUAM dövlətlərinin beynəlxalq tranzit potensialından istifadə olunması və s.
|