Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti Fakültə: Tikinti-iqtisad Kafedra: Biznesin iqtisadiyyatı və menecment

7.4. Korporativ mədəniyyətin tipləri

“Korporativ mədəniyyət” anlayışını öyrənmək üçün ya­naşmaları iki qrupa bölmək olar: idealistik və praqmatik. Birincinin tərəfdarları müəssisənin inkişafı məqsədilə korporativ mədəniyyəti onun fəaliyyətinin ən yüksək fazası ilə eyniləşdirirlər. İkinci yanaşmanın tərəfdarları isə mədəniyyətə müəssisənin müəyyən olunmuş xüsusiyyətlərə-norma, qayda və ənənələr yığımı kimi yanaşırlar. Bu zaman nəzərə alınmalıdır ki, korporativ mədəniyyətin əksər normaları gizli xarakter daşıyır. İnsanlar müəyyən olunmuş qaydalara əməl edir, ancaq bu qaydaları sonadək başa düşmürlər. Onlar hansı halda necə davranış göstərmənin lazım olduğunu bilir, ancaq niyə sualına cavab verməyə çətinlik çəkirlər.

Mədəniyyətin əsas tiplər
I tip: “paternalizm”-rəhbərliyin etiraz qəbul etməyən av­toritetinə əsaslanan korporativ mədəniyyət. Əmək, funksiya və vəzifə bölgüsü mövcud olsa da, lakin rəhbər öz qərarı ilə vəzifə bölgüsünü, qarşılıqlı fəaliyyət qaydalarını və mükafatlandırma səviyyəsini dəyişdirə bilər. İş bölgüsü tapşırıq verilməsi forma-sında həyata keçirilir. Qərar qəbulu və hər şeyə görə məsuliy-yət rəhbərliyin səlahiyyətindədir.
Bu tip mədəniyyət əsas göstəriciləri aşağı olan kiçik və orta müəssisələr üçün xarakterikdir:

1. 
   Xarizmatik liderin mövcudluğu.
   
2. 
   İş və mükafatların bölüşdürülməsi üzrə münasibətlərinin mövcud olmaması. Ən böyük mükafat reputasiya hesab edilir.
   
3. 
   Orta səviyyədən aşağı olan idarəetmə.
   

II tip: “artel”-bölüşdürülməmiş əmək, bölünməz funksiya və məsuliyyətlərə əsaslanan korporativ mədəniyyət. Hər bir işçi bütövlükdə hər şeyə görə məsuliyyət daşıyır və öz müəssisəsi üçün əlindən gələn hər şeyi edir.
Bir qayda olaraq, qeyd olunan rejimdə tədqiqat və tək­milləşdirmə şöbələri, xidmət məntəqələri, təmir-tikinti briqadaları işləyir. Bundan başqa, korporativ mədəniyyətin artel tipi böyük olmayan müəssisələrə məxsusdur. Bu müəssisələrin öl-çüsü müştəri dairəsinə, onların şəxsi tələbat və seçimlərinə yönəlmiş istehsal üstünlükləri əsasında müəyyənləşir.
Artel mədəniyyətinin əsas əlamətləri aşağıdakılardı:

1. 
   Səylərin səmərəli multiplikasiyasının mövcudluğu. Komandanın sinergetik iqtisadi və sosial səmərəsi şəxsi çəkiş­mələrə üstün gəlir.
   
2. 
   Komanda üzvləri arasında etibar-şəxslərarası uyğun­luq.
   
3. 
   Fəaliyyətin həcminin işçilərin işinin xarakterindən ası-lılığı.
   

III tip: “koloniya”-işçinin texnologiyaya tamamilə təhkim edilməsinə əsaslanan korporativ mədəniyyət. İşçilər istehsal prosesinin vintinə çevrilirlər. Nəzarətçi ordusu vasitəsilə sərt intizam təmin olunur.
Əsas əlamətlər aşağıdakılardı:

1. 
   İşçinin əmək funksiyalarının sadələşdirilməsi, onun is­tehsal prosesinin vintinə çevrilməsi.
   
2. 
   Sərt ierarxik tabeçilik sistemi, işçilərin minimum sər­bəstliyi və təşəbbüskarlığı.
   

Qeyd olunan mədəniyyət tipinin əsasını qoyan Henri Ford, təkrar istehsal, standartlaşdırma, konveyerləşmə, səmərəlilik kimi istehsal proseslərini tətbiq etmişdir.
IV tip: “kolxoz”-işin öz üzərinə və müəssisənin üzərinə ötürülməsinə əsaslanan korporativ mədəniyyət. İşçilər plan tapşırıqlarını işləyib hazırlayarkən müəssisənin gücündən istifadə edirlər.
Əsas əlamətlər aşağıdakılardı:

1. 
   İşə münasibətdə məcburilik.
   
2. 
   Sərt ierarxik sistem. Əmək haqqı sosial minimum hesab olunur.
   
3. 
   Müsəssisənin resurslarının oğurlanmasına daimi zəmanət.
   

V tip: “xutor təsərrüfatı”-fəaliyyətin xüsusiləşməsi və onun nəticələrinə əsaslnan korporativ mədəniyyət. Hər bir işçi “öz sahəsini əkir”, ümumi iş üçün qoyuluş kimi mülkədara işləmək (məcburi tapşırıq) və ya töyücü (gəlirdən ödəmələr) çıxış edir. Məsələn, vəkil bürosu (hər bir vəkil doğma idarəsi üçün lazımi minimumu işləyir, həm də özünə müştərilər axtarır); rieltor firmaları (işçilər firmanın ümumi baza göstəri-ciləri, hüquqi kömək markasından istifadə edir, ancaq öz müştərilərini axtarır və sazişlərdən faizlər əldə edirlər).
Əsas əlamətlər aşağıdakılardı:

1. 
   Minimal firmadaxili kooperasiya.
   
2. 
   Müştərilərlə bilavasitə əlaqə-müqavilə bağlamaq səriştəsi olan qazanır.
   
3. 
   Daxili rəqabət (müştəri uğrunda mübarizə).
   

VI tip: “feodal sosializm”-sərt ierarxiya və bütün icraçıların tabeçiliyinə əsaslanan korporativ mədəniyyət. Əməyin bölgüsü və kooperasiyalaşma qarşılıqlı fəaliyyət şərtlərinə müvafiq olaraq daimi sistemlə uyğunlaşır.
Əsas əlamətləri aşağıdakılardı:

1. 
   Yaranmış münasiblər sisteminin möhkəm inersiyası-münasibətlərin əksəriyyəti mənəvi xarakter daşıyır.
   
2. 
   Tabeçiliyin ritual xarakteri.
   
3. 
   İntriqaların çoxluğu-maraq koalisiyasının daim dəyişmə­si.
   

VII tip: “korporasiya”-“məsuliyyət zonası” bölgüsü üzrə fəaliyyət kooperasiyasına əsaslanan korporativ mədəniyyət. Qarşılıqlı fəaliyyətin əsasında hər bir icraçının hüquq və öhdə­liklərini, funksiyalarını, eləcə də qərar qəbulu və maraqlarının təsdiq olunması proseslərini təyin edən sərt reqlament dayanır. Bu tip iri şirkətlər üçün xarakterikdir.
Əsas əlamətləri aşağıdakılardı:

1. 
   Fərdi davranış üsulu.
   
2. 
   Müəssisə ilə işçilər arasında müqavilə xarakterli mün­asibətlər.
   
3. 
   İctimai normalaşdırılmış formal və real davranışların maksimum uzlaşdırılması.
   

Qeyd edək ki, bəzən eyni şirkətdə korporativ mədəniyyətin bir neçə tipləri mövcud olur və qarşılıqlı fəaliyyət göstərir. Onların içərisində qətiyyən uyğunlaşmayanları da mövcuddur (məsələn, “kolxoz” və “koloniya”).
Şirkətin institusional mədəniyyəti dedikdə maraqların razılaşdırılması üsulları, münaqişələrin həlli metodları, korporativ səylərin formaları nəzərdə tutur.