AZƏrbaycan miLLİ adət və ƏNƏNƏLƏRİNİn bəDİİ-estetik mahiYYƏTİ
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
II. F Ə S İ L
Mədəniyyətin müasir inkişaf mərhələsində adət və ənənələrin yeri. 2.1. Müasir mədəniyyətin tarixi-ənənəvi əsasları. Mədəniyyətin tarixi-ənənəvi xüsusiyyətlərini təhlil etmədən onun müasir dövrdə sosial-dəyişdirici funksiyalarını izah etmək mümkün deyildir. Mədəniyyət anlayışı ictimai həyatın çox geniş sahəsini əhatə etdiyindən onun müxtəlif aspektlərdən öyrənilməsinə, təhlilinə böyük ehtiyac vardır. Çünki bəşəriyyət inkişaf etdikcə onun mədəni prosesləri, hadisələri, predmetləri və s. dəyişir, yeniləşir və dayanmadan təkamül edir. Mədəniyyət maddi və mənəvi sərvətlər məcmusu kimi daha da zənginləşir. Müasir elmi yeniliklər, ictimai- siyasi proseslər mədəniyyət anlayışının kateqoriyalarının da sayını artırır. Beləliklə də, cəmiyyət daxilində mədəniyyətin çoxfunksiyalı olduğu aşkarlanır. Məlum olur ki, mədəniyyətin birinci və əsas funksiyası humanist xarakterli proseslərin yaradılması və inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Bu funksiyanı yerinə yetirən cəmiyyət güclü maddi və mənəvi sərvətlər toplusu əldə edir, eyni zamanda təkamülün dialektik inkişafının əsasını yaradır. Humanist məqsədlərlə inkişaf edən maddi və mənəvi sərvətlər tarixin bütün dövrləri üçün yararlı olur. Bu baxımdan onlar mənəvi irs kimi gələcək nəsillərin həyat və yaradıcılığında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və mənəvi sərvət kimi 156 daima qorunub saxlanılır. Bu cəhətinə görə humanist mədəniyyət tarixi varislik funksiyasını da yerinə yetirir. O bir çox nəsillərin sosial-mədəni təcrübəsini özündə cəmləşdirdiyinə görə böyük bilik mənbəyinə çevrilir, tarixi yaddaş xarakteri daşıyır. “Mədəniyyətin tarixi xarakteri onun davamlı irsiyyətində, yeni mədəniyyətin, keçmiş mədəniyyətin nailiyyətləri ilə sıx əlaqəsində təzahür edir” [110, s.7]. Bunun da nəticəsində təzahür edən yeni mədəniyyət keçmiş mədəniyyətin mənəvi varisi hesab olunur. Bu xüsusiyyətə görə mənəvi mədəniyyətin bütün formalarının inkişafında varisliyin rolu daima görünür və diqqət mərkəzində olur. Varislik çox zaman əxlaqi və hüquqi normativ kimi tənzimedici və katalizator xarakteri daşıyır. Tarixi mənbələrdən və elmi araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, “Mədəniyyət” – yəni “kültür” sözü ilk dəfə qədim Romada filosof, natiq Mark Tulli Siseron tərəfindən işlədilmişdir. O, eramızdan əvvəl 45-ci ildə “Tuskulan disputları” əsərində “kültür” sözünün etimoloji mənasını “becərmək”, “torpağı hazırlamaq” kimi izah etmişdir” [154, s.7]. Lakin zaman keçdikcə “kültür” sözünün mənası dəyişmiş, ictimai həyatın bir çox sahələrinə şamil edilmişdir. İnsanın əli ilə yaranan, onun idrakına, fəaliyyətinə daxil olan bütün hər şey “kültür”, yəni mədəniyyət kimi başa düşülmüşdür [69, s.10]. Müxtəlif dövrlərdə mədəniyyətin məzmununda yaranan dəyişikliklər onun adının anlaşılmasına da təsir etmişdir. Məhz mədəniyyət anlayışı təkamüldən doğan əsaslı tarixi dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq həmişə aktual tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Elə bu səbəbə görə də XVII – XVIII əsrlərdə yaşayıb yaradan Avropa alimlərindən S.Pufendorf, C.Vikon, K.Helvinki, B.Franklin, İ.Herder, 157 İ.Kant və başqaları mədəniyyətin mahiyyəti haqqında maraqlı fikirlər söyləmişlər. Eyni zamanda mədəniyyətin müxtəlif tiplərinə Y.Burhard, E.Teylor, K.Levi-Bryul, B.Malinovski, M.Baxtin, P.Sorokin, O.Şpenqler, N.Danilevski və başqa alimlər münasibət bildirmiş, elmi təhlillər vermişlər. Yuxarıda adları çəkilən və çəkilməyən alimlərin hər birinin mə-dəniyyətə müxtəlif təriflər verməsini ictimai həyatın qanuna-uyğunluqları ilə əlaqələndirmək lazımdır. Amerika mədəniyyət-şünasları Alfred Kreber və Klayd Klakxon apardıqları birgə tədqiqatlar zamanı mədəniyyətin 180 tərifi olduğunu göstər- mişlər. L.E.Gertmana görə isə mədəniyyətin 500-ə qədər tərifi mövcuddur [142, s.9-10]. Türk sosioloqu Ziya Göyalp isə “mədəniyyət”lə “kültür” anlayışlarını bir-birindən fərqləndirməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, kültürlə mədəniyyət arasında məzmunca həm birləşmə, həm də ayrılma vardır. Bunların hər ikisi toplum şəklində olduqları üçün aralarında bir bənzərlik mövcuddur. Ziya Göyalp kültürü mahiyyətcə milli, mədəniyyət anlayışını isə beynəlmiləl hesab edir. O yazır ki, “kültür” milli olduğu halda, mədəniyyət uluslararasıdır – beynəlmiləldir. Kültür yalnız bir millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil, iqtisadiyyat və texnika ilə bağlı yaşayışlarının uyumlu – ahəngdar bir bütünüdür. Mədəniyyət isə eyni inkişaf səviyyəsində olan bir çox millətlərin toplumsal – ictimai həyatlarının ortaq bir bütünüdür” [168, s.40]. Mədəniyyət haqqında müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı,bir-birindən fərqli şərhlərin və təriflərin verilməsi çox təbiidir. Çünki mədəniyyət hər bir ictimai-tarixi dövrdə öz xüsusi formasında, həmin dövrün xarakterik cəhətlərinə uyğun şəkildə təzahür edir. Mədəniyyətin 158 məzmunu ictimai quruluşlara uyğun olaraq tez-tez dəyişir. Hər bir dövrün istehsal üsuluna uyğun olan mənəvi dəyərlər, bütövlükdə isə ümumi mədəniyyət formalaşır. Buna görə də müasir dövrdə “kültür” və “mədəniyyət” anlayışlarını milli və beynəlmiləl cəhətlərə şamil etməyin özündə də nisbilik vardır. Belə ki, müasir mərhələdə dünya xalqları arasında yaranan elmi, mədəni, dini, ictimai, iqtisadi əlaqələr bu iki anlayışın hər birinə öz təsirini göstərmiş, milliliklə bəşəri olanın vəhdətini yaratmışdır. Yəni, indi demək olar ki, hər bir kültür və mədəniyyət həm millidir, həm də ümumidir, beynəlmiləldir. Mədəniyyət və kültür ona görə millidir ki, onlar müxtəlif coğrafi məkanda müxtəlif xalqlar tərəfindən yaranır və inkişaf edir. Buna görə də konkret coğrafi məkanda yaranan mədəniyyət orada yaşayan millət və xalqın adı ilə bağlıdır. Həmin xalqın özünəməxsus dili, adət və ənənələri olduğu üçün burada yaranan mənəvi mədəniyyət də bu amillərdən asılı vəziyyətdə inkişaf edir. Xalqın dili onun mənəvi mədəniyyətinin qoruyucusu, zamandan-zamana daşıyıcısıdır. Hər bir xalqın öz dilində onun əfsanələri, nağılları, dastanları, mahnıları, ədəbiyyatı, tarixi, fəlsəfəsi və s. yaranır. Dilin cəmiyyətdə tutduğu aparıcı mövqe mənəvi mədəniyyətin milli cəhətlərini qoruyub mühafizə edir. Lakin bu mühafizə mahiyyət etibarı ilə adət və ənənə şəklində özünü büruzə verir. Mədəniyyət təkmilləşdikcə adət və ənənələr təkmilləşmiş mədəniyyəti milli tarixi köklərdən ayrılmağa qoymur. Məhz bu cəhəti nəzərə alan rus alimi D.M.Uqrinoviç adət və ənənəni təkmilləşdirilmiş mədəniyyətin yeni nəslə ötürülməsinin ənənəvi forması adlandırır [156, s.21]. Təbii ki, mədəniyyəti yaradan xalq olduğu kimi onu təkmilləşdirən və gələcək nəsillərə ötürən də xalqdır. Lakin 159 mədəniyyətin inkişafında şəxsiyyətin rolu da danılmazdır və inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə şəxsiyyət mənəvi mədəniyyətin əsas yara-dıcısı kimi xüsusi rol oynayır. Şəxsiyyət ədəbiyyat, incəsənət, elm, iqtisadiyyat və s. sahələrdə yaratdığı yenilikləri ilə milli mədəniyyətin əzəmətli yaradıcısına, təkmilləşdiricisinə və apa-rıcısına çevrilir. Sözsüz ki, şəxsiyyətin fəaliyyəti müəyyən bir millət içərisində təşəkkül tapdığı üçün dünyanın hər yerində onun yaradıcı mədəniyyət nümunələri şəxsiyyətin mənsub oldu-ğu milləti, xalqı təmsil edir.Məsələn, M.Abdullayevin yaratdığı əsərlərə görə Azərbaycanı da dünyada tanıyırlar və s. Ancaq şəxsiyyət formaca müstəqil yaradıcılıq fəaliyyəti imkanına malik olsa da, onun milli adət və ənənələrlə tərbiyələnən daxili məni milli-mənəvi hissin, xüsusiyyətin qoruyucusuna çevrilir. Daima şəxsiyyətin formalaşmasına təsir edən adətlər, ənənələr, mərasimlər məkanı onun yaradıcılığındakı milli ruhu qoruyub saxlayır. Bu amil memarlığın, musiqinin, təsviri sənətin, teatr və kinonun, digər mədəniyyət sahələrinin məzmununa milli forma gətirir. Rus alimi Vladimir Zots mənəvi mədəniyyəti daha ümumi anlayış kimi qəbul edir və onu mütləq bilik, tarixi təcrübə əsasında insan həyatına, fəaliyyətinə daxil olan bir sahə kimi qiymətləndirir. O, mənəvi mədəniyyətin mahiyyətini onun mövcud olduğu cəmiyyətin maddi bazisinin durumu ilə əlaqələndirir. Mənəvi mədəniyyəti bazisin əksetdiricisi hesab edir. V.Zotsın fikrincə, mənəvi mədəniyyət təkcə bilik mənbəyi deyil, həm də insanın əməli və intellektual tələbatının ödənilməsini təmin edən bir vasitədir [161, s.10-11]. Deməli, milli mədəniyyətlər həm də cəmiyyətin ictimai, iqtisadi, siyasi, mənəvi tələbləri əsasında formalaşır, fəaliyyətdə olan 160 quruluşun əməli və intellektual tələbatını ödəyə biləcək səviyyəyə qədər təkmilləşdirilir. Məsələn, “Sosialist mədəniyyəti” anlayışını cəmiyyətin həyatına şamil etməyə çalışan V.İ.Lenin XX əsrin əvvəllərində yenicə yaranan liberal burjuaziyasının “milli mədəniyyət” şüarını inkar edir, onu inkişaf etməyə qoymurdu. Lenin məqsədli şəkildə, yəni sovet imperiyası tərkibinə zor yolu ilə qatılan xalqları öz milli mənəvi köklərindən ayırmaq üçün “milli mədəniyyət” anlayışını “millətçilik” anlayışı ilə qarışıq salırdı. Bu məqsədlə də o yazırdı: “Biz hər bir milli mədəniyyətdən, onun yalnız demokratik və sosialist ünsürlərini götürürük, bunları yalnız və şübhəsiz hər bir millətin burjua mahiyyətinə qarşı, burjua millətçiliyinə qarşı götürürük” [109, s.16]. Leninin milli mədəniyyətlərə olan bu münasibəti sinfi-ideoloji xarakter daşımış, proletkultçuluq fəaliyyətinin əsasını qoymuş, onun “qol-qanad” açmasına siyasi zəmin yaratmışdır. Məhz Leninin antimilli siyasətindən qidalanan “proletar mədəniyyətçiləri” XX əsrin əvvəllərində milli mədəniyyətlərin inki-şafına təzyiq göstərmişlər. Zorla da olsa, hər halda “sosialist mədəniyyəti” anlayışı bir tarixi faktor kimi meydana gəlmişdir. “sosialist mədəniyyəti” daxilində yeni olan adət və ənənələr də formalaşdırılmışdır. Ənənəvi olaraq inqilabın qələbə günü, 1 may, 8 mart qadınlar günü və başqa tarixi – əlamətdar günlər bayram kimi təntənəli şəkildə qeyd edilmişdir. Mədəni-maarif müəssisələri, elmi metodiki mərkəzlər sosialist ənənələrinin geniş təbliği üçün yeni formalar axtarmış elmi və tövsiyə ədəbiyyatları hazırlamışdır. Hər halda müəyyən bir zaman daxilində “sosialist mədəniyyəti” anlayışı aktual olmuşdur. Bu mədəniyyət xalis ideoloji- siyasi məzmun kəsb etsə də, ona xəlqilik donu geydirilməyə cəhd 161 edilmiş, sosialist mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi naminə bəzən xalq yaradıcılığı nümunələrindən də bir emosional vasitə kimi istifadə olunmuşdur. Bu emosional vasitələr kütləvi bayram və mərasim iştirakçılarının zahiri görkəminə həm millilik, həm də beynəlmiləlçilik gətirmişdir. Məsələn, bir kütləvi bayram və mərasimdə SSRİ tərkibində olan 15 respublikanın atributlarından, milli geyim və musiqisindən, xalq folkloru nümunələrindən sintetik şəkildə istifadə edilmişdir. “sosialist mədəniyyəti”nin məzmununu milli adət və ənənələrin daha humanist olan “kommunist əxlaqı” deyilən prinsiplərə xələl gətirməyən cəhətləri ilə zənginləşdirmişdir. Əslində isə, kommunist əxlaqını və mədəniyyətini qismən dini amillərlə çulğalaşan milli adət və ənənələrə qarşı qoymuşlar. Bu da mahiyyət etibarilə dünyəvi olan mənəvi mədəniyyətdə antoqonist mövqelər yaratmışdır. Proletar mədəniyyəti burjua mədəniyyətinə qarşı qoyulmuşdur. Məsələn, Sov.İKP MK-nın Oktyabr inqilabının 50 illiyi ilə bağlı olan tezislərində burjua ideologiyasına qarşı barışmazlıq təbliğ olunur, gənclər və əhalinin başqa sosial qrupları onlara qarşı mübarizəyə hazır olmağa çağırılırdı. Bu və ya digər sənədlər bir daha təsdiq edir ki, sovet ideologiyası dünya mədəniyyətini iki yerə bölür, burjua sinfi ilə proletariatı üz-üzə qoyurdu. Beləliklə də, adı çəkilən ictimai quruluş məkanında mədəniyyət anlayışı birtərəfli şəkildə yeni sosialist elmi konsepsiyası baxımından təhlil edilir, daha çox beynəlmiləlləşdirilirdi. Bunun da nəticəsində SSRİ məkanında, o cüm-lədən Azərbaycanda başqa konsepsiyaların yayılmasına imkan verilmirdi. Mədəniyyətin müasir inkişaf mərhələsində də bir sıra kulturoloji konsepsiyalara meyllər artmış, yeni elmi ədəbiyyatlarda onlar haqqında kifayət qədər məlumatlar verilmişdir. Bunlar ən çox K.Levi- 162 Strossun antropologiyası, neofredistlərin, eksiztensialistlərin, ingilis yazıçısı C.Snounun və başqalarının konsepsiyalarıdır. Onların çoxu vahid mədəniyyətin əskiliyini sübut etməyə çalışır, bəziləri mənəvi mədəniyyəti mənəvi istehsalla eyniləşdirməyə cəhd edirlər [142, s.17]. Müasir mədəni konsepsiyada mədəniyyət millətçilik və vətəndaşlıq mövqeyindən də təhlil edilir. Bir çox alimlərin fikrincə bunların hər ikisi millətçi ideyalara əsaslanır. Bu konsepsiyaların birinin mahiyyətini etnik millətçilik, digərinin mahiyyətini isə vətəndaşlıq millətçiliyi təşkil edir. Etnik mədəni millətçilik əsas vəzifəsini milli dilləri, ənənəvi həyat tərzini, adətləri və ənənələri qorumaqda, onların “yad” mədəni cərəyanlardan təmizlənməsində görür. Nəticədə isə siyasi millətçilik təzahürləri formalaşır. Çünki son həddə etnik millətçilər siyasi muxtariyyət və ya suverenlik haqqında düşünürlər. Onlar bəzən ifrat siyasi mübarizə variantına əl atır, zorla etnik təmizlənməyə meylli olurlar. Vətəndaş millətçiliyi isə imperiya mədəniyyətilə, dövlətçilik və insan hüquqları anlayışlarına, başqa millətləri hakim millətin mədəniyyətinə tabe olmağa cəhd edən konsepsiya ilə əlaqədardır [146, № 4 s.3]. Əslində Sovet imperiyasının 70 il “beynəlmiləl mədəniyyət”, “sosialist mədəniyyəti” adları altında təbliğ etdiyi mədəniyyət vətəndaş millətçiliyi konsepsiyasından bəhrələnmişdir. Ermənilər isə bütün tarixi fəaliyyətləri zamanı etnik millətçilik konsepsiyasına əsaslanmışlar. Onlar nəinki Ermənistanda, hətta başqa xalqlara məxsus olan torpaqlarda da etnik millətçilik mədəniyyəti mövqeyində olmuşlar. Elə buna görə də indinin özündə də ermənilər milli mentalitetlərinə uyğun olaraq etnomilətçilik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayır, yaşadıqları ərazilərdə etnik təmizləmələr aparmağa can atır, monoetnomədəniyyətin inkişafına çalışırlar. Onların etnomədəniyyətə 163 meylliyi siyasi millətçilik fəaliyyəti ilə tamamlanır. Ermənistanda əsrlər boyu yaşayıb yaradan azəri türklərinin deportasiyası, onlara məxsus olan tarix və mədəniyyət abidələrinin dağıdılması erməni etnomillətçiliyini təsdiq edən faktorlardan biridir. Etnomillətçilik bu xalqın mədəni həyatında pataloji bir həddə çatmış, xüsusilə, türk dünyasına qarşı erməni düşmənçiliyi formalaşdırmışdır. Erməni mentalitetində etnik millətçi meyllər şövinist maraqları artırmış, başqa millətlərin mədəniyyətinə təcavüz etmək, onu özününküləşdirmək ənənəsi yaratmışdır. Xüsusilə, Azəri türklərinə məxsus bir çox tarix və mədəniyyət abidələrinin, musiqi və bədii toxuculuq nümunələrinin mənimsənilməsi erməni etnik milli mədəniyyətinin antropoloji xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Qeyd olunan misaldan belə qənaətə gəlmək olar ki, antropoloji xüsusiyyət mədəniyyətlərin təkamülünü bir-birindən fərqləndirən əsas amillərdən biri kimi qəbul olunmalıdır. Belə ki, hər bir xalqın və millətin mənəvi xüsusiyyətlərində antropoloji amillər çox böyük təsiredici, formalaşdırıcı, yaradıcı, dağıdıcı və s. keyfiyyətlərə malikdirlər. Milli antropoloji keyfiyyətlərə əsaslanaraq hər bir xalqın mədəniyyəti, estetik zövqü haqqında fikir söyləmək mümkündür. Çox maraqlıdır ki, türk sosioloqu Ziya Göyalpnın milli kültür anlayışı haqqında nəzəriyyəsini dərindən təhlil edərkən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, etnik mədəniyyət elə milli kültür deməkdir. Çünki, Ziya Göyalp yazır ki, “Milli kültürü güclü, ancaq mədəniyyəti zəif bir millətlə milli kültürü pozulmuş, ancaq mədəniyyəti yüksək olan başqa bir xalq siyasi savaşa girəndə kültürü güclü olan millət daim qalib gəlmişdir” [168, s.48]. Onun fikrincə bu səbəbə görə də miladdan əvvəl 250-ci ildən bizim eranın 224-cü ilinə qədər Parfiyada hökmdarlıq etmiş əşnanilər sülaləsi Sasanilər tərəfindən devrilmişdir. 164 “…Qərbdə isə romalıların milli kültürü pozulmağa başlayan makedoniyalılara qələbəsi eyni şəkildə izah oluna bilər. Nəhayət, mədəniyyətdən heç bir payı olmayan, ancaq milli kültürləri son dərəcə güclü olan ərəblər meydana çıxaraq həm sasanilər, həm də romalılara qalib gəldilər. Ancaq çox keçmədən ərəb milləti də mədəniləşməyə başladığından milli kültürünü itirərək siyasi hakimiyyəti Türkistandan yeni gəlmiş olan törəli Səlcuq türklərinə verdilər…” [168, s.48]. Qeyd olunan tarixi təcrübəyə istinad etdikdə kültürün əsas tərkib hissəsi olan adət və ənənənin və başqa milli dəyərlərin daha çox inkişaf etməsi baş verən mədəni təkamülün sırf milli şüur müstəvisində daha güclü göründüyünü anlamaq çətin deyildir. Bəlli olur ki, millət öz mənəvi kökündən, mədəniyyətindən uzaqlaşdıqca milli etnoloji xarakterini də zəiflədir, cəsarətli mübarizə aparmaq və yenisini yaratmaq əzmini də itirir. Tarixi ənənələrini qoruyub saxlaya bilmədikdə mədəni varislik hüququndan da məhrum olur. Çünki, o, öz varisini qiymətləndirmək, onun mənəvi dəyərini, gücünü anlamaq qabiliyyətini də itirir. Bu vəziyyət beynəlmiləl mədəniyyətin zahiri təzahürünə aldandıqda millət üçün, onun tarixən yaratdığı mənəvi sərvətlərin qorunması üçün təhlükə yaradır. Beynəlmiləl davranış milləti manqurtlaşdırır, onun özünün yaratdığı milli dəyərlərə qarşı biganələşdirir. Sovet imperiyası dövründə Azərbaycan mədəniyyətinin beynəlmiləşməməsi onun tarixi milli kültürünü, yəni xalqın adət və ənənəsinin, dinə, doğma dilinə olan münasibətini nəzərə çarpacaq dərəcədə zəiflətmişdir. Bu baxımdan, xalq qədim tarixi köklərindən aralı düşmüşdü. Kültürün zəiflədilməsi mənəvi mədəniyyətin beynəlmiləlləşdirilməsi siyasəti ilə idarə olunurdu. Beləliklə də, 165 beynəlmiləl mədəniyyətlə milli mədəniyyət arasındakı tarazlıq pozulmuşdu. Belə bir vəziyyətdə öz kültürlərinə daha çox sadiq qalan ermənilər Azərbaycana qarşı həyasızlıqla torpaq iddiası qaldırdılar. Azərbaycan xalqının yüksəlmiş, inkişaf etmiş beynəlmiləl mədəniyyəti erməni etnik millətçi mədəniyyəti qarşısında kifayət qədər aciz göründü. İfrat beynəlmiləlçilik bu xalqın öz düşməninə qarşı olan mübarizəsinin təsirini kifayət qədər azaltdı. Beləliklə də, “sosialist mədəniyyəti”nin qəfil tənəzzülü və dağılması nəticəsində Azərbaycan xalqı qısa bir zaman kəsiyində milli-tarixi kültürünə yenidən qayıtmaq, itirdiklərini tapmaq və bərpa etmək məcburiyyəti qarşısında qaldı. Beynəlmiləl mədəniyyətə meylli olan siyasi quruluş Azərbaycan alimlərini də kültürə bağlı etnik millətçi mədəniyyətin öyrənilməsini və ictimai həyata tətbiqini qadağan etmişdi. Milli etnik kültürümüzü demək olar ki, yox etmişdir. Tanınmış Azərbaycan etnoqraflarından biri olan Qəmərşah Cavadov etiraf edir ki, el harayı, el köməyi ilə bağlı olan adət və ənənələrimizin də itməsinin əsl səbəbi unutqanlığımızdır. O yazır: “Etiraf edək ki, Azərbaycanlıların məişəti və mədəniyyətində, təsərrüfat həyatında ta qədim dövrdən məlum olan el köməklikləri, onların müxtəlif forma və variantları, başlıcası isə bu təsisatları doğuran ictimai-iqtisadi amillər son dövrlərə kimi Azərbaycan etnoqraflarının, tarixçilərinin, habelə iqtisadçılarının tədqiqatlarından kənarda qalmışdır” [30,s.30]. Con illərdə aparılan tədqiqatlar zamanı milli kültürümüzlə bağlı olan, xalqımızın etnik mədəniyyətinin bir çox adət və ənənələrini əks etdirən folklor nümunələrimizə maraq yetirmək meyli artmışdır. Bəlli olmuşdur ki, hoylar – yəni hoya (köməyə) çağıran nəğmələrimiz, 166 atalar sözlərimiz, bayatılarımız Azərbaycan xalqının həmrəyliyinə təminat yaradan ənənələrin emosional çağırış vasitələri olmuşdur. Məsələn, dəyirmanın arxını sel dağıdanda: Haray, ellilər haray! Şana tellilər haray! Dəhnədən arxım uçub, Əli bellilər haray! [30, s.58] - deyərək el-obanı köməyə çağırmışlar. Qədim dastanımız “Kitabi Dədə Qorqud”da da milli kültürümüzün “Hoy”a çağıran nümunələri vardır. El-oba yağı düşmənin hücumuna məruz qalanda uca dağlar başında, qaya zirvəsində, qalaçalarda tonqal qalanar, hamı “hoy”a – köməyə çağırılardı. Əli qılınc tutan oğula qeyrət arzulanırdı. Dastanda öz əksini tapan “…Baba oğul qazanır ad üçün. Oğul da qılınca qurşanır, baba qeyrəti üçün” ifadələri türk etnik millətçi kültürünün əsas meyarlarından biridir. Təbii ki, adət və ənənə zəngin mədəniyyət toplusu kimi insanlara əsasən sözlərlə təsir edir, onlara mədəni yaradıcılıq fəaliyyətləri vətəni və torpağı sevmək qabiliyyətləri aşılayır. Elə bu keyfiyyətinə görə də bütün adət və ənənələrimizdə onların mahiyyətini ifadə edən zəngin bədii söz toplusu vardır. Bu söz toplusu böyük bir mədəni irs kimi qədim türklərin inanc obyekti olmuşdur. Bu inanclar insanları cəsarətə gətirmiş, onları mənəvi aşınmalardan uzun əsrlər boyu qoruya bilmişdir. Eyni zamanda nə qədər siyasi-beynəlmiləl mədəniyyətin diskriminasiyasına məruz qalsalar da müasir dövrdə də insanların mədəniyyətinə təsir etmək, onu milliləşdirmək funksiyasını itirmə- mişdir. Xüsusilə, qədim nağıllarımız, dastanlarımız, mahnılarımız tarixi ənənələrimizin milli ruhunu qoruyub saxlaya bilmişdir. Həmin 167 nağıl və dastanlarda, mahnılarda onları yaradan ecazkar bir varlıq hiss olunur. “O varlıq sanki çox qüdrətli deyil, ancaq ağıllı, bəsirətli, cürətli, inadlıdır və öz inadı sayəsində hər şeyə qalib gəlir” [89, s.18]. İnanclar milli kültürümüzdə mif və arxank mədəniyyət kimi yadda qalsalar da müasir insan mənəviyyatına rahatlıq gətirən, insanları bütün şəraitlərə uyğunlaşdıran bədii vasitələrdir. Çox haqlı olaraq filosof A.Şükürov apardığı tədqiqatlara əsaslanaraq mifi bütün zamanların əbədi etiqad kompleksi adlandırır. O, yazır; “Mif bütün insanlar üçün zəmanələrdə dəyişməz və daimi olandır. Mifdə olan ümumi modellərə, süjetlərə və hətta detallara hər yerdə rast gəlmək mümkündür. Bu onunla izah olunur ki, mif əcdadlarımızın nəsillərdən- nəsillərə ötürülən xatirələr irsinin məcmuəsidir” [142, s.42]. A. Şükürov mifin müasir və gələcək zamanlar üçün həm də şüuraltı struktura daxil olduğunu deyir. Onun fərziyəsinə görə … miflər bizim genlərdə kodlaşdırılmışdır. Mif təkcə yazılı tarixdən əvvəl baş verən hadisələr haqqında hekayələr deyildir. Mif keçmişlə bu günü və gələcəyi birləşdirən bir sapdır. Mif özlüyündə bizim beş hiss üzvlərimizdən kənarda olan reallığı təsvir edən unikal dildir. O, təhtəlşüur obrazları ilə şüurlu məntiqin dili arasındakı uçurumu doldurur. Mif adamların bütün birliyini formalaşdıran yapışqandır.O, icma, qəbilə,xalq və millətin özünü təyininin əsası kimi özünü göstərir. Mif bütün əxlaq qanunları məcmusunun zəruri ünsürüdür. Əxlaq kodekslərinin əsası həmişə mifologiya və dildən götürülmüşdür. Mif həyatı mənalandıran etiqadlar kompleksidir [142, s.42-43]. Adət və ənənələri zənginləşdirən mifoloji mədəniyyətimiz çox qədim tarixə malikdir. Məhz, mifoloji anlayışlarımızın qədimliyinə 168 diqqət yetirərkən milli dil mədəniyyətimizin də böyük bir tarixə malik olduğu aşkar edilir. Tədqiqatçı F.Zeynalovun qənaətinə görə “Azərbaycan xalqı eramızın IV –VII əsrlərində bu ərazidə qədimlərdən məskun olan türk qəbilə və tayfa birlikləri əsasında formalaşmağa başlamış və ümumxalq Azərbaycan dili də məhz bu zəmində yaranmışdır” [170, s.29]. N.Şəmsizadə isə “Kitabi Dədə Qorqud” dastanına istinad edərək oğuzların həyatında dövlətçilik mədəniyyəti ənənələrinin yarandığını da təsdiqləməyə çalışır. Onun fikrincə bu “…eposun əsas ideyasını oğuzların vahid xalq dövlətində birləşmək uğrunda mübarizəsi təşkil edir” [148, s.19]. Təbii ki, hər bir xalqın özünəməxsus mədəni ənənələri və bu ənənələr üzərində təşəkkül tapmış mədəni yüksəliş dövrləri olmuşdur. Bir çox tədqiqatçılar Orta əsrləri, Şərq mədəniyyətinin yüksəliş dövrü, intibahı adlandırırlar. Lakin dialektik inkişaf qanunauyğunluqlarından irəli gələrək hər bir dövrün özünəməxsus şəkildə yüksəliş anları olmuşdur. Etiraf etmək lazımdır ki, orta əsrlərin elm və mədəniyyət adamlarında, tanınmış sənətkarlarında universallıq mövcud olmuş, onlar bir çox sahələr üzrə biliklər toplamış, əməli fəaliyyət qabiliyyətlərinə yiyələnmişlər. Universallıq şairlərin, alimlərin, musiqiçilərin və s. sənət adamlarının yaradıcılığında özünü daha çox büruzə vermişdir. Universallıq orta əsr Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf etməsində də xüsusi rol oynamışdır. Məsələn, Əbdülqadir Maraği şair, rəssam, xəttat, alim, mahir musiqi ifaçısı və nəzəriyyəçisi olmuşdur. O da Şərqin böyük alimləri olan Fərabi və İbn Sina kimi öz universallığına görə “ustadi- salis” adı almışdır. 169 Səfiəddin Urməvi də universallıq baxımından inkişaf etmiş alim, musiqiçi, nəzəriyyəçi və xəttat olmuşdur. Onun universallığına dair yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz XIV əsrin görkəmli Azərbaycan musiqişünası və alimi Əbdülqadir Maraği yazmışdır: “Müstəsim zamanının ən görkəmli alimlərindən biri olan Əbdülmömin Səfiəddin Urməvi elm ilə əməlin vəhdəti rəmzi, bir çox görkəmli sənətkarların müəllimi olmuşdur. Şərqin məşhur musiqişünasları Şəmsəddin Səhrəvərdi, Əli Sitayi, Həsən Zafer və Hüsanəddin Qotluq Buğa onun yetişdirməlidir” [88, s.148]. Göründüyü kimi universallıq ənənəsinə sadiqlik Azərbaycan mədəniyyətinin bütün sahələrini əhatə etmişdir. Müasir dövrümüzdə də Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında universallıq prinsiplərinə əsaslanaraq fəaliyyət göstərən alimlərimiz çox olmuşdur. Onlardan Xudu Məmmədovun, Azad Mirzəcanzadənin, Nurəddin Rzayevin və başqalarının adlarını xüsusi qeyd etmək olar. Xudu Məmmədov geologiya və mineralogiya üzrə tanınmış alim olsa da, incəsənət və mədəniyyət problemləri ilə bağlı olan əsərlərin də müəllifidir. Xudu Məmmədov milli ənənələrə istinad etmədən yeni bənzərsiz əsərlərin yaradılmasının mümkünsüzlüyünü bir çox yazılarında qeyd etmişdir. O, yazmışdır; “Bizcə, bənzərsiz, həqiqətən milli naxışları qədim azəri ustalarının işlətdiyi həndəsi ornament yaradıcılığı prinsipi ilə almaq olar. Başqa sözlə, bu prinsip hərtərəfli öyrənilməli, azəri ornament yaradıcılığının qramatikası yaradılmalıdır. Musiqimiz üçün bu işi ölməz sənətkar Üzeyir bəy etmişdir. Şübhəsiz ki, oxşar prinsipi memarlıq sənətinə də aid etmək olar. Yəni elementar quruluş vahidləri səviyyəsində lakonizm burada da tətbiq olunsa və quruluş funksiyaya 170 görə müəyyən edilsə, formaca yeni, məzmunca milli nəticəyə gəlib çıxa bilərik” [107, № 1, s.27]. Ən maraqlı cəhət odur ki, indiki dövrümüzün unversalı da milli- tarixi ənənələri müasir mədəniyyətin əlifbası kimi qəbul edir, incəsənətin bütün sahələrində milli məzmunun qorunub saxlanılmasına üstünlük verir. Xüsusilə, o, memarlığın məzmununa millilik gətirmək üçün ənənəvi ornament yaradıcılığının qramatikasının yaradılmasını vacib bilir. Lakin müasir unversal milli mədəniyyətə yeni formanın gətirilməsini də anlayır və onun lakonik şəkildə milli-ənənəvi quruluşa tətbiq olunmasını vacib bilir. Eyni zamanda yeni elementar quruluş vahidlərinin müasir mədəniyyətə tətbiq olunmasını tövsiyə etməklə incəsə-nətdə mövcud olan simmetrik anlayışların öyrənilməsini, onların müasir yaradıcılığa tətbiq edilməsini istəyir. Xudu Məmmədovun fikirincə “biçimi simmetrik olan quruluşlar daha yaxşı yadda qalır və daşıdığı bilginin bərpa olunmasını anlaşdırır”. Universal alimin müşahidələrinə görə “simmetrik bir tikilinin fonunda simmetrik olmayan cisimlər, əşyalar çox vaxt mənfi emosiya doğurar” [107, № 1, s.25]. Alim bu fikrə üstünlük verərkən incəsənət adamının biçim, tarazlıq, sabitlik kimi ali hisslərinin lakonik şəkildə tənzimləyici, uyğunlaşdırıcı, tarazlaşdırıcı xarakterə malik olduğunu nəzərdə tutur. Məhz bu hisslər bədii yaradıcılıqda ahəngdarlığın və simmetrik quruluşun yaranma-sına, qorunmasına kömək edir. Qeyd etmək lazımdır ki, islamın yayıldığı Şərq ölkələrində mədəniyyətin bütün bədii yaradıcılıq sahələrində simmetrik quruluş qanununa üstünlük verilmişdir. Əgər X – XV əsrlərin memarlıq abidələrinə diqqət yetirsək onlar üzərində çox mürəkkəb və düyün təsiri olan rəngarəng naxışlar görə bilərik. Onlar həndəsi 171 ornamentlərdən ibarət olduğuna görə mürəkkəbdirlər və bu mürəkkəbliyi bədii simmetrik ornament vəziyyətinə gətirmək üçün rəssam və memarlara riyazi hesablamalar aparmaq lazım gəlmişdir. İslam mədəniyyətində üzərində simmetrik həndəsi ornament olan ən qədim memarlıq nümunəsi 1094-cü ildə Misirdə inşa edilmişdir. Quruluş vahidləri qismən sadə olan simmetrik həndəsi ornamentlərə XII əsr Azərbaycan və XIII əsr Türkiyə abidələrində də rast gəlmək olur. Memar Əcəmi tərəfindən 1186-cı ildə inşa edilmiş “Mömünə xatun” türbəsində, 1322-ci ildə memar Əhməd Əyyub oğlu tərəfindən tikilmiş Bərdə türbə-sində, Ərdəbildəki Şeyx Səfi türbəsində və başqa abidələrdə işlənilən ornamentlərdə mahiyyət etibarı ilə bir oxşarlıq vardır. Belə ornamentlərə Səmərqənd, Buxara şəhərlərindəki bir sıra tarixi abidələrdə də təsadüf edirik. Ən maraqlısı odur ki, onlar zamanca bir-birindən fərqli dövrdə, məkanca müxtəlif yerlərdə inşa edilsələr də simmetrik həndəsi ornamentlərin formaca quruluşu onları bir-birinə yaxınlaşdırır. Memarlıqda və bədii yaradıcılığın başqa sahələrində simmetrik düzülüşlü bəzəklərə üstünlük verilməsi İslam mədəniyyətinin dini konsepsiyaları ilə bağlı olsa da, milli mədəniyyətlərin formalaşmasına da təsir etmişdir. Bu ornamentlər ənənəvi olaraq bədii toxuculuq, misgərlik, dulusçuluq sənətində də öz əksini tapmışdır. Simmetriya anlayışı islam mədəniyyətinə də göydən düşməmişdir. Sənətkarlar simmetrik qanunu təbiətin özünün yarat- dıqlarında tapmışlar. Onların estetik zövqünü oxşayan təbiət materialları – yarpaqların, güllərin düzülüşü, təbii kristalların zahiri görünüşü yaradıcılıq prosesində bədii ifadə vasitəsi kimi istifadə olunmuşdur. Sənətkar öz yaradıcılığında təbiətin yaratdıqlarını təqlid 172 etmişdir. Lakin bu təqlid sadəcə yamsılamaq deyil, ümumi bədii təcəssümləşdirmələrdən ibarətdir. İncəsənətdə və təbiətdə simmetrikliyə məxsus olan qanunauyğunluqların həm keçmiş, həm də müasir mədəniyyətə aid olduğunu dərk etdikcə belə bir qənaətə gəlirik ki, bütövlükdə zərif sənətlər vahid bir sistem kimi bir-birinin estetik-idraki mahiyyətindən asılıdır. Sənətin estetik-idraki məzmunu təbiətdən bəhrələnsə də, onlar həm də məxsus olduqları millətlərin, adət və ənənələrin bədii, ictimai təbiətini yaradır. Buna görə də incəsənət növləri adət və ənənə daxilində toplum şəklində özünü büruzə verir. Məsələn, qədim dövrlərdə şamançılığın yayıldığı xalqlarda söz, musiqi, rəqs vəhdət şəklində öz mədəni funksiyalarını yerinə yetirmişdir. Azərbaycan alimi Mirəli Seyidov yazmışdır: “Söz sənətinin, musiqi və rəqsin vəhdət halında yaşaması türk xalqlarının şaman – qam – oyun və başqa ayinlərində son vaxtlara qədər qalırdı” [136, № 1, s.27]. İslama aid olan mövləvilər də qamlar, şamanlar kimi ayinləri musiqinin (ney, qaval, dəf), mahnının, rəqsin müşayiəti ilə icra etmişlər. Onlar hətta ölüləri də musiqi ilə basdırmışlar. Misallardan belə bir nəticə çıxır ki, adət və ənənələri idarə edən bədii üçlük həm simvolik xarakter daşımış, həm də simmetriyanın ahəngdarlığını, estetik zövqün əhatəli duyumunu təmin etmişdir. Üçlüklərin vəhdəti müasir xalq musiqi incəsənətində də geniş yer tutur. Müğənnini tar, qaval və kamança müşayiət edir. Daha qədimdə olduğu kimi, indi də ifaçılıqda söz, musiqi və rəqs vəhdəti xüsusi yer tutur. Azərbaycan mədəniyyətində üçlük millidir və həm də bəşəridir. Millidir ona görə ki, tarixi etnik ənənələrdən kənara düşmür. Bəşəridir ona görə ki, üçlüyün estetik dəyəri dünyanın hər yerində qiymətləndirilir. Bunu müğənni Alim Qasımovun üçlüyünün dünyanın 173 müxtəlif auditoriyalarında qarşılanma səviyyəsi də sübut etdi. Bu üçlük hər bir ölkədə peşəkar ifaçılıq səviyyəsinə görə həmişə alqışlanır. Bir çox Qərb ölkələri tərəfindən də zövqlə qəbul olunur. Çünki bu üçlük Şərq mədəniyyətinin bütün xarakterik xüsusiyyətlərini, zahiri və mənəvi quruluşunu qoruyub saxlaya bilmişdir. Belə mədəniyyət nümunəsi Qərb üçün az təsadüf edilən olduğundan həmişə yenilik kimi qarşılanır. Lakin etik və estetik dəyər baxımından mədəniyyətlərin bir-birini inkaretmə məkanı da vardır. Məsələn, bunları burjua mədəniyyətinin kommunist mədəniyyəti ilə əksiliyində, Şərq və Qərb mədəniyyəti fərqlərində, İslam, xristian, buddist və başqa dini mədəniyyət fərqində görmək olar. Onların hər biri cəmiyyətlər tərəfindən qəbul olunmaq üçün özünü daha sivil, humanist, əxlaqi hesab edir. Çox zaman bu fərqlər əsasında bir-birinin mənəvi dəyərlərini inkar etmək meylləri yaranır. İslamşünas alim Hacı Sabir Həsənli yazır ki: “…başqa mədəniyyətlər həmişə islam mədəniyyətinə qarşı səylərini birləşdirmiş, ona müqavimət göstərmiş, onunla həsəd və şər mövqeyindən rəqabət aparmışdır”. Sabir Həsənliyə görə Avropanın şimalında yaşayan və təşəkkül tapan mədəniyyət islam mədəniyyətinin maddi tərəfindən bəhrələnsə də, onun mənəvi tərəfinə qarşı biganəlik göstərir. Nəticədə isə Qərb ölkələrində maddi mədəniyyət mənəvi mədəniyyət üzərində hökmranlıq edir. Haqq, ədalət, qarşılıqlı yardım kimi insanı prinsiplər unudulur [55, s.15]. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, Qərbin də bir çox alimləri İslam mədəniyyətində Allaha etiqadı ali mənəvi kamilliyə gedən yol kimi başa düşürlər. Məsələn, fransız alimi V.Şarl müsəlman anlamında əxlaq və hüququn özünə xas olan mənəvi prinsiplərinə üstünlük verir. İslam mədəniyyətinin əxlaq prinsipini mənəviyyatın ən kamil forması 174 hesab edir [141, s.28]. Bu prinsiplər müsəlman incəsənəti üçün də xarakterikdir. İslam əqlinə görə dünyanın zərifliyi, fikrin və hərəkətin böyüklüyü və ritm hissinin onunla vəhdəti ayrılmazdır, əbədidir [108, s.22]. Qərb dünyası Şərqin İslam mədəniyyətinə tam şəkildə biganə qalmamışdır. Əksinə olaraq, Qərbdə İslam mədəniyyətinə xas olan xalça toxuma, memarlıq, rəngkarlıq, xəttatlıq sənətlərindəki ifadəli həndəsi motivlərə heyranlıqla yanaşmışlar. Orta əsr şairlərinin poeziyasında Şərq mədənyyətinin nümunələri kimi bütün dünyanı valeh etmiş, Nizaminin, Hafizin, Caminin, Ömər Xəyyamın, Ruminin və başqa şairlərin şerləri heyranlıqla Avropa və Amerika qitələrində yaşayan xalqların da dilinə tərcümə edilmiş, onların da bədii söz yaradıcılığının formalaşmasında xüsusi rol oynamışdır. Çünki Şərq müsəlman mədəniyyətinin əksər poetik inciləri ilahi sözün bədii təfəkkürlə təsvir olunan cismini təşkil edir. Buna görə də müsəlman mədəniyyəti ağıla və ədalətə əsaslanır. XIX əsr ingilis alimi Teylor mədəniyyəti müxtəlif bilgilər sisteminin – əqidə, incəsənət, əxlaq, qanun, sosial mədəni ənənələrin, adət və vərdişlərin məcmusu hesab edirdi [55, s.21]. Dinşünas alim S.Həsənlinin çıxardığı elmi nəticəyə görə “hər bir mədəniyyətin daşıyıcısı müəyyən zaman, müəyyən mənəvi dəyərlər hüdudunda yaşayır və yalnız bu hüdudlar daxilində həmin mədəniyyətin daşıyıcısı olur. Onun zamanına, mənəvi aləminə yol tapmaq başqa mədəniyyətin daşıyıcıları üçün çətin və bəzən qeyri- mümkün olur” [55, s.21]. Lakin alimin yürütdüyü bu fikirlərdə ziddiyyətlər də az deyildir. Çünki mədəniyyətin müasir təkamülü prosesində onun daşıyıcılarının 175 bir-biri ilə əlaqəyə girməsi prosesinin qarşısında əngəl törədə biləcək ciddi səbəblər çox azdır. Mədəniyyətlərin qovuşmasına mane olan əsas cəhət milli təkəbbür və onu monolit kimi qoruyub saxlayan adət və ənənələrdir. Bir sıra əxlaqi məsələlərdə münasibətlərdə milli təkəbbür hakim rolunda fərdin seçim hissinə təsir edir, onu milli ənənələrdən kənara çıxmamağa çağırır. Ancaq milli təkəbbürün özünə də təsir edən və onu leqallaşdıran emosional vasitələr yolu ilə insanlar başqalaşdırılır və onların milli təkəbbüründən əsər-əlamət qalmır. Bu başqalaşma ayrı- ayrı fərdləri yeni seçim qarşısında qoyur. Təbii ki, seçim sərbəstliyinin əsas imkanlarından biri də mühitdir. Mühit dedikdə biz həm cəmiyyəti həm də insanların mənəviyyatına daima təsir edən bədii-emosional auditoriyanı nəzərdə tuturuq. Belə ki, cəmiyyət öz insanlarının mədəni proseslə-rini tənzimləyə bilmədikdə, onların maddi və mənəvi tələblərini ödəmədikdə xarici təsir vasitələrinin gücü artır. Belə vəziyyətdə insanlar öz iqtisadi və mənəvi maraqlarına uyğun gələn mədəni həyat prosesinə meyllənirlər. Xüsusilə, iqtisadi vəziyyət insanları daha çox maddi nemətlər təchizatı yaradan cəmiyyətlərin ağuşuna atılmağa vadar edir. Maddi ehtiyacları ödənildikdə hər bir fərd onu qane edən mədəniyyətin varlığını daha üstün tutur. Dünya miqyasında emiqrasiya proseslərinin baş verməsi səbəbini də məhz maddi ehtiyaclar amili ilə əlaqələndirmək lazımdır. Təbii ki, geniş miqyaslı kütləvi emiqrasiyalar prosesi mədəniyyətlərin bir-birinin həm zamanına, həm də məkanına yol tapması üçün əsas vasitəçi rolunu oynayır. Beləliklə də, mədəni əlaqələrin genişlənməsi insanların qaynayıb-qarışması imkanını yaradır. Lakin qaynayıb-qarışma prosesi bütöv mədəniyyətdə deyil, onun müəyyən qanadlarında, sahələrində baş verir. Məsələn, texniki 176 mədəniyyətdə yaxınlaşma daha tez baş verir. Bunun da nəticəsində əkinçilik, sənaye, istehsal, məişət texnologiyası mədəniyyətlərində bir oxşarlıq əmələ gəlir. Texniki vasitələr məişətdə də mədəni daşıyıcılar kimi mənəvi aləmə tez yol tapa bilir. Televiziya, radio, video və s. mədəni texniki vasitələr hər bir insanın öz şəxsi təcrübəsi xaricində olan mədəni proseslər haqqında da məlumat almaq imkanı yaradır. Mədəniyyətdə baş verən bu yenilikləri “informasiyalı”, “texnotronlu” sivilizasiya adlandırırlar. Sivilizasiya dedikdə, əsasən cəmiyyətin və mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi, onun maddi və mənəvi dəyərlərinin mənimsənilməsi və inkişafı nəzərdə tutulur. Yuxarıda diqqət yetirilən texniki sivilizasiya müxtəlif tipli mənəvi dəyərlərin, müxtəlif mədəni ənənələrə malik olan insan qrupları və cəmiyyətləri tərəfindən də mənimsənilməsinə imkan yaradır. Texniki sivilizasiya bəşər mədəniyyətinin təkamül etməsini daha da sürətləndirir. Ayrı-ayrı milli nümunələrin inteqrasiyasına əlverişli şərait formalaşdırır. Məhz buna görə də kültürlərin millətçi qanadları çox zaman texniki sivilizasiyanın ənənəvi mənəviyyata daxil olmasını qısqanclıqla qarşılayırlar. Xüsusilə, İslam dünyasında şəriət qanunlarına uyğun gəlməyən “informasiyalı”, “texnotronlu”, Qərb yönümlü sivilizasiya formaları inkar edilir, onların təqlid olunması mənfi emosiyalarla qarşılanır. Başqa mədəniyyətlərin, xüsusilə, Şərqdə yaşayanların Qərb mədəniyyətinin təqlid etməsinə münasibət tarixin bütün dövrlərində birmənalı olmayıb. Təqlid etməni mədəniyyətdə ikiləşmə hadisəsi kimi qarşılayanlar da vardır. Xüsusilə, Türk sosioloqu Ziya Göyalp mədəniyyətdə bəşəri olanların millətçi kültürə qatılmasını istəmirdi. O, bu mədəni yaxınlaşma prosesinin bir-biri ilə ziddiyyət təşkil 177 etdiyini söyləyirdi” [168, s.43]. “Ənənəvi xalq teatrlarının bədii- estetik dəyərini, qismən beynəlmiləlləşmiş Osmanlı mədəniyyətindən daha üstün hesab edirəm” deyirdi. O, dəridən və ya kartondan biçilib boyanmış və arxadan işıq salınaraq ağ pərdə üzərində əks etdirilən “Qaragöz” tamaşasını xalqın yaradıcılığı hesab edirdi. Bu oyunda mövcud olan Qaragözü xalqın simasını, Hacıvadı isə Osmanlı xarakterini əks etdirən tiplər kimi qiymətləndirirdi. “Qaragöz” xalq tamaşasındakı əsas surətlərdən biri olan Hacıvad, deyilənə görə Sultan Orxan (1324 – 1363) və İldırım Bəyazidin (1389 – 1402) dövründə Bursada yaşamışdır… Ziya Göyalpın milli qürur hissi onun daha çox millətçi olmasına, milli kültürə aid olan xalq yaradıcılığı nümunələrinin qorunması yolunda mübarizə aparmasına üstünlük verirdi. O, xalqının bədii- estetik duyumunu, sənətkarlığını əks etdirərək, yazırdı: “Türk xalqının bədii dühasına canlı şahidlər olan və yoxsulluq üzündən əski türk evlərindən hissə-hissə çıxarılıb örtülü bazarlarda satılan pərdələr, xalçalar, ipək parçalar, əski xarrat və dəmirçi məmulatları, çinilər, gözəl yazı (xəttatlıq) lövhələri, yıldızlı kitablar, gözəl cildlər, gözəl yazılı Qurani Kərimlər, milli tariximizin sənədləri olan əski pullar və s. yabançılar (əcnəbilər) tərəfindən satın alınaraq Avropaya və Amerikaya daşınmaqdadır. Bunların xaricə aparılmasının qarşısını ala biləcək bir qanunumuz olmadığı kimi, bunları satın alıb, milli estetika aşiqlərinin gözləri qarşısına qoya biləcək milli muzeyimiz də yoxdur. Doğrudur, Topqapı sarayında böyük bir muzeyimiz vardır. Ancaq buna “milli kültür muzeyi”ndən daha çox “mədəniyyət muzeyi” adını vermək daha münasibdir. Ona görə ki, bu muzey türk kültürünə aid milli əsərlərə ikinci dərəcəli əhəmiyyət göstərmiş, birinci dərəcəli 178 əhəmiyyəti isə beynəlxalq dəyərə malik əsərlərə vermişdir. Bu iddiamızın sübutu budur ki, bu muzey indiyə qədər yurdumuzdan sandıqsandıq çıxarılan nadir türk sənət əsərlərinin daşınmasına mane ola bilməmiş və örtülü bazarlarda satılan bu gözəl əsərləri satın alıb mühafizə etməyə çalışmamışdır” [168, s.79]. Ziya Göyalp ilk növbədə xalqın milli adət və ənənələrinin tarixi köklərinin qorunmasına, ənənəvi kültürün daha da inkişaf etdirilməsinə üstünlük verir. Belə bir fəaliyyət növü onun şəxsiyyətini ucaldır. Məlumdur ki, cəmiyyətdə hər bir adam təkcə müəyyən sosial şərait daxilində deyil, həm də konkret milli-mədəni mühitdə formalaşır. Buna görə də şəxsiyyət ilk növbədə xalqın özünə xas olan milli-ənənəvi mədəniyyətdən, tarixən mövcud olan mənəvi sərvətlərdən bəhrələnir. Məhz bu cəhəti nəzərə alaraq filosoflar belə bir qənaətə gəlmişlər ki, “Mədəniyyət milli inkişafın, millətin forma- laşmasının mühüm amili kimi milli gerçəkliyin bütün cəhətləri ilə sıx əlaqədə olur. Həm də nəzərə alınmalıdır ki,bu dialektik əlaqə milli münasibətlərin inkişafında həlledici rol oynayır” [56, s.61]. Təəssüflər olsun ki, müxtəlif mərhələlərdə xalqa məxsus olan milli mənəvi sərvətlər daha çox kommersiya vasitələrinə çevrilmişdir. Xalqın mədəni irsinə sentimental münasibətlər göstərilmiş, ayrı-ayrı sosial qruplar mədəniyyətə xas olan milliideoloji cəhətləri emosional şəkildə qabartmaqla onlardan öz sinfi məqsədləri üçün istifadə etmişlər. Hər halda milliənənəvi mədəniyyətin mənəvi dəyərlərinin zaman-zaman qabardılmasını yeni nəslin öz soykökünə qayıtması vasitəsi kimi qiymətləndirmək lazımdır. 179 Milli-ənənəvi mədəniyyəti dərk etmək və qiymətləndirmək zəminində hər bir fərdin milli mənlik şüuru formalaşır. Deməli, milli mədəni irsin daima gündəmə gətirilməsi, onun bədii-emosional nümunələrindən müasir həyatımızda istifadə olunması fəaliyyətimizdə sosial-etnik birliyin, milli-mənəvi gücün artmasına, bütövlükdə xalq kimi tərəqqi tapmağımıza yardımçı olur. Milli şüura malik olan fərd vahid xalq anlayışına üstünlük verir. Bu cəhət isə fərdlərin baxışlarını ümumiləşdirən sosial-psixoloji amilə çevrilir, cəmiyyətin özünü milli şüur əsasında tarazlaşdırır. “Məhz mədəniyyətin fəal təsiri altında milli şüurun bütün ünsürləri ayrı-ayrı baxışlar, ideyalar, habelə müxtəlif ideoloji cərəyanlar şəklində millətin praktikasında qərarlaşır. Bu şəraitdə fərd milli inkişafın tələbatını yüksək nəzəri səviyyədə dərk edir, milli- mənəvi həyatın müxtəlif sahələrində fəal yaradıcılığa cəlb olunur. Məhz Koroğlu dəlilərinin “Misri” sədaları altında qılınc oynatmaları, igid Beyrəkin ozan oxşamalarından riqqətə gəlməsi mədəniyyətin emosional təsir gücünə aid ola biləcək çoxsaylı nümunələrdəndir ” [56, s.66]. Ayrı-ayrı misallardan bir daha aydın olur ki, milli-ənənəvi mədəniyyət nümunələri xalqın mənəvi yaddaş saxlancı olub, bütün dövrlərdə yaşayan insanlar üçün örnək mənbəyidir, məxsus olduğu ölkənin xalqlarının mənəvi simasıdır. Milli-bədii ənənələrin, adət və mərasimlərin qorunub saxlanılması, həm tarixi keçmişin mənəvi faktlarla dərk olunmasına kömək edir, həm də müasir mədəniyyətin mövcud təcrübə əsasında təkamül etməsinə zəmin yaradır. Həmçinin mədəni irsə münasibətin bu 180 obyektiv forması varislik sistemində yeni ənənə və ideyaların dağılmaz sütunu rolunu yerinə yetirir. Milli mədəniyyət nümunələrinin zənginliyi hər bir xalqın beynəlxalq miqyasda tutduğu mövqeyinə təsir göstərir. Milli kültürü zəngin və güclü olan xalq dünya xalqları cərgəsində sayılır və onun mədəniyyət nümunələrinə böyük yer ayrılır. Etiraf edək ki, Nizami, Füzuli, Nəsimi kimi şairlərimiz, Ü.Hacıbəyov, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov kimi bəstəkarlarımız, Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Tahir Salahov kimi rəssamlarımız və yüzlərlə söz, sənət ustalarımız olmasaydı, Azərbaycan xalqı dünya xalqları cərgəsində çox cılız görünərdi. Onların nəhəng yaradıcılıq irsi yalnız kiçik bir zaman və məkan daxilində xalqımızı, milli mədəniyyətimizi dünyaya təqdim etmək imkanı verərdi. XIX əsrin sonundan, XX əsrin sonuna qədər Azərbaycanın milli mədəni irsinin öyrənilməsi istiqamətində xeyli işlər görülmüş və mənəvi sərvətlərimiz dünya miqyasında az da olsa təbliğ olunmuşdur. Nə yaxşı ki, həmin dövrdə başqa xalqların özəlləşdirmək istədiyi milli-mədəni irsimizə özümüz sahib çıxa bilmişik. Əks halda, biz tarixi milli varlıq olduğumuzu sübut edə bilməzdik. Lakin, xalqın keçmiş mədəni həyatının müasir incəsənət vasitələri ilə təcəssümləşdirilməsinin daha böyük emosional əhəmiyyəti vardır. Milli keçmişimizi əks etdirən emosional vasitələrlə xalqımızın yaşayıb yaratdığı bütün dövrlərin əzəmətini və faciəsini, gücünü və zəif cəhətlərini daha canlı şəkildə əks etdirmək imkanı əldə edirik. Məsələn, xalqımızın ötən tarixinin, həyat tərzinin mənəvi, sosial xüsusiyyətlərini əks etdirən çoxlu aşıq yaradıcılığı nümunələrimiz vardır. Onlardan “Kərəmi”, “Dilqəmi”, “Zarıncı”, 181 “Qürbəti”, “Hicranı”, “Qaraçı” və onlarla başqa saz havaları kövrəklik, ayrılıq, həsrət, hicran, göz yaşları və uğursuz məhəbbət nidaları ilə doludur. “Koroğlu”, “Misri”, “Divani”, “Cəngi” kimi saz havalarımız isə xalqımızın qəhrəmanlıq və cəngavərlik ənənələrindən xəbər verir. Eyni zamanda bu saz havaları milli şüuru olan hər bir fərdi tarixi ənənələrdə yaşayan real həyat prinsiplərini, davranışları daha insani şəkildə qavramağa çağırır. Müasir aşıq əlində saz meydana çıxıb qəhrə-man Koroğlunun bədii obrazını yaradanda, onun hərəkətlərini sazla, sözlə yamsılayanda yaranmış səhnənin emosional mühiti bizi indiki vəziyyətimizlə keçmişimizi müqayisə etməyə, nəticə çıxarmağa, qətiyyətli olmağa məcbur edir: “Yığılsa məxluqat, qurulsa məşhur, İsrafil surunu qala, qoymaram. Çəkərəm qılıncı, girrəm meydana, Uçurdaram, burda qala qoymaram”. deyərək Koroğlunun bədii obrazını yaradan aşıq qəhrəmanlıq tarixini yaddaşımıza qaytarır, milli simamızı daha da məğrurlaşdırır. Aşıq yaradıcılığının ənənəvi bir mədəniyyət olduğunu və onun bədii-emosional təsir gücünün əxlaqi səviyyəsini təsvir edən görkəmli maarifçi Həsən bəy Zərdabi demişdir: “Bir baxın, bizim aşıqlar toylarda oxuyanda onlara qulaq asanlara! Bu zaman bu qulaq asanlar elə hala gəlirlər ki, bəs istilahi türk ətin kəssən də xəbəri olmaz. Elə ki, sonra toy qurtardı, aşıqlar evlərinə getdi, beş-on gün uşaqlar gecə- gündüz küçələrdə oxuya-oxuya gəzirlər və bir-birinin qələtlərini düzəldirlər” [169, s.240]. Aşıq sənəti ənənəvi mədəniyyətin çox böyük sahəsini özündə birləşdirir. Aşıq sənəti həm yaranma tarixinə, həm də bədii əhatə 182 dairəsinə görə monolit incəsənət toplusudur, tarixi-irsi mədəniyyətimizin ən canlı və emosional nümunəsidir. Aşığın fəaliyyətində xalq folklorunun bütün nümunələri cəmlənmişdir. Aşıqlığa xas olan bu cəhətə xüsusi diqqət yetirən tanınmış müğənnimiz Bülbül aşığı “regitativ ifaçılığın ustası” adlandıraraq yazmışdır: “Aşıqlar hər şeydən əvvəl şairdir, ifa etdiyi mahnıların yaradıcısıdır. Aşıq müğənnidir. O, öz nağılının xeyli hissəsini mahnı şəklində ifa edir. Aşıq çalğıçıdır. O, öz hekayəsini və mahnısını saz ilə müşayət edir. Aşıq artistdir. O, çıxışını xarakterik mimika ilə müşayiət edir, gəzişir, rəqs edir, çox vaxt hekayə qəhrəmanının hərəkətini təsvir edir. Aşıq regitativ ifaçılığın ustasıdır” [26, s.139]. Aşıq sənətinin əbədi müşayiəti ilə milli toylarımız, əməklə bağlı olan el şənliklərimiz, bir çox ayin, mərasim və bayramlarımız yaşayır. Məhz aşıq yaradıcılığının ululuğu tarixi keçmişimizin dastanlar, nağıllar, mahnılar məzmununda qorunub saxlanılmasına, mənəvi dəyərlərimizin bir çox nümunələrinin minilliklərdən ötürülərək müasir sənət məkanına-mədəniyyət meydanına çıxarılmasına səbəb olmuşdur. “Kitabi – Dədə Qorqud”dan üzü bəri onlarla tarixi-qəhrəmanlıq, sevgi dastanlarımız aşıq yaradıcılığı sənəti hesabına yaşamışdır. Azərbaycanın tanınmış filoloq-folklorşünası M.H.Təhmasib yazmışdır: “…Qorqud mənbələri o qədər uzaq keçmişin etiqad və görüşlərilə bağlıdır ki, onun nə zaman yaranmış olduğunu müəyyənləş-dirmək çox çətin və təmsil etdiyi ozan isə, şübhəsiz ki, Qorqudun özündən də qədim olmalıdır” [151, s.42]. Təbii ki, “Kitabi – Dədə Qorqud”dan daha qədim olan milli aşıq sənətimiz böyük bir tarixə malik xalq mədəniyyətinin təmsilçisidir. Aşıq sənəti dünyanın ən qədim musiqi janr və üslublarından olsa da, 183 indi də müasirdir. Müasir milli müsiqimizin aşıq sənətindən bəhrələnməsi üçün zəngin material vardır. Bir neçə tarixi mədəni prosesləri, sivilizasiyaları yola salan aşıq sənəti bundan sonra da milli adət və ənənələrimizdə öz əbədi ömrünü davam etdirəcəkdir. Mədəni proseslər durğunluqda qalmamış, insanların ehtiyacları, tələbləri, artdıqca, dəyişdikcə mədəniyyət nümunələri də dəyişmiş, yeniləşmişdir. Lakin mənəvi mədəniyyət nümunələri forma və məzmunca yeniləşsələr də, öz dünyəvi mahiyyətlərini dəyişməmişlər. Elə saz-aşıq sənəti haqqında yürüdülən fikirlər də mənəvi mədəniyyətin bədii-estetik dəyərini,bütün dövrlər üçün müasirliyini təsdiq edir. Aşıq sənəti haqqında deyilən fikirləri muğam sənətinə də şamil etmək olar. Muğam sənəti də mədəni həyatımızda milyonlarla insanların düşüncə və davranış normalarına, hiss və duyğularına mürəkkəb formada müdaxilə etmək gücünə malikdir. Ən maraqlısı odur ki, muğamlarımız eramızın VII əsrindən üzübəri ifa olunaraq böyük inkişaf yolu keçmişdir. Azərbaycan muğamları üzərində geniş tədqiqat işi aparan və onları nota köçürən Üzeyir Hacıbəyov onlarda yeddi səs ladının olduğunu aşkar etmişdir. Ü.Hacıbəyovun fikrincə muğam estetiklik baxımından bir çox kateqoriya-ların tələblərinə cavab verir. Bədii-emosional təsirinə körə, “Rast” dinləyicilərdə mərdlik və gümrahlıq hissi, “Şur” şən, lirik əhval-ruhiyyə, “Segah” məhəbbət hissi, “Şüştər” dərin kədər, “Çahargah” həyəcan və ehtiras, “Bayatı-şiraz” qəm-ginlik, “Humayun” isə “Şüştər”ə nisbətən daha dərin bir kədər hissi oyadır [53, s.34]. Misaldan göründüyü kimi, muğamlar özünün bədii-estetik məzmununa görə həyatın dərin fəlsəfi anlayışlarını ifadə edir. Muğamların ahəngindən insanın daxili aləmində müxtəlif duyğu və 184 hisslər oyanır. “Onlar çox geniş həyati hadisələri, əxlaqi keyfiyyətləri, düşüncələri, ehtirasları əks etdirir. Məhəbbət, sevinc, heyrət, qəzəb, qəm kimi hissləri ifadə edən milli muğam ifaçılığı olduqca çoxcəhətli assosiasiyalar axını yaradır. Muğamları dinləyərkən insanın gözü qarşısından müxtəlif hadisələr gəlib keçir” [39, № 8, s.39]. İrsi sərvətimiz olan və müasir dövrdə də özünün mənəvi funksiyasını yerinə yetirən bütün mədəniyyət nümunələrimiz həm də vətənpərvərlik mövqeyindən qiymətləndirilir. Varis kimi yaşayan mədəni irs insanların mənəvi həyatına daxil olaraq onların sosial- mədəni fəaliyyətlərinə yeni məzmun və keyfiyyətlər aşılayır. Bu yeni anlam və normativlər son nəticədə insanların gündəlik fəaliyyətinin çox mühüm ünsürünə, hadisəsinə, vərdişinə çevrilir. Məhz bu cəhətləri nəzərə alan alim Q.Hüseynov qeyd edir ki, “mədəniyyət cəmiyyətin təkcə bəzəyi deyildir, onun həyatını təmin edən sahədir, cəmiyyətin intellekt və mədəniyyət potensialıdır. Bu, bir növ onun sosial möhkəmliyi üçün aşqar və onun dinamizmi üçün katalizatordur” [56, s.71-72]. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, mədəniyyət əsasən milli xüsusiyyətlər üzərində təşəkkül tapsa da onun yerinə yetirdiyi funksiyalar qeyri-sabitdir, ictimai münasibətlər sistemindən asılıdır. Əgər XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan musiqi mədəniyyətində xalq yaradıcılığı ünsürləri, daha geniş yer tuturdusa, indi simfoniya, opera, balet, kantata, oratoriya kimi musiqi janrlarında əsərlər yazan çoxlu bəstəkarlarımız yetişmişdir. Bu faktlar bir daha təsdiq edir ki, mədəniyyət beynəlxalq əlaqələrin təsirindən də bəhrələnir və öz milli- etnik xüsusiyyətlərindən kənara çıxır. Xüsusilə, mədəniyyətdə bəşəri imkanlar artdıqca incəsənət sahəsində də bəşəri yaradıcılıq meylləri artır. Lakin tarixi təcrübə göstərir ki, bəşəri mədəni yaradıcılığın 185 kökündə yenə də millilik inkişaf etmədikdə o öz tarixi xüsusiyyətlərini itirir. Müasir Azərbaycan mədəniyyəti isə ictimai-siyasi hadisələrdən asılı olmayaraq heç zaman milli kökdən uzaq düşməmişdir. Müasir təkamülün qanunauyğunluqlarına xas olan mədəni inteqrasiya prosesi musiqi mədəniyyətindən də yan keçməmişdir. Məsələn, “Koroğlu“, “Şah İsmayıl”, “Leyli Məcnun”, “Aşıq Qərib”, “Nərgiz” operalarını, “Qız qalası”, “Yeddi gözəl”, “İldrımlı yollarla”,”Məhəbbət əfsanəsi” baletləri, “Şur”, “Kürd ovşarı”, “Rast”, “Karvan”və s. simfonik muğamları yaradan bəstəkarlarımız bəşəri xüsusiyyətləri əks etdirən klassik musiqi ilə milli musiqi sənətimizin bədii ünsürlərini birləşdirməyə nail olmuşlar. Klassik musiqi janrlarının milli təfəkkürümüzə yol tapması mədəniyyətimizi daha da zənginləşdirmiş, eyni zamanda bizə dünyanın sivil mədəniyyətləri ilə yanaşı dayanmaq imkanları vermişdir. Bu faktlar bir daha təsdiq edir ki, müasir sivilizasiya şəraitində mədəniyyətlərin milli-etnik səviyyədə qalması mümkün deyildir. Lakin bəzən mədəni əlaqələrin lazımi səviyyədə qurulmaması, xüsusilə, idealogiyalaşdırılması bir çox halda milli cəhətləri dinamik inkişafdan məhrum edir, milli xüsusiyyətlərə yad olan ehkamlar formalaşdırır. Bunun da nəticəsində bəzən yanlış müha-kimələr, mürəkkəb yaradıcılıq meylləri meydana çıxır, milli deformasiyalar baş verir. Xüsusilə, ünsiyyət mədəniyyəti forma-larında milli-etik münasibətlər pozulur. Milli-etik qaydalara uyğun gəlməyən arxaik ünsiyyət münasibətləri yaranır. Qeyd olunan bu mənfi amillər baş verməsin deyə millətlərarası qarşılıqlı münasibətlərin qurulması prosesində də adət və ənənələr, milli mədəni irsin ən mütərəqqi formaları nümunə kimi katalizator rolunu oynamalıdır. Eyni zamanda milli xüsusiyyətləri əks etdirən 186 tipik keyfiyyətlər nəzərə alınmalı, ölkə daxili etnik qruplarin da adət və ənənələrinə, mərasim və bayramlarına, dini etiqadlarına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Mürəkkəb sosial orqanizm olan hər bir millətin və etnik qrupun mənəvi siması, hiss və düşüncəsi mədəni ünsiyyət prosesində nəzərə alınmalı, hər bir sosial qrupun bədii estetik tələbatı bərabərlik prinsipinə uyğun olaraq dəqiqləşdirilməli, ödənilməlidir. Bilmək lazımdır ki, milli mənlik şüuru, həyat tərzi, adət və ənənələr, dini və ailə-məişət mərasimləri dinamik xüsusiyyətlərə malikdir. Dünyanın bir çox dövlətləri kimi Azərbaycan da çoxmillətli ölkə olduğundan mədəni ünsiyyətin təşkili prosesində milli azlıqların da mənəvi irsinin dəyərləndirilməsinə, mədəni kütləvi tədbirlər formasında onlardan istifadə olunmasına diqqət yetirilməlidir. Məlumdur ki, ölkəmizdə yaşayan hər bir millətin, etnik qrupun mənəvi sərvətlər sisteminin yaranmasında, inkişaf etməsində öz xidmətləri vardır. Azərbaycan xalqı müstəqillik əldə etdikdən sonra onlara da öz dilində danışmaq, yazmaq, adət və ənənələrini yaşatmaq hüququ verilmişdir. Onlar tərəfindən yaranan humanist xarakterli mənəvi sərvətlər bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. Azərbaycanda talış, ləzgi, tat, udin, avar, rus, gürcü və s. millət və xalqların etnik qrupların folklor nümunələri vardır. Təbii ki, Azərbaycanın dövlətçilik prinsiplərinə, milli ideologiyasına uyğun olaraq, milli-etnik xarakterli mənəvi sərvətlərdən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etmək daha əlverişlidir. Məlumdur ki, adət və ənənələr cəmiyyət daxilində bir çox inteqrativ və kommunikativ funksiyaları da yerinə yetirir. Xüsusilə, özünün birləşdirici mahiyyətinə görə inteqrativ vasitələr adət və ənənələri vahid dünyagörüşü, ideya, davranış tərzi və s. ətrafında 187 birləşdirmək imkanlarına malikdirlər. Məhz sovet dövründə də inteqrativ vasitələrdən mədəni asudəvaxtın təşkilində geniş formada istifadə edilirdi. Belə ki, kütləvi bayramların təcəssümləşdirilməsi prosesində müxtəlif xalq və millətlərin mütərəqqi hesab edilən adət və ənənələri bir ideya ətrafında səhnələşdirilir, mövzunun məzmununa uyğun olaraq bədii ümumiləşdirmələr aparılırdı [57, s.44-45]. Adət və ənənələr bütün şəraitdə mədəni ünsiyyətin əsasını təşkil etmişdir. Ünsiyyət funksiyası adət və ənənələrin kommunikativ mahiyyətindən və məzmunundan irəli gəlir. İcra olunan adət və ənənələrdə insanlar kütləvi şəkildə iştirak edir, bir-biri ilə mədəni ünsiyyətə girirlər. İnsanlar mədəni ünsiyyət yaratmaqla bir-biri ilə tanış olur, ictimai-mədəni, ailə-məişət problemlərini həll etmək imkanı qazanırlar. Ünsiyyət mədəniyyətin ən ali formalarından biri kimi özünü büruzə verir. O, mənəvi zənginləşmənin, yaradıcılığın, davranış normalarının formalaşmasının, düşüncə və qabiliyyətin inkişafının və başqa insani münsibətlərin katalizatoru, təkmilləşdirici amili kimi qüdrətli gücə malikdir. Tədqiqatçı alim A.A.Leontyev mədəni ünsiyyəti müəyyən məqsədə çatmağın real həddi, insani fəaliyyətin ən ali forması kimi qəbul edir [96, s.388]. M.İ.Kosovanın fikrincə isə, mədəni ünsiyyət prosesi özlüyündə bir sıra komponentlərdən ibarətdir. Ünsiyyət təkcə əlaqələrin yaradılmasından ibarət deyil, eyni zamanda onu reallaşdıran predmeti, kommunikativ tələbatı, fəaliyyət vasitələrini və s. əhatə edir. Mədəniyyətin müasir mərhələsində ünsiyyətin yeni kommunikativ texniki vasitələri meydana gəlmişdir. Bu vasitələr 188 mədəni ünsiyyətin texniki quruluşunu, mənəvi məzmununu, mühitini təşkil edir, onun yeni formalarını meydana gətirir. Xüsusilə, əyləncəli oyun ünsiyyəti müasir mərhələdə əsasən texniki vasitələrin müdaxiləsi və iştirakı ilə idarə olunur. Məsələn, Almaniyada “Fantaziya aləmi” adlı mədəni-əyləncə parkında fəaliyyət göstərən “Qaya” adlı teatrın aktyorları elektron kuklalardır. Bu kuklalar kompüterlə proqramlaşdırıldıqdan sonra müxtəlif hərəkətlər edir, dünyada tanınmış estrada ulduzlarının səsləri ilə mahnılar oxuyurlar. Fransanın, “Fort Bayar” adlı əyləncə mərkəzində isə mədəni ünsiyyətin ən mürəkkəb müasir formalarından istifadə olunur. Əyləncə mərkəzi hər tərəfi su olan yerdə inşa edilmişdir. Əyləncə vasitəsi kimi burada çox mürəkkəb və insanı düşünməyə, hərəkətlərində daha dəqiq və çevik olmağa vadar edən qurğular qurulmuşdur. Ekzotik janrlardan, sirk hərəkətlərindən, güc və məharət tələb edən çevik idman nömrələrindən geniş istifadə olunur. Əyləncəli oyunda qalib gəlmək üçün ağıl, güc, cəsarət, fənd, çeviklik, qətiyyətlilik, duyğu, yaddaş kimi keyfiyyətlər lazım gəlir. Şəxsi intellektin inkişafına müsbət təsir göstərən Rusiya telekanallarının təşkil etdiyi “Karusel”, “Pole çudes” və s. kimi əyləncə oyunları da böyük maraq dairəsinə malikdirlər. Təbii ki, beynəlxalq miqyasda baş verən müasir mədəni ünsiyyət vasitələri Azərbaycan həyatına da daxil olur. Bunun da nəticəsində ənənəvi-tarixi mədəni ünsiyyət formaları yeniləri ilə rəqabət aparmaq məcburiyyətində qalır. Daha böyük sosial qrupların marağını təmin edən, öz kütləviliyi və emosionallığı ilə fərqlənən, hər bir iştirakçının fəallıq göstərməsinə imkan yaradan mədəni əyləncə forması daha çox rəğbət qazanır. Məsələn, İspaniyadakı “Tivoli Uord” adlı mədəni əyləncə mərkəzi müxtəlif yaş qruplarını özünə cəlb edə bilir. Burada 189 müxtəlif attraksionlar, maşın yarışı üçün yollar, cıdır meydanı, 400 tamaşaçı tutan teatr salonu var. Müxtəlif idman yarışları parka gələnlərin mədəni ünsiyyətə girmə marağını daha da artırır. İdman yarışlarında qaliblər pul və hədiyyələrlə mükafatlandırılır [116, s.13- 14]. Hazırda Azərbaycanın da bir çox mədəni-əyləncə mərkəzləri xarici ölkələrin iş təcrübəsindən və texniki vasitələrindən geniş istifadə edir. İnteqrasiya prosesində baş verən yeniləşmə milli mədəniyyətin məzmun və formasına da yeniliklər gətirir. Milli mədəni ənənələrə qapılıb bəşəri sivilizasiyanın nümunələrindən imtina etmək də mümkün deyildir. Lakin elə etmək olar ki, müasir sivilizasiyanın milli mədəniyyətə təsiri əlaqəli şəkildə baş versin. Ənənəvi mədəniyyətin, milli kültürün sıxışdırılıb itməsinə yol verilməsin. Milli-əyləncə oyunlarımızın texniki vasitələri,emosional mühiti yeniləşdirilsə də,onlarda milli məxsusluğumuzu mühafizə edən komponentlər qorunub saxlanılsın. Bildiyimiz kimi, psixoloji bədii-emosional vasitələr insanın mənəviyyatına, davranışına güclü təsir etməklə onu başqalaşdıra bilir. Sosioloq Rayt Millisin apardığı elmi-sosioloji tədqiqatlara görə mədəni ünsiyyət prosesində tətbiq olunan kommunikativ forma və metodlar, bədii emosional vasitələr adamlara yeni ideyalar və təsəvvürlər aşılayır. Mədəni-kütləvi ünsiyyətdə iştirak edən hər bir fərd emosional vasitələrin mühitində təqdim olunan materialın passiv müşahidəçisinə çevrilir və ya qatıldığı çevik bir oyunda bütün əmrlərə tabe olan fiqur olur. R.Millis bu spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alaraq yazmışdır: “İnsanın bütün davranışı onun tanımadığı adamlar tərəfindən hazırlanan məhdud proqramların təzahürüdür. O, hər şeyə 190 inanır, hər şeylə razılaşır, buna görə də müstəqil şəxsiyyət olaraq qalmır, bunu arzu da etmir” [101, s.432]. Deməli, şəxsiyyətin formalaşması mühiti ünsiyyət vasitələrinin xarakterindən, məzmunundan çox asılıdır. Mədəni ünsiyyət vasitələri ənənəvilik prinsipləri əsasında da seçilə bilər. Bu da kulturologiya elmində “tradisionalizm” kimi qəbul olunur və bəşər tarixində insanın yaratdıqlarını qoruyub saxlamaq, adət və ənənələri mühafizə etmək cəhdi kimi qiymətləndirilir. Son nəticədə mədəni inkişafa fundamentalistcəsinə yanaşmağın bir nümunəsi kimi başa düşülür [92, s.168]. Çünki fundamentalizm həmişə mədəniyyətin tarixi ənənələrini mühafizə edir. Bunun da nəticəsində mədəni inkişafın əsas amillərindən biri olan modernləşmə ilə üz-üzə dayanır. Modernizm mədəniyyətin inkişaf mexanizmini hərəkətə gətirərək ünsiyyət vasitələrini də günün mənəvi tələblərinə uyğunlaşdırır. Məhz bu baxımdan fundamentalizm ilə modernizm arasında əksliklər mövcuddur. Lakin mədəni ünsiyyətin təşkil olunduğunu nəzərə alsaq, fundamentalizm ilə modernizmin yaradıcılıq prosesində qarşılıqlı əlaqəsinin təşkil olunması imkanı da vardır. Təbii ki, modernist mədəniyyət yeniliyin real həyat həqiqətlərinə cavab verməsi üçün tarixi təcrübənin yüksək estetik dəyərlərinə də istinad etməlidir. Xüsusilə, təşkil olunan mədəni ünsiyyət zamanı milli adət və ənənələrin emosional nümunələrindən istifadə etməklə də yeni forma və məzmun yaratmaq mümkündür. Modernizm ən çox özünü vasitəli mədəni ünsiyyət sahələrində nəzərə çarpdırır. Vasitəli ünsiyyət texniki vasitələrlə idarə olunur. Texniki vasitələr isə elmi texniki tərəqqinin sürətindən asılı olaraq 191 daima modernləşir (radionun, televizorun, videoaparatların yaranması və yeniləşməsi nəzərdə tutulur). Müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqinin təsiri mədəniyyətin bütün sahələrində özünü büruzə verir. Mədəniyyət müəssisələrinin iş fəaliyyətini texniki vasitələrdən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyildir. Milli adət və ənənələrin, hətta dini ayin və mərasimlərin icra olunması prosesində də texniki vasitələrin təsiri ilə böyük modernləşmə aparılmışdır. Toyları, el şənliklərini səsgücləndiricilərin köməyi ilə keçirir, məscidlərin min-bərlərindən səslənən azan mətni maqnitafon lentinin və səsgücləndiricinin köməyi ilə yayılır. Bütün el şənlikləri videokame-ralar vasitəsilə lentə köçürülür. Təbii ki, vaxtaşırı baş verən elmi-texniki inqilab yeni mədəniyyətin yaranmasının əsas vasitəsinə çevrilir. İnsan təfəkkürü inkişaf etdikcə mədəniyyət də yeniləşir. Bu yeniləşmə dinamik olaraq tez-tez təkrarlanır. Məhz bu səbəbə görə də mədəniyyətin funksiyası çoxşaxəlidir. Onun məzmun və mahiyyəti də birmənalı deyildir. Lakin mədəniyyət sahələrinin və formalarının müxtəlif olmasının əsas səbəblərindən biri də yer kürəsindəki dini etiqad və anlayışların müxtəlifliyidir. Dünyada xristianlıq, islam və buddizm kimi dünyəvi dinlərdən başqa yüzlərlə milli, etnik dinlər də fəaliyyət göstərir. Sözsüz ki, onların da hər biri elmi-texniki tərəqqinin inkişafına uyğun olaraq modernləşir. Ancaq dəfələrlə qeyd etdiyimiz kimi, din forma və məzmunundan asılı olmayaraq həmişə özünün mühafizəkar təbiətini qoruyub saxlaya bilir. Dinin mühafizəkar təbiəti isə milli ənənəvi köklərdən qidalanır. Din onu yaradan xalqın və millətin etnoslarının, inanclarının toplusu kimi özünü büruzə verir. Məsələn, İslam dini ərəblər tərəfindən yaradıldığından dünyanın bir çox alimləri onu ərəb 192 mədəniyyəti kimi izah edirlər. Tədqiqatçı alim Qustav Lebon İslam dinini ərəb mədəniyyəti hesab etmişdir. Onun fikrincə, “Siyasi və sosial tədqiqatlarda rəssamlıqdan çox geri qalan ərəblər öz elmi və bədii yaradıcılıq sahəsindəki biliklərinə görə onlardan üstün olmuşlar… Bütövlükdə demək olar ki, onlar tarixdə islam mədəniyyətini yaratmaqla çox görkəmli yer tutmuşlar [124, s.47]. Ancaq İslam dini sonralar başqa millət və xalqlar tərəfindən də qəbul olunaraq ərəb mədəniyyəti anlayışından kənara çıxmışdır. Artıq o dünyəviləşdiyindən müxtəlif alimlər tərəfindən “İslam mədəniyyəti” kimi təhlil olunmuşdur. Məsələn, A.Mets bu mədəniyyəti islam mədəniyyəti adlandırmış, onu “müsəlman intibahı” kimi qiymətləndirmişdir [12, s.98]. Livan alimi Hüseyn Muruvva isə onu “ərəb-islam mədəniyyəti” adlandıraraq yazmışdır: “Ərəb həyatı ilə islam həyatı, ərəb fikri ilə islam fikri, dillə bu dilin ifadə etdiyi fikir arasında üzvi dialektik əlaqənin nəticəsi kimi meydana çıxan mədəniyyət ərəb islam mədəniyyətidir. Bu mədəniyyətdə xalis ərəb xüsusiyyəti daşıyan ünsürlərlə sırf islam xüsusiyyəti daşıyan ünsürlər, yaxud ərəb-islam sintezindən ibarət olan ünsürlər bir-birindən ayrılmazdır. Burada həmçinin ərəb mənşəli alim və mütəfəkkirlərlə qeyri-ərəb mənşəli alim və mütəfəkkirlərin yaradıcılığının məhsulu arasında da fərq qoyula bilməz. Onların hamısı eynidirlər, çünki hamısının təfəkkürü ərəb dilinin məntiqinə, yəni bu dilin lüğət, üslub və ideya məntiqinə əsaslanmış, hamısı yaradıcılığın müxtəlif sahələrində müəyyən bir cəmiyyətin konkret problemlərindən, hüdudları daxilində yaşadıqları cəmiyyətin sosial və siyasi problemlərindən, onun fikir gerçəkliyindən çıxış etmişlər. Onların 193 dünyagörüşü də həmin cəmiyyətin tarixi gerçəkliyi və ictimai əlaqələri əsasına formalaşmışdır” [55, s.23]. Qeyd olunan misallardan aydın olur ki, mədəniyyət müəyyən zaman daxilində bir millət və ya dini anlayışla bağlı olduğu halda, zaman keçdikcə o bəşəriləşir, əhatə dairəsi genişlənir. Buna görə də mədəniyyət insanların bəşər tarixi boyu yaratdıqları maddi və mənəvi sərvətlərin toplusu kimi başa düşülür. Bu maddi və mənəvi sərvətlər toplusunda hər bir xalqın milli adət və ənənələrinin öz yeri vardır. Adət və ənənələr hər bir mədəniyyətə milli kolorit, milli xüsusiyyət gətirir. Lakin milli kolorit milli tərəqqinin yeganə meyarı kimi başa düşülməməlidir. O, ifrat dərəcədə şişirdilib ifrat həddə çatdırılmamalıdır. Milli mənəvi dəyərlər humanist ideyaların inkişafına, inteqrativ mədəni proseslərin yaranmasına xidmət etməlidir. Çünki mədəniyyət qapalı sistem deyildir, o, açıq şəkildə bəşəri məzmuna malik olan əxlaqi təsir gücünü nümayiş etdirir. Mədəniyyət bütün dövrlərdə insanın ictimai fəaliyyətinin konkret üsul və formalarını reallaşdırır. Buna görə də müasir inkişaf mərhələsində milli mədəniyyətlərin bütün ənənəvi xüsusiyyətləri qarşılıqlı mənəvi zənginləşmə və humanistləşmə prosesinə xidmət etməlidir. Belə bir vəziyyətin ictimai həyata realizə olunması adət və ənənələrin, həmçinin milli hissin bütün tərəflərinin sosial bazasını genişləndirir, xüsusilə, mədəniyyətin inkişafının azad mənəvi mühitini yaradır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hazırda dünyanın müxtəlif yerlərində 60 milyona yaxın azərbaycanlı yaşayır. Onların hər biri yaşadıqları ölkələrin mədəniyyətlərinə uyğunlaşsalar da xalqımıza məxsus olan mədəni irsdən, adət və ənənələrdən ayrı düşməmişlər. Milli adət və ənənələrimiz onların Azərbaycandan kənarda yaşadıqları 194 ərazilərdə də nəzərə çarpır, hər bir azərbaycanlının milli-psixoloji xüsusiyyətlərinin qorunub saxlanılmasına, nəsildən-nəslə ötürülməsinə, onların icma şəklində birləşməsinə təminat yaradır. Dünya azərbaycanlılarının lobbiləşməsini də milli adət və ənənələrə bağlılıqdan ayrı təsəvvür etmək mümkün deyildir. Yalnız adət və ənənələrə məxsus olan təsir dairəsi insanları öz milli mənsubiyyətində saxlayır və onlara bir-birinə yaxınlaşmaq, ünsiyyətdə olmaq imkanı verir. Məsələn, Novruz bayramına xas olan milli xüsusiyyətlərə uyğun olaraq bu bayramda adamlar bir-birini təbrik edir, qarşılıqlı ünsiyyətə girirlər. Dini bayram və mərasimlərimiz zamanı da kütləvi ünsiyyət formalaşır. Təbii ki, dünyanın bir çox ölkələrində yaşayan azərbaycanlılar öz tarixi adət və ənənələrinə sadiq qalırlar. Məhz adət və ənənələrə olan milli sədaqət və qürur hissi onlarda Müstəqil Azərbaycan dövlətinə qarşı da doğma insani münasibətlər formalaşdırır. Hər bir azərbaycanlıda öz vətəninə qarşı təəssübkeşlik hissinin yaranması ilk növbədə adət və ənənələrə xas olan vərdişlərin icra olunması ilə bağlıdır. Məhz bu bağlılıq onları ayrı-ayrı ərazilərdə lobbiləşdirir – təşkilatlandırır. Bildiyimiz kimi, 2001-ci ilin noyabr ayının 9 – 10-da Müstəqil Azərbaycan dövlətinin prezidenti Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Dünya azərbaycanlılarının I qurultayı keçirilmişdir. Qurultayda dünyanın 36 ölkəsindən seçilmiş 1193 nümayəndədən 1105-i, habelə 906 qonaq iştirak etmişdir. Qurultayda ayrı-ayrı icma rəhbərlərinin çıxışları dinlənilmiş, onların hər biri milli mədəniyyətimizə, adət və ənənələrimizə sadiq olduqlarını söyləmişlər. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev qurultayda geniş səpkidə çıxış edərək demişdir ki, biz istəyirik ki, 195 müxtəlif ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar həmin ölkələrin vətəndaşı kimi, istədikləri kimi yaşasınlar. Ancaq heç vaxt öz milli köklərini, milli mənsubiyyətlərini itirməsinlər. Bizim hamımızı, azərbaycanlıları birləşdirən milli mənsubiyyətimizdir, milli mədəniyyətimizdir– ədəbiyyatımız, incənətimiz, musiqimiz, şerlərimiz, mahnılarımızdır, xalqımıza mənsub olan adətənənələrdir. Ölkə prezidenti, qeyd etdiyi bu milli xüsusiyyətləri hər bir soydaşımızda azərbaycançılıq ideyasının yaranması üçün vacib amil kimi qiymətləndirdi. Xalqları dil, milli-mənəvi ənənələr qədər, birləşdirə biləcək başqa real bir vasitənin olmadığını söyləmişdir. Prezident çıxışında qeyd etmişdir ki, “hər bir azərbaycanlı öz milli mənsubiyyətinə görə qürur hissi keçirməlidir və biz azərbaycançılığı – Azərbaycanın dilini, mədəniyyətini, millimənəvi dəyərlərini, adət-ənənələrini yaşatmalıyıq”[Bax: “Azərbaycan” qəzeti, 10 noyabr, 2001-ci il]. Buradan göründüyü kimi, milli adət və ənənələrimiz və xalqımıza məxsus olan bütün mədəni irs, eyni zamanda dövlət quruculuğu prosesində də milli ideologiyanı formalaşdıra biləcək əsas meyarlardan biri kimi nəzərə çarpır. |