AZƏrbaycan miLLİ adət və ƏNƏNƏLƏRİNİn bəDİİ-estetik mahiYYƏTİ
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
F Ə S İ L Milli adət və ənənələrdə bədii-estetik duyum 1.1. Varisliyin adət və ənənələrdə yeri və onun mənəvi təsir dairəsi Adət və ənənələr bəşəriyyətin təkamül prosesini özündə əks etdirir, bütün dövrlərdə cəmiyyətin sosial-mənəvi və mədə-ni tərəqqisinin göstəricilərindən biri kimi çıxış edir. Bir çox elmi ədəbiyyatlardan məlumdur ki, adət və ənənələrиn təkamülü insan cəmiyyətinin üst poleolit dövründən başlamış, həyat tərzi, sosial qurumlar dəyişdikcə onlar da inkişaf etmiş, modernləşərək zənginləşmişdir. Ən maraqlısı odur ki, adət və ənənələr, o cümlədən bayram və mərasimlər insan həyatının sosial mənəvi tərəflərini özündə cəmləmiş, mühafizə edərək əsrlərdən-əsrlərə, nəsildən-nəslə ötürə bilmişdir. Xüsusilə, bir çox sosial-mədəni vərdişlərlə yanaşı, ədəbiyyatın, musiqinin, teatrın müxtəlif folklor nümunələrinin xəzinəsinə çevrilmişdir. Elə buna görə də, bəşər tarixinin müxtəlif dövrlərində adət və ənənələr dünya alimlərinin diqqətini özünə cəlb etmişdir. Hələ qədim dövrün və orta əsrlərin görkəmli filosofları Platon, Aristotel, Demokrit, Epikur, Lamеtri, Didro, Helvitsi və başqaları öz əsərlərində adət və ənənələr haqqında maraqlı fikirlər söyləmişlər. Məsələn, qədim Yunan filosofu Platon bayramları dövləti sabit saxlaya bilən bir alət kimi təsvir etmiş, tərbiyə prosesində buraxılan 18 qüsurları bayramlar, adət və ənənələr vasitəsilə düzəltməyin mümkünlüyünü sюyləmişdir [121, s.185]. Aristotel isə insanların bayram etmək haqqı olduğunu deyir və bu haqqı onların əlindən almağın mümkünsüzlüyünü söyləyirdi [21, s.42]. Alimlərin apardıqları tədqiqatlara görə hələ ibtidai icma quruluşunda ictimai şüurun bütün formaları ilkin olaraq adət və ənənə şəklində özünü büruzə verirdi. Adət və ənənələr bütövlükdə ictimai şüurun bütün funksiyalarını özündə cəmləşdirirdи. Xüsusilə, dini və bədii şüurun əsasını qoyur və onu əbədi olaraq mühafizə edib, yaşadırdı. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, adət və ənənələr çox zaman dəyişməz qanun funksiyasını yerinə yetirir, insanların fəaliyyətini tənzimləyirdi. Bununla əlaqədar olaraq qədim dövr tədqiqatçıların-dan biri olan L.Morqan yazırdı: “Qəbilə qaydaları, qanun gücünə malik adətlər idi”[112, s.26]. Ən maraqlısı odur ki, dünya xalqlarının bir çox milli adət və ənənələrinin ilk təşəkkülü də qədim dövrlərdən başlamış, bu adət və ənənələrə bağlılıqdan irəlи gələrək, ictimai şüurun bütün sahələrində varislik prinsipi dəyişməz olaraq qalmışdır. Qədim dövrdə insanların asudəvaxt çoxluğu onların yaradıcılıq imkanlarını, əylənmək, oynamaq, mənəvi tələbatlarla məşğul olmaq vərdişlərini artırırdı. İbtidai mədəniyyətin tədqiqatçılarından biri olan Y.Lipis də qədim insanların asudəvaxt həddinin çox olduğunu və onların müxtəlif vərdişlərə yiyələnmək imkanlarının genişliyini qeyd etmişdir [94, s.159]. Çox zaman bu boşluqlar incəsənət əhəmiyyətli dini mərasimlərlə doldurulmuşdur. Din və incəsənəтin vəhdəti ayin və mərasimləri emosionallaşdırmışdır. Ayin və mərasimlərdə ictimai şüurun dinlə 19 bağlı olan tərəflərinə daha çox üstünlük verilmişdir. Dini şüur adət və ənənələrin əsas aparıcı xəttini təşkil etsə də, bədii təfəkkürlə qovuşmuş, bir cəm halında incəsənətlə əlaqəli şəkildə təşəkkül tapmışdır. Dini şüur ilkin mərhələdə incəsənətə üstün gələrək onu uzun əsrlər boyu özündən asılı vəziyyətdə saxlamışdır. Bu da dini mahiyyət daşıyan adət və ənənələrdə mühafizəkarlığın, eyni zamanda varislik prinsipinin üstünlük təşkil etməsindən, dinin bir ideologiya kimi ictimai şüurun başqa formaları üzərində güclü təsirə malik olmasından irəli gəlmişdir. Dini adət və ənənələr kainat və tanrı duyğusu ilə cəmiyyətdə dərin kök atmışdır. Dini adət və ənənələrin qanun halına düşdüyünü və kütləvi olduğunu nəzərə alan alman sənətşünası Herbert Kün yazmışdır ki, “qanun kosmikdir, müasir sənətkar da yaradır, daş dövrünün sənətkarı da. Onların hər ikisinin qəlbində eyni arzular, eyni hisslər – kainat və tanrı duyğusu özünə yer tapmışdır”. İngilis estetiki Andre Bredli incəsənətin tarixən dindən asılı vəziyyətdə inkişaf etdiyini söyləmişdir. Amerikan sənətşünası Feybleman isə incəsənəti dini hisslərin və əhval-ruhiyyənin ifadə vasitəsi adlandırmışdır [165, s.6]. Herbert Ridə görə, “biz keçmişə baxanda incəsənətlə dinin əl-ələ verib, tarixin qaranlıqları içindən bir yerdə çıxdıqlarını görürük”. Herbert Ridin fikrincə “onlar çoxlu əsrlər boyunca bir-birinə ayrılmaz” surətdə bağlı olmuşdur [164, № 13, s.164]. Lakin bu alimlərin demək olar ki, əksəriyyəti dinlə incəsənəti bir-birinə bağlayan cəmiyyətdə qanuni hal almış və hamını öz qanunlarına tabe etmək, itaət etmək gücü olan adət və ənənələri, mərasim və bayramları qismən də olsa, arxa plana atmışlаr. Əslində isə dinlə incəsənət adət və ənənələrin tələblərinə uyğun şəkildə bir- 20 biri ilə qovuşmuşlar. Bu fikri qismən də olsa, alman sənətşünası Herbert Kün də təsdiq etmişdir. O, demişdir: “Təsviri sənət həmişə ayinlə bağlı olmuşdur. Təkcə buz dövründə yox, sonralar, mezolit, neolit, bürünc dövründə, nəhayət orta əsrlərdə, elə bu günün özünə qədər də bu belədir” [155, s.5]. Əslində dünyanın bir çox yerindəki qədim qaya təsvirləri, xüsusilə, onların üst poleolit dövründə yarananlarы “ovsun nəzəriyyəsi” anlayışı baxımından qayalara, mağara divarlarına həkk edilmişdir. Çox ehtimal ki, ovçuluq mərasimləri fövqəltəbiiləşdirilməsəydi, qədim daş dövrünün təsviri incəsənəti də yaranmazdı. Çünki elmi araşdırmalar sübut edir ki, insanın hər bir hərəkəti təkamülün ilkin mərhələsində fövqəltəbiiləşdirilmiş, bəhrələnmək prinsipinə əsaslanmışdır. Məsələn, qədim daş dövrünün adamı onun gündəlik qida vasitəsi olan heyvanların şəkillərini mağara divarlarına, yaxud qaya üzərinə çəkib, həmin şəkillər önündə sehrbazlıq mərasimləri təşkil etmişlər. Öz dini ayin və mərasimi ilə ovlanacaq heyvanın artıq ovsunlandığını zənn edir, gələcək uğuru üçün özündə inam və əzmkarlıq hissi yaradırdı. Təbii ki, bu proses gündəlik həyat tərzinə çevrilir, ənənəvi hal alırdı. Ənənəvilik isə yaranmış vərdişi varis kimi nəsildən-nəslə ötürürdü. Onların içərisində dini ayin və mərasimlər çoxluq təşkil edirdi. Ayin və mərasimlərin mahiyyətindən irəli gələrək insanlar həm də bədii yaradıcılıq prosesinə qoşulurdular. İncəsənətin mahiyyətini anlamasalar da mərasimlər, adət və vərdişlər onun ilkin nümunələrini yaratmağa insanları təhrik edirdi. Şəkil çəkib onun ətrafına ovsunçuluq mərasimi qurmaq da adət və ənənənin tərkib hissəsi olmuşdur. 21 Ümumiyyətlə, adət anlayışına tarixin müxtəlif mərhələrində “adamlar arasında sabitləşmiş, nəsildən-nəslə keçən və ictimai rəy gücünə qorunub saxlanan davranış qaydaları, vərdişlər нəticəsində həyata keçirilən hərəkətlər daxildir” [144, s.8]. Onlar tarixi inkişaf nəticəsində dəfələrlə təkrarlanaraq ənənəyə çevrilirlər. Ənənə isə latın sözü olub traditio – yəni tarixən yaranan və nəsildən-nəslə ötürülən mənasında anlaşılır. Ayin isə latınca (ritualis) mərasim mənasını verir və müxtəlif mərasimlərin, xüsusilə, dini ibadətlərin təntənəli anlarıdır. Mərasim müəyyən hərəkətlər kompleksinin mahiyyətini əks etdirirsə, ayin onların keçirilməsi, icrası qaydası haqqında təsəvvürlər yaradır, mərasimin quruluşunu müəyyənləşdirir. İbtidai dövrdə yaşayan qədim ovçuların sehrbazlıq, ovçuluq məqsədi ilə çəkdikləri şəkillər və həmin şəkillərin ətrafında icra olunan təntənəli dini anlar da mərasimin tərkib hissəsi olmuşdur. Məhz dini ayin və mərasimin qoyduğu qayda və qanunlara uyğun olaraq təsviri incəsənət, musiqi və söz sənəti hələ üst poleolit dövründən təşəkkül tapmağa başlamışdır. Sovet quruluşunun ateist məkanında incəsənətin dinlə bağlılığı inkar edilirdi. Ç.Darvinin “təkamül nəzəriyyəsi”nə əsaslanan materialist alimlər ictimai şüurun bədii tərəfinin dindən asılı olmadan inkişaf etdiyini deyirdilər. İctimai şüurun formalaşmasını, incəsənətin meydana gəlməsini birmənalı şəkildə əmək fəaliyyəti prosesi ilə əlaqələndirirdilər. Bu fikirlə razılaşan Azərbaycan estetiki və sənətşünası Mehdi Məmmədov yazırdı: “Əmək insanın təkcə əlini, bədənini, təkcə cismini deyil, ruhunu da dəyişdirir, onu tədriclə heyvanat aləmindən fərqləndirən bir hisslə – gözəllik hissi, estetik duyğu ilə zənginləşdirir”[111, s.36]. 22 Sözsüz ki, insanın ictimai varlıq kimi formalaşmasında əməyin rolu böyükdür. Lakin gözəllik hissi, estetik duyum üçün təkcə əmək fəaliyyəti kifayət etməmişdir. Bədii təfəkkürün inkişaf etməsi üçün ruhi bir mühitin mövcudluğu tələb olunmuşdur. Belə bir mühiti insanlar adət, ənənə, mərasim, bayram şəklində yaratmışlar. Həmin mühit zaman-zaman bədii-estetik duyumun təkamülünə xidmət etmişdir. Adət və ənənələr varislik prinsipinə sadiq qalaraq ictimai şüurun bütün nümunələrini, o cümlədən dini, bədii təxəyyülün məhsulunu qoruyub, inkişaf etdirib, nəsildən-nəslə, qərinlərdən- qərinələrə ötürə bilmişdir. Təbiidir ki, ictimai şüur forması kimi incəsənətin təsir dairəsi təkamülün nəticəsi olaraq adət və ənənə məkanından kənara çıxa bilmiş, müstəqil sahələrə bölünmüşdür. Ancaq mahiyyət etibarı ilə adət və ənələrdən kənarda qala bilməmişdir. Bütün dövrlərdə incəsənət bu və ya digər formada adət və ənənələrə, mərasim və bayramlara xidmət etmişdir. Lakin tarixi inkişaf baxımından incəsənətin meydana gəlmə səbəblərini, onun adət və ənənələrlə hansı formada bağlılığını birmənalı şəkildə söyləmək çətindir. Yəni incəsənəti dini anlayışıн нəticəsi, yaxud sırf əmək fəaliyyətinin məhsulu kimi qiymətləndirmək münasibətimizi obyektivlikdən uzaqlaşdıra bilər. Elə buna görə də, alimlərin tarixən apardıqları tədqiqatların özündə də konkretlik yoxdur və onların eyni problem ətrafındakı fikirlərində dərin ziddiyyətlər vardır. Məsələn, G.V.Plexanov deyirdi ki, “ibtidai dövr incəsənətinin tarixini düzgün anlamaq üçün əməyin incəsənətdən yaşlı olduğunu, ümumiyyətlə, insanların predmetlərə, hadisələrə əvvəlcə utilitar gözlə baxdığını və yalnız sonra onlara öz münasibətində estetik baxımdan 23 yanaşdığını dərindən dərk etməliyik [123, s.108]. Lakin G.V.Plexanov elə həmin əsərində incəsənətin bu və ya digər formalarının əmək prosesində yarandığını deyir. Onun fikrincə, rəqs və mahnı ibtidai insanın əmək prosesində doğur və onu müşayiət edir. G.V.Plexanov yazır: “İbtidai xalqlarda həmişə iş vaxtı bir hava oxunur. Melodiya burada ikinci dərəcəli bir şeydir, mətn həmçinin. Ən başlıcası ritmdir. Mahnının ritmi eynilə işin ritmini təkrar edir. Musiqi də öz mənbəyi etibarı ilə əməyə borjludur” [123, s.38]. Buradan belə nəticə çıxır ki, əmək fəaliyyəti ilə bərabər ona uyğun gələn incəsənət növü də yaranır. Doğrudan da insan əmək fəaliyyəti prosesində gördüyü işin xarakterinə uyğun olaraq mahnı oxuya bilər. Əgər söhbət ibtidai ovçuların əmək fəaliyyətindən gedirsə, günlərlə pusquda dayanıb ov gözləyən ovçunun mahnı oxuması və ya həmin prosesdə rəqs etməsi ağlabatan deyil. Ovçunu ritmik hərəkətlər etməyə, ovsun mahnıları oxumağa vadar edən ilкin istək, onun fövqəltəbii inamından irəli gəlir. Fövqəltəbii inam əmək prosesində bəhrələnmək marağından doğsa da, xüsusi halda, ənənə və mərasim şəklində icra olуnmuşdur. İspaniyanın Altamira mağarasında, Fransanın Mon de Qom mağarasında, Qobustan qayalarında və s. yerlərdə aşkar olunmuş qədim təsvirlər və dünyanın başqa yerlərindəki ibtidai rəsmlər üzərində aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, ac qalmaq qorxusu insanları fövqəltəbii olaraq düşünməyə və hərəkətlər etməyə məcbur etmişdir. Həyat uğrunda mübarizə onların fəaliyyətini istiqamətləndirmiş, dini inanclarla zənginləşdirmişdir. İnsanlar özlərinin hiss və duyğu-larını bəhrələnmək istədiyi hadisəyə və predmetə ilahi ümidlə yönəltmişlər. Bunun da nəticəsində təkrarlanan 24 vərdişlər, fövqəltəbii məqsədə xidmət edən hərəkətlər ənənəvi hal almışdır. Ənənəvi xarakter daşıyan fəaliyyət prosesi isə öz növbəsində adət və mərasimlərin, bayram təntənələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Təbii ki, adət və ənənələr ictimai formasiyaların xarakterinə uyğun olaraq modernləşməyə məruz qalmışlar. Lakin ailə və məişətlə, təbiətlə, hissi aləmlə, peşə vərdişləri ilə bağlı olan adət və ənənələrdə mühafizəkarlıq bütün quruluşlarda üstünlük təşkil etmiş, onlar formaca müəyyən dəyişikliklərə uğrasalar da, mahiyyətcə varislikdən imtina etməmiş, ilkin məzmunu qoruyub saxlaya bilmişlər. Bu cəhət adət və ənənələrin bədii-emosional elementlərinin unudulmasında, nəsildən-nəslə ötürülməsində özünü büruzə verir. Sovet kommunist ideologiyası və ona xidmət edən elmi mənbələr adət və ənələrdə varisliyin mövcudluğunu, köhnənin yeni ilə əvəz olunmasının labüdlüyünü iddia edirdi. Məsələn, O.Abdullayev “Sosial fəallıq və yeni adət-ənənələr” adlı kitabında yazırdı: “Hər bir yeni ictimai quruluş, keçmiş ənənələrdən özünə lazım olanlarını götürmək, onları “özününküləşdirmək” şərti ilə keçmiş cəmiyyətlərin adət- ənənələrindən təmizlənir, öz adət-ənənələrini yaradır və inkişaf etdirir. Bunlar yeni adətlər və ənənələrdir” [2, s.4] Proletkultçular isə XX əsrin 20-ci illərində keçmişin bütün mənəvi və maddi sərvətlərindən, tarixi varislikdən imtina edib, “açıq səhrada” proletar mədəniyyəti yaratmaq fikrinə düşmüşdülər. Lakin nə proletkultçular, nə də sonrakı dövrlərin sovet ideoloqları xalqların qədim mədəni irsini, onların bədii-hissi ənənələrini yox edə bilmədilər. Keçmişin müxtəlif bayram və mərasimləri ən amansız 25 təzyiq və тəqiblərə məruz qalsalar da yaşadılar. Sovet həyat tərzi isə çox asanlıqla dağıldı. Deməli, maddi olandan fərqli olaraq mənəvi olanı yox etmək heç bir ictimai quruluşun gücü daxilində deyildir. Çünki mənəvi olanın kökü bəşər tarixinin ilkin dərinliklərinə gedib çıxır və o, bütün təzyiqlərə dözə biləcək güclü “gövdəyə” malikdir. Bu “gövdə” öz tarixi qaynaqlarını qoruyub saxlayan kütlədir, xalqdır, millətdir. Xüsusilə, bədii-estetik duyum daima müstəqilliyə, özünəməxsusluğa daha çox meylli olmuşdur. Bədii-estetik duyum bütün dövrlərdə insanın yaradıcılıq fəaliyyətini, real gerçəkliyə münasibətinin əsasını təşkil etmişdir. İşlə məşğul olanda da, tənhalığa çəkilib dincələndə də, kədərlənib həyəcanlananda da bədii-estetik duyum insanı tərk etməmişdir. Bədii-estetik duyum insanın bütün fəaliyyətini müşayiət etmişdir. Buna görə də insana məxsus olan adət və ənənələri, ayin və mərasimləri, bayramları bədii-estetik duyumdan ayrı təsəvvür etmək mümkün deyildir. Çox maraqlıdır ki, bədii-estetik duyum hissi olduğundan o, adət və ənənələr, mərasim və bayramlar tərkibində dərin yer tutmuşdur. Onların bütün emosional tərəfləri bədii-estetik dəyərlərlə zənginləşmiş, zərif sənət formasına düşmüşlər. İncəsənətin bir çox növləri və janrları da tarixi-milli adət və ənənələr çərçivəsində yaranmış, təkamül etmişdir. Təbii ki, ayrı-ayrı sənət növləriniн formalaşmasında dini anlayışlar da az rol oynamamışdır. Elə buna görə də dünyanın bir çox alimləri dramaturgiyanın və teatrın, təsviri incəsənətin, musiqinin mənşəyini dinlə əlaqələndirirlər. Antik dövrdə və sonralar yaranmış dram əsər-lərinin dini mövzulara həsr olunması, şərab allahı Dionisin, yaşıllıq allahı Demetranın şərəfinə təşkil olunan 26 bayram tamaşaları, Azərbaycan xalqına məxsus olan “şəbeh”, “məzhəkə”, tamaşaları, orta əsrlərdəki “misteriyalar”, “mirakl” tamaşaları və başqa nümunələr yuxarıdakı fikri söyləməyə əsas vermişdir. Antik dövrün görkəmli filosofu Aristotel “Poetika” əsərində dramaturgiyanın və teatrın inkişafında dini bayram və mərasimlərin rolunu yüksək qiymətləndirmişdir [21, s.87-89] K.Q.Hermes də dini şüurun bəşəriyyətin inkişafına təsirini xüsusi olaraq qeyd etmişdir. K.Q.Hermes yazmışdır: “Yüksək tarixi əhəmiyyət kəsb edən millətlər üçün xalq həyatının çiçəklənmə dövrü onların dini şüurunun ən yüksək inkişafı ilə bir dövrə, onların ehtimalının, qüdrətinin süqutu isə onların dini həyatının süqutu ilə bir araya düşür [111, s.55]. Lakin K.Q.Hermesin bu fikrində müəyyən ziddiyyətlər vardır. Birincisi, din heç vaxt süqut etməmişdir. Sadəcə olaraq dini anlayışların forması dəyişmişdir. Qədim tayfa dinlərinin əsasında milli dünya dinləri meydana gəlmişdir. Yeni dinlərin hamısında ibtidai dinlərə məxsus olan animistik anlayışlar xüsusi yer tutur. Bütün dövrlərin dini ayin və mərasimlərinin də əsas məzmununu animistik anlayışlar təşkil edir. Deməli, animistik anlayışlar da adət, ənənə və mərasimlərin mühafizəkar mühitində qorunmuş, bu və ya digər formada bədii-estetik duyuma və onun yaratdıqlarına da təsir etmişdir. Eyni zamanda animistik anlayışların təsiri nəticəsində fövqəltəbii xarakterə malik olan bir sıra mənəvi dəyərlər və vərdişlər meydana gəlmişdir. Şaman mahnılarını, rəqslərini, bütpərəstlərin müqəddəs ruhla birləşmək mərasimlərini dini anlayışla yanaşı, həm də bədii-estetik təfəkkürün məhsulu hesab etmək olar. Çünki bu dini mahnılarda səsin ahənginə, hərəkətin plastikliyinə, hadisələrin dramatikliyinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Dini-hissi obrazla bərabər 27 estetik duyum, reallığın bədii fantastik obraz şəklində təcəssümləndirilməsi konkret mənəvi təsir dairəsi yaratmışdır. Nəticədə isə, dini mənəvi hadisə ənənəvi hal almış, nəsildən-nəslə keçmişdir. Şamançılıq dağıldıqdan sonra da onun dini-mənəvi elementləri sonrakı dinlər tərəfindən obrazlı təsir vasitəsi kimi qəbul edilmişdir. Ümumiyyətlə, bədii emosionallığın təsir dairəsindən istifadə etmək bütün dinlərə xas olan ənənəvi haldır. İslamda Quranın avazla oxunması, xristianlıqda xordan və musiqidən istifadə olunması, memarlıq sənətinin ecazkarlığından, əzəmətindən bəhrələnmək bədii- emosional təsir dairəsinin adət və ənənələrdə, mərasimlərdə mövcudluğu kimi anlaşılmalıdır. Bu vasitə ilə insanların qəlbində Allah obrazını, idealını yaradıb, onları fövqəltəbii olana qulluq etdirmək imkanı əldə etmişdir. Atəşpərəstliyin müqəddəs kitabı “Avesta”da göstərilən dini ayin və mərasimlərdə bədii estetik duyum, sənət sahələrinin mənşəyi ilə bağlı maraqlı məlumatlar vardır. “Avestada”da təsvir olunan dini ayin və mərasimlərin məzmununa əsasən vokal, rəqs və s. sənət sahələrinin mənəvi və praktiki əhəmiy-yətinə xüsusi diqqət yetirilmişdir [3, s.163]. Bədii-estetik mühitin təsiri atəşpərəstlərin adət və ənənələrində əsrlər boyu davam etmişdir. Sonralar bu din xristianlığın və islamın təzyiqlərinə məruz qalsa da, onun bədii-hissi tərəflərini, varislik prinsiplərinə əsaslanan mənəvi mühitini yox etmək mümkün olmamışdır. Əksinə olaraq, islam atəşpərəstliyin mənəvi dəyərlərindən bəhrələnməyə, onun bədii ifadə vasitələrini mənimsəməyə məcbur olmuşdur. Xüsusilə, Novruz bayramı ilə bağlı olan bədii-emiosional 28 ifadə vasitələri İslam dini tərəfindən də qəbul edilərək müsəlman mədəniyyəti çərçivəsinə salınmışdır. Tarixən müəyyən fövqəltəbii duyğularla zəngin olan Novruz bayramına sonrakı əsrlərdə islam dininə xas olan bir sıra xüsusiyyətlər də əlavə edilmişdir. Lakin bu bayram özünün qədim ənənəvi xüsusiyyətlərini qoruyub saxlaya bilmiş, xalq yaradıcılığı nümunələrini inkişaf etdirən bədii ifaçılıq “filarmoniyasına” çevrilmişdir. Yazın gəlişi ərəfəsini bir aydan artıq bayram edən, şənliklər keçirib, simvolik mərasimlərin ifaçıları olan insanlar ömürlərinə qatılan şəri pisləmiş, xeyirin qalibiyyətini əks etdirən oyun və tamaşalar nümayiş etdirmişlər. Qışın – qıtlığın ümumiləşdirilmiş obrazı olan kosanı gülüş obyektinə çevirib, yeniliyin, bərəkətin rəmzi olan keçini mahnılarla vəsf etmiş, tamaşalar göstərmişlər. Novruz tamaşaları musiqi, kəndirbaz oyunları, rəqslərlə, bədii sözlə müşayiət olunmuş, xalqımızın ənənəvi fəsil bayramının bədii-estetik mühitini yaratmışlar [130, s.63]. Tamaşa elementləri ilə zəngin olan “Kosa-kosa oyununda qışla yazın mübarizəsi fərdiləşdirilərək konkret bədii obrazlar şəklinə salınmış, Dionis bayramında olduğu kimi burada da keçi baharın rəmzi obrazı kimi verilmişdir [51, s.15]. Tamaşanın yaranma meyarını insanların yoxsulluq, xəstəliklər, məhrumiyyətlər gətirən qışdan çıxmaq və bərəkətli yaza qovuşmaq, bəhrələnmək arzusu olmuşdur. Bu arzu və istək isə əbədi olaraq ənənəvi hal almış, insanların duyğularını, qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək vasitəsinə çevrilmişdir. “Kosa-kosa” tamaşasının bəzi məqamlarını təsvir edən teatrşünas Mahmud Allahverdiyev yazmışdır: “Qədim babalarımız keçiyə baharın 29 simvolu kimi baxırdılar. Bahar gələndə ona həsr olunmuş tamaşalar göstərirdilər. Burada meydan aktyorları keçi dərisinə girir, qışı qorxutmaq üçün oynayır, onu hədələyir, qış üzərində qələbəni ümumi şənliklərlə bildirirdilər” [7, s.11]. Maraqlıdır ki, Novruz bayramından fövqəltəbii inanclar mahiyyət etibarı ilə dinçilikdən çox panteist xarakter daşıyır. (panteizm – təbiətin allahlaşdırılması kimi başa düşülür). Burada insanlar həyat amili olan odu, suyu, torpağı və havanı müqəddəsləşdirmiş, onların şərəfinə mərasimlər və bədii ifadə vasitələri yaratmışlar. Rəmzi ifadələrlə zəngin olan bu mərasimlər “çərşənbələr” adlanmışdır. Od çərşənbəsində tonqal qalayıb dərdi-səri,kin və küdurəti insanın iç dünyasından təmizləmək mərasimləri icra olunmuşdur. Yaxud, “Qodu- qodu” oyunları ilə sübhə kimi isti günəşi köməyə çağırmışlar [79, s.11-17]. Gün çıx, gün çıx, Kəhər atı min çıx, Oğlun qayadan uçdu, Qızın təndirə düşdü. deyərək soyuğun, qarın fəlakətlərindən uzaqlaşmaq arzusunu, inamı poetik ifadələrlə müşayiət etmişlər. Bu duyğuların, inancların mənşəyi ilə əlaqədar olaraq Azad Nəbiyev yazmışdır: “İnsanlar hələ qədimdən onu əhatə edən dünyaya sehrli bir aləm kimi baxmışlar. Lakin bir çox hallarda bu aləmin sehrini bilməsələr də, onu dərk etməyi, öyrənməyi, öz fantaziyalarına uyğun şəkildə təsvir etməyi qarşılarına məqsəd qoymuşlar” [119, s.32]. 30 Məhz bu müqəddəs inamdan irəli gələrək insanlar təbiətlə üzüzə dayanaraq ondan imdad diləyib lirik dualar, bədiiləşdirilmiş mərasimlər yaratmışlar. Azərbaycan mifologiyasında yel, yəni külək də tanrılaşdırılmışdır. Müəyyən çətin məqamlarda tanrı obrazında təsvir olunan “Yel baba” ümidlə köməyə çağırılmışdır. Nəticədə isə inam hissi qalib gəlmiş, küləyin əsməsi ilə insanlar öz arzularına qovuşa bilmişlər [119, s. 46]. A yel baba, yel baba, Qurban sənə, gəl baba. Buğdamız yerdə qaldı, Yaxamız əldə qaldı… A yel baba, yel baba, Qurban sənə, gəl baba. deyən insanlar xırmanda tökülüb qalmış taxılı təmizləmək üçün küləyin əsməsindən istifadə etməyə çalışmışlar. İnsanın mənəvi aləmi tanrı duyğusu ilə dolmuş, din onun məfkurə və psixologiyasına sirayət etmişdir. Buna görə də o yaratdığı bədii-estetik nümunələri də ilahiləşdirdiyi təbii varlıqların, onun həyatında xüsusi rol oynayan gerçəkliyin obrazlı təcəssümünə həsr etmişdir. “Estetika aləmində” kitabında Aslan Aslanov haqlı olaraq demişdir ki, “incəsənətlə dinin qarşılıqlı münasibəti mürəkkəb və ziddiyyətlidir. İctimai inkişafın konkret dövrlərindən, iqtisadi, siyasi, mədəni şəraitin səciyyəsindən asılı olaraq bu münasibət müxtəlif şəkillərdə təzahür etmişdir. Məlumdur ki, bədii və dini təfəkkür proseslərinin ən ümumi və oxşar cəhətlərindən biri onların hər ikisinin konkret, hissi, əyani obrazlara əsaslanmasıdır” [4, s.22]. 31 Antik dövrün kütləvi xalq bayramlarında dini-hissi obrazlara əsaslanmalar xüsusi yer tutmuşdur. Bu, onunla bağlıdır ki, həmin dövrdə çoxallahlılıq geniş yayılmış və xalq bu allahların hər biri haqqında xüsusi miflər yaratmışdır. Kütləvi bayramların da əsas süjet xətti bu miflərdən götürülmüşdür. Miflər icra olunan adət-ənənə, mərasim və bayramlara dramatiklik gətirmiş, onların emosional mühitini daha da obrazlaşdırmışdır. Hətta dəfn mərasimləri də fleytanın və həzin nennilərin, yəni ağıların müşayiətilə keçirilmişdir [51, s.11]. Xüsusilə, qədim Romada kahin nəğmələri geniş yayılmışdır. Məsələn, Salıyovlar adlanan kahinlər qrupunun nəğmələri oktyabr ayında hərb allahı olan Marsın şərəfinə ifa edilmişdir. İfaçılar əyinlərinə hərbi paltar geyinər, əllərinə müqəddəs qılınc və nizə götürərdilər. Onlar Romanın ətrafına çıxar, dini moizələrin müşayiəti ilə mərasim rəqsləri oynayardılar. Kahin mərasimlərində “Avral qardaşlarının nəğmələri” xüsusi yer tutmuşdur. Bu nəğmələr varislik prinsipinə uyğun olaraq uşaq və yeniyetmələrə də öyrədilmiş, nəsildən-nəslə ötürülmüşdür. Mərasim iştirakçıları kahin nəğmələrini xorla ifa edər, mətnə uyğun olaraq üzlərini allaha tutub ondan tarlaları əkməyə, suvarmağa bol məhsul götürməyə imkan verməsini xahiş edərdilər. Əsasən yalvarışlardan ibarət olan dini mahnılar və rəqslər ifa olunardı. Həmin yalvarışlardan biri belə idi: “Tox ol, ey dəhşətli Mars, astanaya çıx dayan, Ber-Ber, növbə ilə bütün ruhları köməyə çağırın. Ey Mar-Mar, bizə kömək edin” [126, s.30]. Maraqlıdır ki, qədim daş dövründə meydana gəlmiş ənənəvi xüsusiyyətlər bütün sonrakı dövrlərdə də bu və ya digər formada 32 özünü büruzə verir. Bu da ondan irəli gəlir ki, insan heç zaman öz yaratdığını unutmur, onun qayğısına qalaraq yaratdığını yaşatmaq üçün varis yetişdirir. Xüsusilə, mənəvi sərvətlərin qorunmasında varislik prinsipi çox böyük rol oynayır. Məsələn, xalqımızın ən qədim abidələrindən olan Qobustan qaya təsvirlərinin çoxu, eramızdan əvvəlki tarixlərə aiddir. Burada kütləvi səhnəcikləri andıran çoxlu şəkillər vardır. Şəkillərdən görünür ki, qədim qobustanlılar öz ayin və mərasimlərində musiqidən, rəqsdən və maskalardan geniş istifadə etmişlər. Alimlərin “Yallı” adlandırdıqları rəqs edən insan fiqurlarında quyruqlar da həkk olunmuş və bu fakt bir daha sübut edir ki, dini mərasimi icra edən insanlar heyvan dərisinə bürünmüş və xüsusi maskalardan istifadə etmişlər. Daş dövrünün təcrübəsindən bütün dövrün insanları imtina etməmiş, onu daha da inkişaf etdirmişlər. Bu baxımdan antik dövrdə Romada xalq tamaşası kimi tanınan “Atellan oyunları” xüsusi maraq doğurur.. Komik janrda olan bir pərdəlik bu tamaşa ağır psixoloji təsir gücünə malik olan faciə tamaşasından sonra oynanılmışdır. “Atellan oyunları”nda gülüş doğuran dörd xarakterik maskadan istifadə edilmişdir. Azərbaycan xalqına məxsus olan və orta əsrlərdə kütləvi xalq bayramlarında həmişə ifa olunan “Kaftarküs” oyununda da bədheybət heyvan maskasından istifadə olunmuş, insan ətinə həris olan yırtıcının simasında şər qüvvələrin obrazı yaradılmışdır. Tamaşada göstərilir ki, Kaftarküs (ona “goreşən” də deyirlər) qəbirdən çıxardığı insan meyidini sürüyərək meydana gətirir. O, qənimətinə sevinərək atılıb düşür. Lakin adam ətinə öyrənmiş bu yırtıcının sevinci çox uzun çəkmir Qəfildən meyit tərpənir və 33 yırtıcının sifətindəki mimika tədricən dəyişir. Kaftarküs əvvəlcə tamaşaçılara vahiməli görünürdüsə, sonra qorxusundan titrəməyə başlayır, məzlumlaşır, zalımlığından əsər-əlamət qalmır. Çox maraqlıdır ki, Azərbaycan xalqına məxsus olan bir çox mərasim tamaşalarının əsas süjet xəttini xeyirlə şərin mübarizəsi təşkil etmişdir. Çox ehtimal ki, bu cəhət Zərdüştlüklə atəşpərəstliyin birləşməsindən yaranmışdır. Xüsusilə, Zərdüştün bütün allahları rədd edərək xeyir allahı Hörmüzü hər şeyin yaradıcısı kimi qəbul etməsi Azərbaycan xalqının dini-ictimai şüurunda böyük təkamülə səbəb olmuşdur. Bu təkamüldən Nizami Gəncəvi kimi dahi şair və filosoflarımız da bəhrələnə bilmişlər. Azərbaycan filosofu Ağayar Şükürov Zərdüştün tarixi xidmətini qeyd edərək yazmışdır: “Zərdüştün böyüklüyü ondan ibarətdir ki, özünə qədər mövcud olan allahların hamısını rədd edərək yeganə allah Hörmüzü kainatın və bütün canlı varlıqların, ruhların, insanların yaradıcısı kimi irəli sürmüşdür. Hörmüz isə özlüyündə xeyir və şər, həqiqət və yalan arasındakı yolu sərbəst seçmək imkanı yaradır” [143, s. 128]. Eramızın VII əsrinə kimi İran imperiyasının dövlət dini olan atəşpərəstlik – zərdüştlük milli adət-ənənələrimizə də təsir etmiş, mənəvi dəyərlərimizə yeni məzmun vermişdir. Ən maraqlısı odur ki, islam mədəniyyətinə qovuşduqdan sonra da bu mənəvi dəyərlər xalqımız tərəfindən qorunub saxlanılmışdır. İnsan ictimai varlıq kimi öz fəaliyyətini təkmilləşdirdikcə vərdişlər, adətlər və ənənələr də təşəkkül taparaq formalaşır. Məhz buna görə də, adət və ənənələr ictimai həyatın bütün sahələrini əhatə etmiş, bu və ya digər formalarda mənəvi davranış normalarına 34 çevrilmişdir. Onlar təkcə mənəvi cəhətlərin təzahürü olmamış, cəmiyyətin sosial-mənəvi və mədəni tərəqqisinin mühüm göstəricilərindən biri kimi nəzərə çarpmışdır. Öz adət və ənənələrinə görə xalqlar, millətlər bir-birindən qismən də olsa seçilib fərqlənmişlər. Adət və ənənələrdəki varislik xüsusiyyəti hər bir millətin və xalqın keçmiş mədəni irsinin əbədi qoruyucusuna çevrilmiş, onların həyatdan və yaddaşlardan silinməsinin qismən də olsa, qarşısını ala bilmişdir. Danılmaz həqiqətdir ki, xalqımızın əsrlərdən bəri qoruyub mühafizə etdiyi bir sıra adət və ənənələr, müxtəlif bayram və mərasimlər olmasaydı, qədim el nəğmələrimiz və başqa mədəni sərvətlərimiz də indiyə kimi qorunub saxlanılmazdı. Milli adət və ənənələrdə mövcud olan varislik xüsusiyyəti bütün yad quruluşların təzyiqlərinə də davam gətirə bilmişdir. Xüsusilə, sovet imperiyası dövründə milli və dini adət-ənənələr, mərasim və bayramlar kəskin qadağalara məruz qalmışlar. Lakin ənənəvilik, milli dəyərlərdəki varislik xüsusiyyətləri öz mənəvi dəyərini itirməmiş, bunun da nəticəsində Azərbaycan xalqını millimədəni kökündən ayrı salmaq mümkün olmamışdır. Adət və ənənələrin əsrlər boyu yaşama səbəblərini qismən də olsa, aydınlaşdırmaq cəhdində bulunan Telman Haqverdiyev yazmışdır: “Adət və ənənələr insanların kədər anının təsəllisi, sevinicinin isə carçısı olmuş, xalqın mənəvi təbliğat tribunasına çevrilmişdir. Bu tribuna əksər hallarda hamını özünə tabe edir, hətta mərasim anlarının bəzi məqamlarının mahiyyətini başa düşməyənlər də ətrafdakıların hərəkətlərini kor-koranə də olsa, təkrar edirlər. 35 Məsələn, dəfn mərasimlərində Qurandan parçalar oxunduqca molla “fatihə” deyərək əlini üzünə çəkib salavat çevirir. Salavatın mahiyyətini başa düşməyən bir çoxları da istər-istəməz onun hərəkətlərini təkrar edirlər” [51, s.120]. Mərasim özünəməxsus milli-psixoloji amillərə söykəndiyinə görə xüsusi dəyişməz qanunlarla idarə olunur. Bu mərhələ həm də adət və ənənənin qanun şəklinə düşmüş ən emosional təsir anıdır. Qanuniləşmiş bu emosional vəziyyətə müdaxilə etmək və ya ona qarşı çıxmaq çox çətindir. Əks-halda mərasim qaydasını bilə-bilə pozan adam başqa iştirakçıların irad və təzyiqləri ilə üzləşməli olurlar. Burada varislik prinsipini pozmaq o qədər də asan deyildir. Elə buna görə də xalqın dini və milli mərasimlərinin icrasını 70 il hakimiyyətdə olan mürtəce kommunist rejimi də dayandıra bilməmişdir. Xalq öz varislik funksiyasını ləyaqətlə yerinə yetirərək əcdadların yaratdıqları bütün mənəvi sərvətləri, xüsusilə, dini-bədii dəyərləri qoruyub saxlaya bilmişdir. Bu cəhət əsasən onunla bağlıdır ki, adət və ənənələr, mərasim və bayramlar hakim zümrələr tərəfindən zorla həyat tərzinə daxil edilmədikdə, zəhmətkeş xalqın özünə məxsus olan xüsusiyyətlərini əks etdirdikdə, əbədi olaraq yaşaya bilirlər. Xalqın öz ruhunu əks etdirən hər bir vərdiş və davranış normalarına qarşı varislik hissi çox güclü olur. Elə buna görə də xalqın milli, tarixi ənənələri müxtəlif siyasi quruluşların təzyiqinə məruz qalsa da, qiymətli mənəvi dəyərlər kimi yaşaya bilmişlər. Məsələn, tədqiqatçı alimlərin fikrincə, Novruz bayramı eramızdan doqquz əsr əvvəl yaranmışdır. Lakin odun hələ ibtidai insanlar tərəfindən müqəddəsləşdirildiyini nəzərə alsaq, Novruz ənənələri bütün ictimai formasiyaları və siyasiiqtisadi quruluşları yaşamışdır. Novruz 36 insanlara xas olan bütün etik, estetik və başqa mənəvi cəhətləri əks etdirdiyindən heç vaxt köhnəlməmiş, əksinə olaraq onu yaşadan xalqların həyatında daima təzələnmə, yeniləşmə əmələ gətirmişdir. Bütün il ərzində ağır zəhmətlə məşğul olan insanlar mənən dincəlmək üçün Novruz şənlikləri günlərini səbirsizliklə, yeni arzuların bu bayram günlərində reallaşacağı ümidi ilə gözləmişlər. Hər ilin bayram şənliyi yeni bədii ifaçılıq və yaradıcılıq meyarına çevrilmişdir. … Novruz-novruz bahara, Güllər-güllər nübara, Baxçamızda gül olsun, Gül olsun, bülbül olsun, Bal olmasın, yağ olsun, Evdəkilər sağ olsun… deyən insanlar Novruzdan özlərinin bütün həyat fəaliyyətinə təminat yarada biləcək pay diləmişlər. Bu diləyin nəticə verəcəyinə inanmış, yeni əmək ilini ümidlə qarşılamışlar. Görünür, elə bu xüsusiyyətə görə də fransız filosofu J.J.Russo haqlı olaraq demişdir: “Əgər xalqı zəhmətkeş və yaradıcı etmək istəyirsinizsə, ona bayram etmək imkanı verin” [145, s.213]. Təbii ki, xalqa bayram etmək imkanlarını ilk növbədə mövcud sosial quruluş, yəni cəmiyyət verməlidir. Cəmiyyətin sosial-iqtisadi durumu yaxşı olduqda onun üzvlərinin bayramlarda iştirak etmək imkanı da artır. Xüsusilə, mövcud cəmiyyətin özünə məxsus tarixi anlarının ənənə halına keçməsi, bayram şəklində qeyd olunması, xoş əhval-ruhiyyə doğuran bədii-estetik mühitinin yaradılması iqtisadi vəziyyətdən də çox asılıdır. Məlumdur ki, ac-yalavac insanları bayram şənliklərinə cəlb etmək, onların sevinclərinin şahidi olmaq qeyri- 37 mümkündür. Həmin insanlar heç vaxt bayram əhval-ruhiyyəsi ilə yaşaya bilmir, təminatlı adamların şənliklərinə kədər dolu qibtə hissi ilə baxırlar. Sovet dövründə ideoloji fon yaratmaq xatirinə bu insanları kommunist bayramlarına kütləvi şəkildə cəlb etməyə çalışırdılar. İnsanlar çox zaman kommunist rejiminin repressiyalarından qorxduqları üçün kütləvi bayramlara qatılmağa məcbur olurdular. Lakin onların bayram fəaliyyəti təbiilikdən uzaq olur, proqramlaşdırılmış robotların hərəkətlərinə bənzəyirdi. Zorla hakim sinfin bayram şənliyinə cəlb olunan insanlardan sovet cəmiyyətində əhalinin həmrəyliyini nümayiş etdirmək üçün bir fon kimi istifadə olunurdu. Bu fonu mükəmməlləşdirmək və kütləviləşdirmək üçün xüsusi təşkilatçılar, rejissorlar cəlb edilirdi. Onlar təhsildən, işdən zorla ayrılmış insan qrupları ilə həftələrlə məşqlər keçirdilər. Xüsusilə, Oktyabr inqilabının ildönümü ilə əlaqədar olaraq təşkil olunan nümayişdə iştirak etmək üçün elm, təhsil, sənaye müəssisələrində xüsusi hazırlıq işləri aparılırdı. Adamlara nümayiş cərgəsində yerimək və partiyanın şəninə şüarlar söyləmək vərdişləri öyrədilirdi. Səhərdən axşama qədər kommunist liderlərin portretlərini və başqa transporantları əllərində daşıyan insanlarda yorğunluğun təsirindən bayram əhval-ruhiyyəsi qalmırdı. Məhz sovet imperiyası dövrünün bir sıra bayram və mərasimləri yalnız ideoloji xarakter daşıdıqlarından, həyat reallıqlarına uyğun gəlməmiş imperiya ilə bərabər süqut etmişlər. Lakin aşağıdan yuxarı yaranan, insanların arzu və istəyini əks etdirən, hansı formada olursa-olsun, onların mənəvi ehtiyacını ödəyən adət və ənənələr, bayram və mərasimlər ictimai quruluşun iqtisadi 38 mühitindən asılı olmayaraq yaşayır, əhalinin kasıb təbəqəsinin iştirakına da təminat yaradırlar. Bunlara Qurban, Orucluq, Novruz bayramlarını, toy mərasimlərini və s. el şənliklərini misal göstərmək olar. İmkanı olan adamın kəsdiyi qurban acların da qarnını doyurur, Novruz bayramında mövcud olan pay yığmaq və vermək ənənəsi sosial-iqtisadi gərginliyi qismən də olsa azaldır. El toylarında da bu cəhət üstünlük təşkil edir. Çünki bu təyinatların fövqündə də müqəddəslərə, fövqəltəbii qüvvəyə inam, allahın iradəsinə tabe olub xeyir işlər görmək istəyi durur. Bu istək adət və ənənələrdə əbədi olaraq qanuniləşdirilmişlar. Bəzən qanunlara əməl etməyən adamlar hətta qarğışlarla da qarşılaşmışdır. Məsələn, hələ orta əsrlərdə Novruz bayramında pay toplayanın boş qaytarılmasına cavab olaraq deyilmişdir: Bir quş vurdum pırıldadı, Qanı yerə şırıldadı. Bir arvaddan pay istədim, Qancıq kimi mırıldadı. Adətən bayram payı yığanların başında Kosa dayanmış, uşaqların xoru ilə ifa olunan mahnıların çoxu Kosanın adı ilə bağlı olmuşdur. Bayram payı yığanlar “A kosa-kosa gəlsənə, gəlib salam versənə” deyərək kosanı qabağa vermiş, ev sahibindən “çömçəni doldursana, Kosanı yola salsana…” deyib bayrampayı tələb etmişlər. Qurban bayramında isə ən azı yeddi imkansız ailəyə pay vermək prinsipi üstünlük təşkil edir. Milli bayram və mərasimlərimizdə mövcud olan pay vermək, ehsan vermək xüsusiyyətləri cəmiyyət daxili ziddiyyətləri qismən də olsa nizamlamaq, xeyirxahlıq etməklə allahın nəzərində yüksəlmək və s. kimi mahiyyət kəsb edir. 39 Adət və ənənələri şərti olaraq üç müxtəlif qruplara da bölmək olar. Onlardan birincisi, cəmiyyətin özünün sosial, tarixi, vətənpərvərlik ənənələri ilə bağlıdır. Buraya rəsmi dövlət bayramları, tarixi bayramlar, xatirə günləri, görkəmli şəxslərin ad günləri və s. daxildir. Burada adamların kütləvi iştirakı əsasən təşkil olunmuş şəkildə baş verir. Belə ənənəvi günlərin təşkilatçıları dövlət orqanları tərəfindən müəyyənləşdirilir. Bu işi bayram və mərasimlərə ən çox hakimiyyəti təmsil edənlər, ictimai-siyasi birliklər, müxtəlif dövlət müəssisələrinin nümayəndələri dəvət edilir. Mahiyyətcə rəsmi olduğuna görə, bu bayramlar daha geniş şəkildə kütləviləşə bilməmişdir. Tarixi faktlar sübut edir ki, rəsmi olan hər bir bayramın ömrü mövcud ictimai-siyasi quruluşun ömrünə bərabərdir. Lakin həmin rəsmi bayram hadisələrini də kütləviləşdirmək üçün bədii ifadə vasitələrindən geniş istifadə olunur. İkinci qrup, istehsal ənənələri, adətləri, ayin və mərasimləri, əmək bayramlarıdır. Bu bayramlar xalqın əməklə bağlı nailiyyətlərini, tarixi ənənələrini əks etdirdiyinə görə yaşamaq hüququnu əbədiləşdirmişdir. Bu bayram və mərasimlər qrupu həmişə xalqın əmək fəaliyyəti prosesini tərənnüm etmiş, mənəvi dəyərlər toplusu kimi qəbul edilmişdir. Onların hər birində bədii-estetik duyumun, milli xüsusiyyətlərin hissi cəhətləri, incəsənət baxımından anlaşılan yaradıcılıq nümunələri mövcuddur. Xüsusilə, əmək bayramlarına xas olan çoxlu mahnılar, tamaşalar, məzhəkəli oyunlar və s. milli-estetik şüurun formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Üçüncü qrupa, ailə və məişət adətləri, mərasimləri, ənənələri aiddir. Bunların içərisində toy mərasimi milli-estetik dəyərlərin 40 tərənnümçüsü, təkamülçüsü kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Toy hər bir xalqın milli-etnik davranış normalarını, vərdişlərini, ailə-məişət etikasını varislik baxımından yaşatmaqla yanaşı, xalqın bədii yaradıcılığının mənbəyi kimi də böyük əhəmiyyətə malikdir. Toylar çox qədim tarixə malikdir və bəşər tarixi boyu insanların mənəvi tərbiyə vasitəsi kimi özünəməxsüs rolu olmuşdur. Əgər ailə dövlətin tərkib hissəsidirsə, toylar da ailənin ilk təməli, həm də mənəvi həyatımızın xoş əhval-ruhiyyələrlə dolu anıdır. Çünki toylar əvvəldən axıra qədər bədii sözlərlə, musiqi və mahnılarla, xalq rəqsləri və tamaşaları ilə müşayiət olunur. Qızgörmə, qızseçmə, nişantaxma nəğmələri, bəyi və gəlini tərif edən mahnılar xalq toylarına bədii-estetik təravət gətirir. Bütün dövrlərdə toy mahnıları öz obrazlığı ilə seçilmiş, rəngarəngliyi ilə fərqlənmişdir. Qədim toylarda oğlanın və ya qızın dilindən icra olunan toy mahnıları daha emosional olmuş, insanlara yüksək bədii-estetik duyğular aşılamışdır. Buna misal olaraq “yar-yar” adlı qədim xalq mahnısına diqqət yetirək: Qızılgülün dəstəsiyəm, yar-yar, Bacıların bəstəsiyəm, yar-yar. Qonşu məni xəbər alsa, yar-yar, Deyin yarın xəstəsiyəm, yar-yar. Xor: Anamın bircəsiyəm, yar-yar, İncilərin incisiyəm, yar-yar. Qızılgülün qönçəsiyəm, yar-yar… Mahnıda gəncliyə xas olan gözəllik elementlərinin sada-lanması dinləyicidə xüsusi ovqat yaratmaqla yanaşı, onu öz sevincini dilə 41 gətirən və xoşbəxtliyi bu sevgidə axtaran gözəlin arzularına qatır. Daha doğrusu, müğənninin dilindən eşidilən bu mahnıda təzə gəlinin əlamətdar xüsusiyyətləri və istəyi ifadə olunur. Əgər qədim xalq yaradıcılığı nümunələrinə diqqət yetirsək, toy məclisləri üçün bəstələnmiş yüzlərlə mahnılara rast gələ bilərik. “Ay gülüm”, “Ləli, qurbanın olum”, “Nar-nar”, “Yar atın çapıb gələr”, “Örpəyi ala, yerini sala” kimi müxtəlif xalq mahnılarımız toy mərasimləri üçün yaradılmışdır. Toyda gücün, əzəmətin, çevikliyin nümayiş etdirilməsi də xüsusi yer tutmuşdur. Ər oğlanlar at çapıb, qılınc oynatmış, bir-biri ilə qurşaq tutmuşlar. Ərgən qızlar oğlanlarla birgə “Yallı” oynamışlar Bu ənənə ərgənlər üçün seçmək imkanları yarat-mışdır. Çox zaman hər bir gənc öz sevgilisinə toylarda tuş gəlmişlər. Toylar novbəti toyların sevgi məkanına çevrilmişdir. Azərbaycan toylarında bədii simvollar da geniş yer tutur. Onlar toylara həm millilik gətirir, həm də prosesin özünü dramatikləşdirir, hadisəni mənalandırır. Məsələn, toy zamanı gəlinin lampa və güzgü ilə müşayiət olunması həm bir sıra inanclarla, həm də xeyirxah istək və arzularla bağlıdır. İşıq həyat və bolluq rəmzi kimi bəy evinə gətirilən xoşbəxtlik, aydınlıq kimi anlaşılır. Şəffaf güzgü isə gəlinin paklığına, təmizliyinə, gözəlliyinə dəlalət edir. Toy adamları gəlinin işıq kimi nurlu, güzgü kimi şəffaf olmasını arzulayırlar. Onun ərindən gizli sirri olmayacağına inanırlar, paklığın və aydınlığın əbədiliyinə təminat yaradırlar. Ailə ənənəsinə sadiq olmağın vacibliyini ictimaiyyətin diqqətinə çatdırırlar. Toyun emosional anı gəlin aparma mərhələsidir. Tədqiqatçı Azad Nəbiyevin yazdığına görə “Gəlinaparma” hələ qədim türk tayfaları 42 içərisində çox dəbdəbəli keçirilmişdir. Gəlini arabaya min-dirməzdən qabaq igidlər cıdıra çıxmışlar, qurşaq tutmuş, qılınc oynatmışlar. Bu mərhələdə nəğmələr gəlinin belinin bağlanmasından başlayır. Bəzi yerlərdə qayınata, bəzi yerlərdə qayın, əmi və yaxud yaxın adamlar gəlinin belini qurşaqla bağlayar, başına gəlinlik duvağı atardılar. Bəzən də gəlini aparmağa gələnlər həyətə girən kimi oxuyardılar: Al almağa gəlmişik, Şal almağa gəlmişik. Oğlanın adamıyıq, Aparmağa gəlmişik [118, s.46]. Maraqlıdır ki, bu qisimdə olan vərdiş və qaydalar sərvət kimi nəsildən-nəslə adlamışdır. Bu vərdiş və qaydalarda qismən modernləşdirmə aparılsa da onlar məzmun və mahiyyət etibarilə dəyişməmişlər. Beləliklə də həm toyun milli-etik xüsusiy-yətlərini qoruyub saxlamış, həm də mədəni irsin bədii estetik dəyərlərini toy şən-likləri ilə bərabər şəkildə mühafizə edə bilmişlər. Ən əlamətdarı odur ki, toy şənlikləri təkcə bir ailə üçün yox, bütün kənd, qəsəbə və s. üçün əlamətdar hadisəyə çevrilmişdir. Elə buna görə də qədim toylarda iştirak edən insanlar bir çox mahnıların kütləvi ifaçılarına çevirmişlər. Rəqslə mahnı eyni vaxtda ifa olunmuş, xüsusilə, oğlan evinin adamları gəlini apararkən daha çox fəal görsənirmişlər. Bunu tarixən yaranmış və qorunmuş el mahnılarımız da təsdiq edir: Bu gün bağa gəlmişik, Qönçə gülü dərmişik. Sizdə bir qız görmüşük, Aparmağa gəlmişik. 43 Bu gün bağa gəlmişik, Baxa-baxa gəlmişik. Bizim bəyin toyunda, Oynamağa gəlmişik, – deyib, musiqinin ahənginə uyğun olaraq plastik hərəkətlər etmişlər. Azərbaycan xalqının həyatında sünnət toyları da xüsusi yer tutmuş və tutmaqdadır. Müsəlmanlığı qəbul etmənin əlaməti kimi başa düşülən bu toy mərasimləri sovet kommunist rejimi dövründə dövlət səviyyəsində təzyiqlərə məruz qalmışdır. Lakin Azərbaycan xalqı tarixi, milli ənənəsinə, adətinə və dininə sadiq qalaraq sünnəti təntənəli şəkildə qeyd etməkdən çəkin-məmişdir. Sünnət toyu da kütləvi xarakter daşımış, ailə toyu və mərasimlərindən fərqlənməmişdir. Sünnət toyları da musiqi ilə müşayiət olunmuş, burada həm tərbiyəvi xarakter daşıyan mahnılar ifa edilmiş, həm də musiqinin emosional mühiti insanları müsəlmanlıq məsləki ətrafında daha sıx şəkildə birləşdirə bilmişdir. İnsan cəmiyyəti sevinclə yanaşı, kədəri də yaşamağa məhkum olmuşdur. Hər bir doğulanın və dövran sürənin ölüm anı da vardır. Lakin ən maraqlısı odur ki, ölən insanlar üçün təşkil olunan yas mərasimlərinin də öz emosional mühiti vardır. Belə ki, insanın kədər hissi yas nəğmələrinin, duyğuları göynədən həzin musiqi əsərlərinin də yaranmasına səbəb olmuş-dur. Hələ antik dövrdə qədim Yunanlar yas mərasimlərini “nennilərlə” (ağılarla) və fleyta ilə müşayiət etmişlər. Bu nəğ-mələr vasitəsilə insanlar qismən də olsa, animistik duyğuların təsiri ilə təskinlik tapmışlar. Ə.Haqverdiyev yazmışdır ki, “Qədim Azərbaycanda ölən böyük qəhrəmanlar üçün ağlamaq bir adət idi. Qəhrəman ölən günü camaatı 44 bir yerə toplayırdılar. Toplantıya “Yuq” deyirdilər. Toplantılar üçün qonaqlıq düzələrdi, xüsusi dəvət edilmiş “yuqçular” isə qopuz çalıb oynayardılar” [50, s.392]. “Dədə Qorqud”da və bir sıra başqa dastanlarımızda da qədim yas mərasimlərinin musiqi ilə müşayiət olunması haqqında geniş məlumatlar vardır. Məsələn, “Qaraoğlu” dastanında deyilir: “…İndi yeri, xan dədəmi hayla gəlsin, bu oğlumun adın qoysun. Mən ölürəm, qopuz çalsın, ağı desin”. Dədəm gəldi, qopuz çaldı, ağı dedi. Sedrek bəyin adın qoydu. Qaraoğlu bəy. Qaraqoyun Qaralını göz yaşıynan götürdülər, qopuz çalıb, ağı deyib, son mənzilə ötürdülər” [83, s.7]. Lap qədim zamanlardan yas mərasimlərində oxunmaq üçün xüsusi ağılar, bayatılar yaranmışdır. Qədim ağıların birində deyilir: Sel gəldi, beldən oldu, Qan qusdu, yeldən oldu. Vay düşdü sarayıma. Zaman keçdikcə, ağılar bayatılara çevrilmiş və yas nəğmələri kimi analar, qızlar və gəlinlər tərəfindən ifa olunmuşdur. Eyni zamanda yas bayatıları xalqın şifahi yaradıcılıq xəzinəsini əsrlər boyu zənginləşdirmişdir. Çünki hər bir ölən şəxsin özünün fərdi keyfiyyətlərinə uyğun bayatılar yaranmışdır. Onların hər biri acı kədər hissi ilə yoğrulmşdur. Ağıçı yanıqlı-yanıqlı həzin və hıçqırtılı səslə demişdir: Sarı gül, Sarı qönçə, sarı gül, Bilirdin solasısan, Açmayaydın barı, gül. 45 Azərbaycanda islam dini yayıldıqdan sonra isə yas mərasimlərində musiqidən istifadə olunmasına imkan verilməmişdir. Lakin mollanın ifasında səslənən quran surələri xüsusi avazla oxunmuş, bir növ ağıları əvəz etmişdir. Təbii ki, ölüm hadisəsi həmişə insanlarda pessimist hisslər yaratmışdır. Dəfn mərasimlərində iştirak edən bütün adamlar həmişə dünyanın, yəni bir insan ömrünün əbədi olmadığını etiraf etmişlər. Bu etiraflar isə dünyanın “beş gündən” ibarət olması fikri ilə müşayiət olunmuşdur. Dünyanın “beş gündən” ibarət olması anlayışının da öz tarixi vardır. Elmi ədəbiyyatlardan məlumdur ki, qədim Şərqdə 360 gündən ibarət olan ilə 5 gün də əlavə edilmişdir. 13-cü ay sayılan bu beş gün yeyib-içmək, kef çəkmək ayı olmuşdur. İnsanlar bu beş gün içərisində bütün dərdlərini unutmuş, şadxürrəm yaşamağa çalışmışlar. Dünyanın bütün ləzzətini bu beş gündə daddıqlarına görə yerdə qalan 12 ayın əzab və əziyyətlərlə dolu olduğunu söyləmişlər. Şərqin görkəmli filosofu Əl Biruni də həmin təqvim haqqında hələ XI əsrdə geniş məlumat vermişdir. Onun fikrincə, bu təqvimə görə beşgünlük ay ilin sonuna düşmüşdür. Zərdüşt dininə etiqad edənlər bu ayı xüsusi dini bayram kimi qeyd etmişlər. Onlar beş günlük ayı ölənlərin ruhuna ehtiram, hörmət ayı hesab etmişlər. Qədim Sasanilər isə bu aya səadət və xoşbəxtlik ayı adı vermişlər [20, s.57- 59]. Dəfn mərasimləri üçün yaranan mahnılar, ağılar və bayatılar bir daha sübut edir ki, estetik münasibətlər ictimai həyatın müxtəlif sahələrində özünəməxsus şəkildə təzahür edir. Bu da estetik keyfiyyətlərin universallığından irəli gəlir. Estetik keyfiyyətlərin 46 universallığı, yəni təbiətin, cəmiyyətin, idrakın müxtəlif formalarında təzahür etməsi deyilənlərlə əlaqədar olaraq konkret prinsipial nəticəyə gətirib çıxarır. Estetik duyum ictimai mühitin özünü də bədii- emosional cəhətdən zənginləşdirir. Məhz bu zənginləşmə prosesini dəfn mərasimləri ilə yanaşı ictimai həyatın bütün sahə-lərinə də aid etmək olar. Bir çox fəlsəfi ədəbiyyatda deyildiyi kimi Estetik hissin mühüm cəhətlərindən biri onun qeyri-utilitar, təmən-nasız duyğu və münasibət olmasıdır [139, s.20]. Emosional duyğularla zəngin olan hər bir ictimai hadisə, o cümlədən adət və ənənə, mərasim və bayram estetik hissin yaradıcılıq qüdrətindən məhrum deyildir. Hətta səhrada dəfn olunmuş naməlum bir şəxsin qəbri də adamda emosional, estetik cəhətdən qiymətləndirilən duyğular yaradır və təbii ki, bu duyğular görünən obyekt haqqında müəyyən bədii fikrin, sözün yaranmasına səbəb olur. Məsələn, qədim xalq bayatılarından biri elə qəriblikdə ölmüş və kimliyi bilinməyən insana həsr olunmuşdur. Bayatıda deyilir: Başı bölgəli dağlar, Dibi kölgəli dağlar, Burda bir qərib ölüb, Haçan el gələr, ağlar? Təbii ki, estetik duyum olmasaydı, naməlum qəribin ölməsi və tənha məzara dönməsi bayatı müəllifinə bu qədər emosional təsir edə bilməzdi. Maraqlıdır ki, estetik duyumun özünü də varislik baxımından qiymətləndirmək lazımdır. Bütün estetik baxışlara malik olanların hamısı hər hansı sənət əsəri və ya bayatı yaratmaq qabiliyyətinə malik deyildir. Burada irsi emosional yaradıcılıq keyfiyyətlərinin rolu daha 47 böyükdür. İrsi emiosional yaradıcılıq keyfiyyətləri özü də şəxsiyyətin müxtəlif xüsusiyyətləri ilə uzlaşır. Qorxaq, düşgün, məzlum adamlar daha dərdli bayatılara, ağılara meyllidirlər. Lakin bütün əzablara qarşı müqavimət göstərmək əzmində olan insanlar öz poetik hisslərində də qorxmaz və mübarizdirlər. Bu cəhət aşıq yaradıcılığında, qəhrəmanlıq dastanlarımızda xüsusi yer tutur. Belə estetik hisslər millətin, xalqın qəhrəmanlıq ənənələrini yaradır. Bu hisslərlə yaranan hər bir mahnı, poetik ifadə qəhrəmanlıq çağırışına çevrilir. Məsələn, aşıq Mirzənin yaradıcığılında onun bədii-estetik duyumunun nihilizmdən uzaq olduğunu təsdiqləyən bir şerinə diqqət yetirək: Düşmən soxulmaqla vətənimizə, Vətən parçalanmaz, el parçalanmaz. Buludlar nə qədər sarsa da göyü, Zaman parçalanmaz, il parçalanmaz. Sanki müasir günümüz üçün deyilmiş bu qoşmada Aşıq Mirzə insanlarımızı ruhdan düşmədən işğal altında olan torpaqlarımızı azad etməyə çağırır. O, düşmənə üzünü tutub deyir: “Qarı düşmən, bu yerlərə əl atma, Biz vətəndən, vətən bizdən ayrılmaz. Bu el bir bağçadır, bir laləzardır, Nə bahardan, nə də yazdan ayrılmaz” [151, s.65]. Şifahi xalq yaradıcılığında xüsusi yer tutan qəhrəmanlıq ruhu, hadisələri nikbinliklə qarşılayıb, ona müqavimət göstərmək meyli böyük bir tarixə malikdir. Təkcə “Koroğlu” dastanına diqqət yetirdikdə qəhrəmanlıq ənənələrimizin bədii-estetik qayəsini daha qabarıq şəkildə dərk edə bilərik. “Koroğlu” dastanında oxuyuruq: 48 “Yağı düşmənin hərbəsi, Qaçırtmaz meydandan məni. Qorxaq-müxənnət zərbəsi Qaçırtmaz meydandan məni…” Qəhrəmanlıq, mərdlik estetik kateqoriya olmaqla yanaşı, milli mentalitetimizin tərkib hissəsidir. Bu kateqoriyalar milli mentalitetə daxil olduqlarından varislik prinsipləri əsasında yaşayır, gələcək nəsillərin ruhuna hopur. Onu yaşadan ən başlıca cəhət isə artıq dillər əzbəri olmuş qəhrəmanlıq nəğmələri, dastanları və başqa bədii dəyərlərimizdir. Bu baxımdan “Koroğlu” dastanındakı vətənpərlik ruhu, ən çətin məqamda belə düşmənin qarşısında mərdliklə dayanmaq və mübarizə aparmaq üçün daha güclüdür. Qəhrəmanlığın yüksək pafosla tərənnümü gənc nəslin tərbiyə olunmasında, Koroğlu ruhunun onlara hopmasında xüsusi rol oynayır: “Girrəm meydana ər kimi, Durram qabaqda nər kimi. Düşmən boylanar xər kimi, Qaçırtmaz meydandan məni” [62, s.99]. deyən Koroğlu düşmənin həmləsindən qorxmur və meydandan qaçmağı rəzillik hesab edir, məğlub olmağı təsəvvürünə də gətirmir. Koroğluya xas olan bu xüsusiyyət fərdi göstərici kimi daima başqalarında da müəyyən xassə və keyfiyyətlər yaradır. Dastandakı hadisələr, əhvalatlar insan emosiyasının yaradıcı əsasına çevrilir. Hər bir fərdin düşüncəsi və həyatdakı fəaliyyəti bu emosionallığın təsirindən qaynaqlanır. Azərbaycan alimi Aslan Aslanov bu xüsu- siyyətlələ bağlı olaraq yazmışdır: “İnsan təxəyyülünə, xəyalına və əqlinə hissi, əyani predmet və hadisələr, onların müxtəlif görünüş və 49 təzahür formaları daha tez və daha kəskin təsir göstərmək imkanına malikdirlər” [3, s.66]. Buradan belə nəticə çıxır ki, irsən, ənənəvi olaraq müasir insanlarımıza varis kimi çatmış hər bir mənəvi sərvət, davranışlar və əxlaq normaları toplusudurlar. Tarixən yaranmış mütərəqqi ənənələr yaddaşlarımızdan heç zaman silinmir, müasir dövrdə də rəftar və davranışlarımızda yeni keyfiyyətlər yaratmağa qadirdirlər. Bu keyfiyyətlər özünü təkcə qəhrəmanlıq hisslərinin formalaşmasında büruzə vermir. Onlar eyni zamanda əməklə bağlı olan adət və ənənələrin geniş vüsət tapdığı tarixi-ənənəvi köklərlə bağlıdır. Elə buna görə də qədim dövrlərdən başlayaraq indiyə qədər milli xüsusiyyətlərimizi özündə əks etdirən əmək bayramlarımız, adət və mərasimlərimiz öz mənəvi dəyərlərini qoruyub saxlaya bilmişlər. Əməklə bağlı olan ictimai sahənin daha geniş olması, bu sahə ilə bağlı adət və ənənələrin sayının çoxluğu ilə fərqlənir. Ən maraqlısı odur ki, əmək adət və ənənələri daxilində rəngarəng xalq yaradıcılığı nümunələri formalaşmışdır. Bu xalq yaradıcılığı nümunələri bəşər tarixi boyu mənəvi örnək mənbəyi olmuşlar. Azərbaycanın Xəzər ətrafı rayonlarında balıqçılıq təsərrüfatı qədim dövrdən inkişaf etmiş, bu sahə ilə bağlı olaraq çoxlu “Vətəgə nəğmələri” yaranmışdır. Tədqiqatçı Azad Nəbiyev bununla əlaqədar olaraq yazmışdır: “…balıqçılar içərisində “Vətəgə nəğmələri” adı ilə qədimlərdən 40 nəğmə mövcud olmuşdur. Vətəgəyə işə gələnlər bu nəğmələri öyrənməmiş ba-lıq ovuna çıxmazlarmış. Balıqçıların dediyinə görə vətəgə nəğmələri ayın doğmasını tərənnüm edən nəğmə ilə başlar, qayığın möhkəmliyini, ovun uğurluluğunu, avarların 50 davamlılığını və s. əhatə edər, sahilin, torpağın görünməsini, işığın açılmasını alqışlarla, nəğmələrlə qayşılayırdı” [118, s.22]. Bu nəğmələrin çoxu animistik xarakter daşısalar da, balıqçının ovqatını yaxşılaşdırır, onun uğur qazanacağına inamını artırırdı. Balıqçı mahnıları əsasən ovsunlara bənzəmişdir. Öz sehr və cadularına inanan insanlar aşağıdakı məzmunda mahnılar ifa etməklə arzularına çatacaqlarına ümid bəsləyirdilər: Kətan üzlü Yahu, Suya düzülü, Yahu. Qayığım yelə düşdü, Buruldu selə düşdü. Sal gətir, sala gəlsin… Xorla ifa olunan bu mərasim mahnılarında etirazlar da bildirilir, fövqəltəbii qüvvələrin rəhmə gəlməsi, arzuların yerinə yetirilməsi tələb olunurdu. Azərbaycanın təbii-coğrafi quruluşundan irəli gələrək burada əmək ənənələri ilə bağlı bədii ifadə vasitələri çox təkamül etmişdir. “Şum bayramı”, “Səpin bayramı”, “Çoban bayramı”, “Məhsul bayramı” və s. əmək bayramları uzun əsrlər boyu geniş xalq kütləsi tərəfindən xüsusi təntənə ilə qeyd olunmuşdur. “Tarixi təcrübə sübut edir ki, yalnız xalqın mənəvi tələbatından doğan, onun ruhuna, təbiətinə, zövqünə qida verən adətlər və ənənələr məişətə daxil olub vətəndaşlıq hüququ qazana bilirlər. Bunu hazırda keçirilən “Məhsul bayramları”nın, əməklə bağlı müxtəlif bayramların timsalında aydın görmək olar” [63, s.25]. Sovet məkanında da bu ölkənin tarixi, inqilabi hadisələri ilə bağlı müxtəlif adət və ənənələri yuxarıdan aşağı zorla da olsa, xalqa 51 qəbul etdirirdilər. Yalnız sosialist əxlaq prinsip-lərinin daşıyıcıları olan adət və ənənələrə üstünlük verilirdi. Kommunist əxlaq prinsiplərinə uyğun olaraq adət və ənənələrin mənəvi, siyasi mühiti yaradılırdı. Sosialist adət və ənənələri “yeni adət və ənənələr” adı altında ictimai rəyə müxtəlif güc vasitələri ilə təqdim olunurdu. Məsələn, “Böyük Oktyabr inqi-labının” ildönümü ərəfəsində idarə və müəssisə rəhbərlərinə bolşevik bayramının keçirilməsi ilə əlaqədar xüsusi tapşırıqlar verilirdi. Bayramın təntənəli keçməsi üçün xüsusi rejissorlar, rəssamlar, musiqi kollektivləri cəlb olunurdu. Ölkənin hər yeri şüar və bayraqlarla bəzədilirdi. Əmək kollektivlərində və təhsil müəssisələrində çalışanlar rəsmi şəkildə nümayişlərə cəlb olunurdu. Zahiri görünüşünə görə bu bayram da ictimai rəy tərəfindən qəbul olunmuş kimi görünürdü. Həqiqətdə isə Sovet İttifaqının rəhbərlərinin portretlərini gün ərzində əllərində zor gücü ilə gəzdirən insanların qəlbində ikrah hissi yaranırdı. Bəziləri sovet rəhbərlərinin portretlərini və şablon şüarları küçənin ortasında ayaqlar altına atıb, aradan çıxırdılar. Bütün bu misallardan bir daha aydın olur ki, adət və ənənənin yaradıcısı xalqdır. F.Xəlilovanın təbirincə desək, “Adət və ənənələrinin mühüm xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, onların davam etdirilməsi və tənzim olunması ictimai rəydən asılıdır. İctimai rəy olmadan heç bir adət inkişaf edib yayıla bilməz, ənənə hökmündə ciddi bir ictimai qüvvəyə çevrilə bilməz. Yalnız və yalnız ictimai rəy tərəfindən qorunan və müdafiə olunan, ondan qol-qanad və yardım alan adətlər, ənənələr cəmiyyətin ictimai-estetik idealı ilə qaynayıb qarışa bilir, mənəvi tərbiyənin qüdrətli silahına çevrilir” [63, s.36]. 52 Adət və ənənələrin cəmiyyətin ictimai-estetik idealına çevrilməsi insanların mənəvi təsir dairəsini də genişləndirir. İnsanlar yalnız öz iradələrindən və istəklərindən asılı olaraq kütləvi bayram və mərasimlərin real iştirakçısına çevrilirlər. Onlar kənar təsirlərə məruz qalmadan könüllü şəkildə adət və mərasimin ona təqdim etdiyi estetik idealı könüllü şəkildə qəbul edir və onun bütün şərtlərinə əməl etməyə çalışır. Hakimiyyət tərəfindən zorla qəbul etdirilmiş estetik idealın isə könülsüz icraçılarına çevrilirlər, onların real iştirakçısı yox, proqnozlaşdırılmış cansız fiqurları olurlar. Qeyd etmək lazımdır ki, adət və ənənələrin bədii-estetik idealından bəhrələnmək dərəcəsi də müxtəlif insan qruplarında çox fərqlidir. Digər tərəfdən milli xarakterin müxtəlifliyi də bədii emosional bəhrələnmənin dərəcəsində nəzərə çarpacaq fərq əmələ gətirir. Elə millətlər var ki, öz milli bayramlarında daha fəal olur, kütləvi şənliklərin daha real iştirakçılarına çevrilirlər. Bununla əlaqədar olaraq F.Engelsin yazdığı kimi “İngilis milli xarakteri həm alman, həm də fransız milli xarakterindən əsaslı surətdə fərqlənir” [113, s.602]. Məhz milli xarakterlərin fərqli olması adət və ənənələrin icrası prosesində də özünü büruzə verir. Xüsusilə, milli xalq bayramlarındakı iştirakına görə Azərbaycanlı ilə alman, yaxud özbəklə latış arasında çox böyük fərqlər vardır. Alman və latışda kütləvi bayramın real iştirakçısına çevrilmək təşəbbüsü daha qabarıq şəkildə özünü büruzə verir. Azərbaycanlı ilə özbək isə qismən passiv və fəaliyyətsizdirlər. Görünür, milli xarakterə dini mənsubiyyət də təsir göstərir və insanların adət və ənənə münasibətlərində nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqlər yaradır. İslam dininin əyləncəyə və 53 musiqiyə münasibəti də tarixən xristian etiqadlı xalqlarla islam etiqadlı xalqlar arasında adət-ənənə fərqləri yaratmışdır. Əsasən islamın cəmiyyət daxilində qadın fəaliyyətinə qoyduğu bir çox qadağalar onların kütləvi bayram və mərasimlərdəki fəaliyyətlərini məhdudlaşdırmışdır. Qadınların kişilərlə bərabər kütləvi el bayramlarında iştirakında kifayət qədər məhdudiyyət yaratmışdır. Bu da nəticə etibarı ilə müsəlman etiqadına inanan qadınlar arasında qismən də olsa, məişət qapalılığı əmələ gətirmişdir. Onların adət və ənənələrin estetik dəyərlərindən istifadə etmək imkanlarını məhdudlaşdırmışdır. Sovet dövrünün bir çox tədqiqatçıları qadınların ictimai fəallığının azalmasını onların dini ayinlərə daha çox meylli olması ilə əlaqələndirirlər. Məsələn, tədqiqatçı O.Abdullayev yazmışdır: “Qadınlar arasında dini ayinlərə meylin güclü olması, onların məişət əməyinə daha çox bağlılığı, məişətdə mövcud olan zərərli davranış normalarının qadınlar arasında dindarlığın üstün olmasına, kişilərə nisbətən onların sosial fəallığının aşağı olmasına təsir edir” [2, s.127- 128]. Lakin bu fikrin əksinə olaraq qadınların adət və ənənələrin bədii emosional vasitələrinin yaranmasındakı rolunu da inkar etmək olmaz. Onların özlərinə məxsus estetik duyumu, hadisələri bədii təcəssümləşdirmə qabiliyyətləri və poetik duyğuları vardır. Elə buna görə də bəşər tarixi boyu dünyanın hər yerində ağı deyənlər, həzin bayatılar yaradanlar əsasən qadınlar olmuşlar. Bu da ondan irəli gəlir ki, qadınlar kişilərdən fərqli olaraq daha emosionaldırlar və onlar heç zaman öz hisslərini gizlədə bilmir, emosiyalarının nəticələri bu və ya digər şəkildə üzə çıxır. Bu və ya digər hadisəyə münasibət zəminində 54 estetik təfəkkürün aktivləşməsi və gerçəkliyə realizə olunması prosesi baş verir. Məhz xalq incəsənəti, bütün folklor nümunələri estetik duyğuların müxtəlif hadisələrə münasibət zəminində təşəkkül tapmışdır. Adət və ənənələr isə bu hadisələrin geniş inkişaf məkanı sayıla bilər. Adət və ənənələr, mərasim və bayramlar hissi emosional cəhətlərin təşəkkülü üçün bir vasitə rolu oynayır. Belə ki, hamı öz dərdini və ya sevinicini adət və ənənənin psixoloji məkanı daxilində təzahür etmək imkanı əldə edir. Mövcud olan ağıya, yaxud mahnıya yeniləri əlavə edilir. Bu proses dialektik şəkildə inkişaf edərək incəsənətin, bədii yaradıcılığın ana xəttinə çevrilir. Xüsusilə, yazı mədəniyyəti inkişaf etdiyi dövrə qədər xalqın bütün bədii yaradıcılığı şifahi şəkildə adət və ənənələrdə, bayram və mərasimlərdə yaddaşlara hopmuş, təkamül etmişdir. Beləliklə də, insanların real həyatı müxtəlif ictimai şüur formaları ilə yanaşı incəsənəti də yaratmışdır. İncəsənət daima çoxvəzifəli, çoxfunksiyalı estetik təsir vasitəsi olmuşdur. Xalqın adət və ənənələrini, bayram və mərasimlərini incəsənət nümunələrindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyildir. Folklor nümunələrinin tədqiqi göstərir ki, hələ qədim dövrdən başlayaraq şifahi xalq yaradıcılığının ayrı-ayrı formaları da konkret məna kəsb etmiş, təcrübə və bəhrələnmə baxımından müxtəlif funksiyaları yerinə yetirmişdir. Bir çox əmək nəğmələri, “holavarlar” da bunu sübut edir. Lakin bir daha qeyd etmək lazımdır ki, bütün el nəğmələri və hətta “holavarlar” da ilk növbədə adət və ənənələr, bayram və mərasimlər prosesində kütləvi olaraq sınaqdan çıxır və ictimai estetik şüura daxil olurdu [159, s.14]. Maraqlıdır ki, adət və ənənələrdə həmişə həyatın gözəl, ideal, ümidverici tərəfləri təcəssümləşdirilir. Hətta dövri mərasimlərdə də 55 təsəlliverici ağılara, insani gözəllikləri təsvir edən bədii materiallara üstünlük verilir. Bu ənənə bədii sənətkarlığın bütün tərəflərində özünü büruzə vermişdir. Görkəmli alman filosofu, estetik və dramaturq Q.E.Lessinq “Laokoon, yaxud rəssamlıq və poeziyanın sərhədləri” adlı məşhur əsərində yazırdı ki, yunan sənətkarları gözəllikdən savayı heç nəyi təsvir etmirdilər. Hətta, adi aşağı səviyyəli gözəllik onların nəzərində sırf təsadüfi mövzu, mübahisə və əyləncə amili, predmeti idi… [4, s.193]. Adət və ənənələrdə mövzu seçimi də bütün dövrlərdə varislik prinsiplərinə əsaslanmışdır. Yaranan hər bir bədii material adət və ənənənin, bayram və mərasimin mahiyyətini, xüsusiyyətini, gerçəkliyini əks etdirmişdir. Bir çox ədəbiyyatlarda “varislik” ənənəviçilik kimi də qeyd olunur. Bu da ondan irəli gəlir ki, dünyada öz dəsti xəttini qoymuş tarixi, elmi, mədəni ənənələr yaranmışdır. Bu ənənələr ilkin yaranmış predmetin, hadisənin, fikrin varislik baxımından nəsildən-nəslə keçmə prosesidir. Məsələn, müsəlman şərqində yaranmış ellinizm və islam ənənələri indi də fəlsəfi fikir mədəniyyətinin inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir [78, s.17-19]. Ərəb müsəlman mədəniyyəti ənənələri antik dövrün və Avropanın incəsənətindən fərqli olaraq kolliqrafiya – xəttatlıq, miniatür rəssamlıq sənətini inkişaf etdirmişdir. Müsəlman incəsənətində ənənəvilik prinsipinə əsaslanaraq həndəsi motivlərin ifadə edilməsi çox mühüm yer tutur. Bundan əlavə müsəlman ornamentləri, müsəlman dekorativ sənət elementləri qədim tarixi keçmişə aiddir. Həmçinin müsəlman memarlığı formalaşmışdır. Onun 56 bütün dünyada məşhur olan Tac-Mahal, İstambul məscidi, Səmərqənd və İsfahan məscidləri və s. kimi bəşəri memarlıq nümunələri vardır. İndinin özündə meydana gələn müsəlman abidələri də həmin memarlıq ənənələrinə əsaslanaraq yaradılır. Bütün bunlara əsaslanaraq deyə bilərik ki, ənənəviçilik mədəniyyət, incəsənət və təfəkkürdə xüsusi yer tutduğuna görə milli mentalitetin formalaşmasına da güclü təsir göstərir. Əsrlər boyu davam edən ənənəvi xüsusiyyətlər xalqın mədəniyyətini və psixologiyasını təşkil edir. “Mədəniyyətin milli mentaliteti” dedikdə elə dərin strukturlar nəzərdə tutulur ki, həmin struktur uzun dövr ərzində xalqın etnik, yaxud da milli xüsusiyyətlərini müəyyən edir” [142, s.236]. Deməli, etnik və milli xüsusiyyətlər əbədi olaraq yaşayır və xalqın menta-liteti haqqında bütün dövrlərdə fikir söyləmək imkanı verir. Mədəniyyətdəki ənənəviliyin və milli mentalitet xüsusiyyətlərinin təhlili prosesində bir çox ifratçı nəzəri baxışlara malik olan cərəyanlar ilə daima konfliktdə olan “avropasen-trizmlə” “şərqsentrizmi” misal göstərmək olar. Qərb və şərq mədəniyyətlərinə münasibət məsələsində bunlar bir-birinin fikirlərini inkar edirlər. Biri Avropa mədəniyyətinə üstünlük verirsə, digəri həmin mədəniyyətin Şərq mədəniyyətindən bəhrələndiyini deyir. Üçüncü – qismən barışdırıcı cərəyan olan “sinkretizm” isə bütün bəşəriyyət üçün bir mədəniyyətin mövcudluğunu təsdiqləməyə çalışır. Məsələn,həmin cərəyanın tərəfdarı olan hind filosofu P.R.Damlen yazmışdır: “Bütün bəşəriyyət üçün bir mədəniyyət və bir dünyagörüşü vardır” [93, s.178]. 57 Lakin ayrı-ayrı millət və xalqların mədəniyyətlərini ifrat şəkildə bir vahid mədəniyyət çərçivəsinə salmaq yanlışdır. Mentalitetlər, adət və ənənələr müxtəlif olduğu kimi mədəniyyətlər də özlərinin forma və məzmununa görə müxtəlifdir. Hər bir xalqın özünün milli-dini xüsusiyyətlərinə uyğun olan mədəniyyət və incəsənəti vardır. Damlen kimi nəzəriyyəçilər isə universal sistemlər yaratmaq iddiasında olduqlarına görə bu səhvlərə yol vermişlər. Həqiqət təsdiqlənmiş möhürlə aşkar olunmur. “Həqiqət anlamaq prosesidir, öyrənilən hadisənin mürəkkəb cizgili inkişafının, fikrinin mürəkkəb prosesinə çevrilməsidir” [4, s.22]. Mədəniyyətlərin bir-birindən fərqli olaraq təkamül etməsində dini mənsubiyyət də xüsusi rol oynamışdır. Müsəlman Ərəb imperiyasının işğalı altına düşən bir çox ölkələrdə yeni islam mədəniyyəti formalaşmışdır. Ancaq islam mədəniyyəti də ayrı-ayrı xalqları özünün milli etnik yaradıcılıq xüsusiyyətlərindən məhrum edə bilməmişdir. Ənənəvilik, milli-tarixi varislik ərəb imperiyasının təzyiqlərinə dözüb, millətlərə öz kökündən ayrı düşmək imkanı verməmişdir. Bununla yanaşı, islam dinini qəbul edən xalqlarda nəzərə çarpacaq dərəcədə mənəvi dəyişikliklər olmuşdur. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq “Ərəb müsəlman mədəniyyəti oçerki” kitabının müəllifləri L.M.Fildişinski və B.Y.Şidfar yazmışlar: “Ərəb müsəlman dövlətlərinin yaranması istila edilmiş xalqların mədəni simalarını birdən və hər yerdə dəyişməmişdir. Onlardan bəziləri dil cəhətdən müstəqilliklərini mühafizə edib qoruya bilmişlər. Nominal şəkildə xilafətin tərkibində qalmaqla, faktik olaraq tez bir zamanda müstəqillik əldə etmişlər. Uzun əsrlik mübarizədən sonra öz dillərini və mədəniyyətlərini hifz edən ispanlar da ərəb hakimiyyətindən azad 58 olmuşlar. Xilafətin digər əyalətlərinin taleyi isə başqa cür olmuşdur. İran, Orta Asiya və Qafqaz xalqları öz milli dillərini hifz etmiş, lakin işğalçılardan islamı qəbul etmişlər ki, bu da ciddi şəkildə onların mədəniyyətini, xarakterini və mənəviyyatını bütövlükdə dəyişdirmişdir” [4, s.27]. Lakin mədəniyyətin yaradıcısı xalqla yanaşı ayrı-ayrı fərdlərdir. Azərbaycan mədəniyyəti tarixində dünyəvi mədəniyyətin tələblərinə uyğun şəkildə fəaliyyət göstərən və özünün zəngin mədəni irsini yaradan ayrı-ayrı şəxsiyyətlər də olmuşdur. Nəsrəddin Tusinin, Uluqbəyin, Xaqaninin, Füzulinin və başqa görkəmli şəxsiyyətlərin yaradıcılıqlarında müstəqil düşünmək meylinin olduğu görünür. O da gizli deyil ki, dinə qarşı mübarizəni təşkil edən Nəiminin və Nəsiminin öldürülməsi hadisəsi də baş vermişdir. Deməli dil ümumi milli mədəniyyətə təsir etsə də mədəniyyətdəki varislik xüsusiyyətlərini tam şəkildə aradan qaldıra bilməmişdir. Hər bir yaradıcı insanın dili, etiqadından asılı olmayaraq, onu əhatə edən hadisələrin təsirinə məruz qalması və bu reallıqları duyub bədii obraz şəkilinə salması estetik təfəkkürün müstəqil düşüncə tərzindən irəli gəlir. Xüsusilə, bədii yaradıcı öz istəklərini, duyğu və emosional münasibətlərini müstəqil şəkildə ifadə etməyi bacarır. Elə buna görə də orta əsrlərdə Azərbaycan miniatür sənəti geniş inkişaf etmiş, Soltan Məhəmməd, Kəmaləddin Behzad, Mir Seyid Əli, Əli Məhəmməd və başqa milli rəssamlarımız yetişmişdir. Onların orta əsrlərdə təsviri incəsənətə gətirdikləri miniatür janrı bir çox müasir rəssamlarımız tərəfindən də ənənəvi olaraq davam etdirilir. Təbriz rəssamlıq məktəbinin yetişdirməsi Soltan Məhəmmədin Nizaminin 59 “Xəmsə”sinə və Hafizin “Divan”ına çəkdiyi miniatür illüstrasiyalar bir növ kitabın bədii tərtibatının əsasını qoymuşdur. Azərbaycanda incəsənətin kütləvi janrları da ənənəvi varislik xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq inkişaf etmişdir. Xalq yaradıcılığının xüsusi qollarından biri olan rəqs incəsənəti hələ qədim daş dövründən başlayaraq indiyə qədər böyük inkişaf yolu keçmişdir. Rəqsin yaradıcı məkanı isə xalq toyları, el şənlikləri və bir sıra nikbin adət və ənənələr olmuşdur. Orta əsrlərdə xalq xanəndələri, musiqiçilər, aşıqlar el şənliklərində dini qadağalardan çəkinmədən öz ifaçılıq qabiliyyətlərini nümayiş etdirmişlər. İnsanın dünyagörüşü, tərbiyəsi, davranış normaları təbiət, cəmiyyət və incəsənət əsərlərinin estetik, bədii xassələrinin təsiri ilə formalaşır. Adət və ənənələrdə isə bu üç amilin təsiredici xüsusiyyətləri mövcuddur. Hətta dini mövzuya həsr olunmuş incəsənət əsərlərinin özü də varisliyə sədaqət prinsipləri əsasında inkişaf etmişdir. Belə ki, antik dövrün incəsənət əsərləri orta əsrlərin intibah dövründə demək olar ki, yenidən təkrarlanmışdır. İntibah dövrünün estetikası, incəsənət nümunələri antik dövrdə olduğu kimi, bir yandan göylə, səma ilə, o biri yandan yerlə, torpaqla, bir tərəfdən təbiətlə, insanla qovuşmuşdur. O bir yandan “rəngkarlıq təbiətin inikasıdır” nəzəriyyəsi üzərində bərqərar olmuş, təbiət təqlid edilmiş, digər tərəfdən güclü izolizəedici obrazlara üstünlük verilmişdir, yaradıcı təxəyyülün rolu göylərə qaldırılmışdır. Bir yandan kanon və qanunlar qəbul edilmiş, o biri yandan hər bir ölçü və əndazəyə, kanon və qanunlara sığışmamışdır. Orta əsrdən yeni dövrə adlamaq cəhdi intibah incəsənətinin ali antik dövr formasını yaratmışdır. Bu cəhət 60 mədəniyyətin başqa sahələrində də nəzərə çarpmışdır. Dini təzyiqlərdən xilas olma meylləri də duyulmuş, lakin bu cəhd təbiətin panteistcəsinə qavranılması ilə nəticələnmişdir. Bununla da hər bir yaradıcı fərd, incəsənətdəki varislik ənənəsindən tam şəkildə ayrıla bilməmiş, əjdadlarının yaşadıqları hissləri, bədii duyumu yeni formada yaşamağa məcbur olmuşlar. Məzmunu isə dəyişə bilməmişlər. Yüklə 5,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|