Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

Ġnsan uzaqlıqlar və yaxınlıqlarla əlləĢən, oynayan varlıqdır 

Uzaqlığın beləcə mentallığı, düşüncəni fantaziyaya, xəyallara, görüntülərə, 

ideal mahiyyətlərə təkan verərək etginləşdirməsi (fəallaşdırması) ona gətirib 

çıxarır  ki,  uzaq  keçmişdən  qalmış  fəlsəfə,  önəmli  düşüncə  sözlərini 

metafizik mənalarla toxumlandırır.   

Deməli,  bizlərdən  uzaq  keçmişlərdə  azəriliyin  dansökülənində  və  ya  daha 

əskidə türklüyün ilkinində sözlər peyda olur və o sözlərə bizim uzaqlığımız 

369 

 

metafizik  təpər  verir,  onları  metafizik  enerji  dağarcığına  çevirir,  Çünki  bu 

sözlərin bizlərə uzaqlığı anlamaq işinə qatılmış şüurumuzu rahatlandığı və 

içində  darıxdığı  çevrədən  çıxarır,      otaydalığa  yollandırır.  Və  bu  dəm 

vəziyyət  belə  olmur  ki,  bilincimiz  bu  uzaqlıqdan  keçəndə  boşluqdan, 

heçnəsizlikdən keçib o sözlərə yetişir. O sözlərlə bizim aramızdakı "fəzada" 

o sözlərdən törəmiş saysız düşüncələr kəsişir, asılıb durur, rasta çıxır.  

Ancaq  bunu  burada  saxlayıb  qayıdaq  "bildirmək",  "bilmək",  "bilinmək" 

məsələsinə.  Uzaqlıqda  bir-birindən  ayrılmış  nəsnələr  və  olaylar  bir-birinə 

bilintilərlə  bilinirlər.  Bu  bilintilərdir  bilgi,  informasyon  daşıyıcıları.  Əski 

türklərin şüurlu məxluqla bağlı işlətdikləri "bildirmək" sözünü dilsiz-ağılsız 

nəsnələrə, insandan başqa olqulara da aid etməsi bir çox şeyləri aydın edir. 

Birincisi, bildirməyin başlanğıcında düşüncə, şüur durur. Və əgər əski türk 

dünya  nəsnələrindən  ayrılan  təsirlərə  "bildirmək"  ("filan  nəsnə  filan  şeyi 

bizə  bildirir")  deyirsə,  deməli,  onların  da  arxasında  fikir,  düşüncə 

durduğuna inanır. Buna türk platonizmi, idealizmi demək olar. Ancaq bizim 

məqsədimiz  türkcənin  stixiyasına,  axınına  gömülüb  dünya  fəlsəfəsində 

tapılmışların  oxşarını  çıxarmaq  deyil,  imkan  daxilində  bu  stixiyada 

gizlənmiş özəl fəlsəfəni tapmaqdır. Tapmaqdır ki, görək dünya fəlsəfəsinə 

türkün dili hansı ərməğanları verə bilər? 

Bilinclə (şüurla) nəsnələr fəlsəfəsiz, dinsiz qavrayışda yad olaraq bir birinə 

qarşı  qoyulur.  Şüur  biləndir,  nəsnələrsə  bilməzlərdir.  Ancaq  əski  türkcə 

bilinci  və  nəsnələri  başqa  bir ilişgidə  bir  birinə ilişdirir:  şüur  biləndir.  Bəs 

niyə  araşdırmağa,  öyrənməyə,  anlamağa  sinonim  əlavəsi  kimi  türk  bir  də 

"bilməy"i artırıb? Həmin şüur işində bu "bilmək" nələri seçib saxlayıb? 

Şüur  üçün  "bilmək"  sözü  anladır  ki,  şüurun  qavramaq,  "görmək"  dairəsi 

nəsnələr və olaylar aləmində yalnız bilintiləri əhatə edir. Nəsnələr və şeylər 

özlərindən  nəyisə  bildirirlər  və  şüurun  rastlandığı  yalnız  bu  bildirilərdir. 

Ona  görə  də  öyrənmək,  anlamaq  bərabərdir  bildiriləndən  bilinənləri 

mənimsəməyə.  Beləliklə,  şüurun  bilməsi  və  nəsnələrin  bildirməsində, 

bilinməsində "bil" söz kökü üst-üstə düşən nöqtə olur. 

Beləliklə,  şüur  üçün  anlamaq,  öyrənmək  nədir?  Olqudan  bilinmələri 

"oxumaqdır", bilməkdir. Nəsnə özündən qırağa, uzaqlara bilinmələr saçır və 

şüur onları bildikcə şüur olur. Oğuznamədə deyildiyi kimi "bilir bilür biliri, 

bilməz  nə  bilür  biliri".  Yəni  bilən  adam  bilinənləri  bilər,  bilməz  adam 

üçünsə onları bilmək olasızdır, yəni mümkün deyil. 

Bu  məsələ  ilə  bağdı  bir  incəlik:  nəsnə  bildirirsə,  bu,  ünvanlıdır,  kiməsə, 

nəyəsə  bildirir,  soraq  göndərir.  Rəssamlıq  əsəri  beləcə  bildirir.  Ancaq 

nəsnədən  bilinirsə,  bu,  ünvansızdır,  dörd  yana  aramsız  olaraq  şüalanma 

kimi axımdır. Gerçəkliyi anlamaqda şüurun çətinliyi ondadır ki, o daha çox 

bildiriləri,  ona  yönəlmiş,  göndərilmiş  soraqları  tutmağa  öyrəncəlidir.  Ona 

370 

 

görə  də  nəsnəni  bir  baxımdan  qavramağa  əyilir.  Nəsnədəki  bilinmələri 

tutmaq isə nəsnənin başına fırlanmağı tələb edir. Bax, bu da bilincdən, yəni 

şüurdan uzaqlara, həndəvərlərə yola çıxmağı tələb edir. 

Radioaktiv  maddələr  parçalanaraq  şüalanmağa  tutulduğu  kimi  nəsnə  və 

olaylar da həndəvərinə bilinmə prosessuallığına tutulub. Bilinmədə  qəsdən 

hazırlıq  olmadığı  üçün  bu  aydınlıq,  anlatmaq  istəyi  yoxdur.  Bilinmədə 

aramsız üst-üstə yığılma, yəni birinci bilinənin üstünə ikincinin, üçüncünün 

və  s.-nin  toplanması  var.  Onun  üçün  də  şüur  bilinmələrə  açılanda  çoxlu 

mənaların  arasına  düşmüş  olur.  Hətta  bir  şey  bildirilibsə,  əgər  əriyib  yox 

olmursa,  yazıda,  heykəldə  və  s.-də  qalırsa,  onda  da  bilinmələr  başlayır  və 

beləcə ilkin bildirilənin üstünə laylanmalar gedir.  

Beləliklə, evrəni, yəni dünyanı anlamaq, mənimsəmək bilmək baxımından 

çox  maraqlı  bir  durum  yaradır.  Bildirmək  situasyonunda  qəsdənlik, 

ünvanara  hesablanma  və  göndərmə  olduğu  üçün  aldatmaq,  yanlış  yola 

salmaq istəkləri üçün də geniş imkanlar var. Bildirmənin kökündə yönətim, 

idarə  etmək  durduğu  üçün  yalanla  doğru  arasındakı  yelpincsayağı 

genişlikdə dürlü yönümlərə yönəltmək qəsdənliyi də var. 

Bilinmə  isə  qapalı  olanın  özünə  yığılan  enerjiyə  dözməyib  özünü  istər-

istəməz  faş  etməsidir.  Niççenin  dini  əxlaqlarla  bağlı,  Froydun  insan 

psixolojisi  və  mədəniyyətlərlə  bağlı  araşdırmaları  bildirilərə  aldanmayıb 

bilinmələrə üz tutmaq əsasında ifşa etmək, üstünü açmaq üstündə dayanır. 

Hər ikisi bildirilənlərə yox, bilinənlərə etibar edir. 

Əgər çağdaş siyasət dünyasını, və ya "necə etməli, hansı tərəfdə durmalı?" - 

soruları  qarşısında  qıvrılan  azərini  götürsək,  görərik  ki,  anlamaq 

baxımından  onun  ən  əsas  problemi  bildirilərə  uymayaraq,  bilinmələrə 

qavrayışını  açıq  etməkdir.  Çağdaş  elmin,  çağdaş  idrakın  başlıca  problemi 

gizlilərə  vaqif  olmaqdır,  çətinləşmiş  olanı  mənimsəməkdir.  Gizlinlər, 

çətinlər isə daha çox bildirilərdə yox, bilinmələrdə açılır. 

İndi isə elə bu məsələdən çıxaq yeni problemə. 

DüĢüncə məkanı 

Biz  öyrəşmişik  düşünüş  eyləmini  özümüzdəki  balaca məkanla  bağlamağa. 

Beləcə, düşünüşü qafanın dar çevrəsi içində gedən nəsnə kimi anlayırıq və 

ya kitab, kompüter yaddaşı üçün mümkün sayırıq, hərçənd bu zaman onu da 

unutmuruq ki, tutalım,  «kitabda  fikirləşmə gedir» deyiriksə, bunu məcazi 

anlamda deyirik. 

Teyyar  de  Şardenin, Vernandskinin  noosfer anlayışı  düşünüşü  planet  üçün 

qloballaşdırır.  Ancaq  burada  da  düşüncə  aləminin  planetüstü  örtük  olması 

daha çox metafora xarakteri daşıyır, Bu metafora ilə Vernandski, Teyyar de 

Şarden,  sadəcə,  XX  yüzil  düşünüşünün  yaşam  (həyat)  amili  kimi  heç  bir 

başqa  çağlarda  olmadığı  qədər  planet  üçün  sonuclu,  qlobal  nəticəli 

371 

 

olduğunu anlatmaq istəyirdilər. 

Mənimsə  sübut  etmək  istədiyim  başqadır.  Bunu  anlatmaq  üçün  görkdən, 

obrazdan,  istifadə  edim.  Adətən,  toplumda  düşünüş  prosesi,  yəni 

düşüncələrin  oluşu,  yəni  yaradılması,  ağıla  gəlməsi  necə  təsəvvür  olunur? 

Belə  təsəvvür  olunur  ki,  bütün  bunlar  ayrı-ayrı  qafalarda  baş  verir. 

Gözünüzün qabağına gətirin iki nəfəri. Hərəsinin qafasında bir düşüncə baş 

verir. Birgə düşünüş necə baş verir? Biri düşündüyünü o birisinə söyləyir, o 

birisi bununla, tutalım, disputa girir, axırda onlar birgə yaradıcılığın sonucu 

olan  fikrə  çatırlar.  Bax,  bu  vəziyyətdə  iki  nəfər  arasında  nə  qədər 

kommunikativ, yəni soraqlaşma birgəliyi olsa da, hər halda düşünüş prosesi  

hər  iki  adamın  qafasında  gedir.  Onların  arasında  isə  düşünüş  prosesi  yox, 

sözlərə  və  başqa  bildirici  vasitələrə  yazılmış,  mənalar  durur.  (Əslində 

mənalar da durmur, durur onları bildirən nişanlar) 

Sosial  psixologiyada  kollektiv  şüur,  kollektiv  bilinc  (Dyurkqeym)  və 

kollektiv bilincsizlik (Yunq) anlayışları var. Eləcə də Tarixi materializmdə 

ictimai  şüur  formaları  var.  Ancaq  bütün  bu  anlayışların  hamısı  düşünüş 

proseslərinin  baş  verdiyi  məkanı  ayrı-ayrı  qafaların  içindən  çıxarmırlar. 

Kollektiv bilinci çoxlarının ellikcə, ancaq hərəsi öz qafasında eyni nəsnəni 

düşünməsindən  alırlar.  Adamlar  bir-birinə  təsir  etməklə  bir-birində 

düşüncələri  dəyişirlər.  Adamların  ortasında  düşüncələri  özlərinə  yazmış 

kitablar,  radio,  teledalğalar,  maqnitofon  lent  yazıları,  rəssamlıq  əsərləri, 

qəzet-jurnallar  gəzir.  Ortada  gəzən  bu  nəsnələrdə  düşüncələrin  necə  bir-

birindən  doğması  da  qeyd  olunur.  Müəllifin  şüurunda  bir-birindən  doğan 

düşüncə  ardıcıllığı  həmin  ardıcıllıqla  kitaba  köçür  və  biz  oxucu  bu 

ardıcıllığı  tutub  gedəndə  sanki  müəllifin  şüurundakı  düşünüş  prosesinə 

düşürük  və  ya  tamaşa  edirik.  Ancaq  heç  kim  demir  ki,  məsələn,  kitabın 

özündə  düşünüş  prosesi  öz-özünə  gedir.  İnanılmış  gerçək  budur:  "kimsə 

düşünə bilər, yəni yeni düşüncələrə gəlib çıxa bilər". Kimsiz düşünüşsə ola 

bilməz.  Olsa-olsa  kimsiz,  yəni  subyektsiz  düşüncə  (diqqət  edin,  düşünüş 

prosesi yox, bu prosesin daşlaşmış sonucu düşüncə) fikir ola bilər. 

Bizim sübut etmək istədiyimizsə odur ki, toplumda düşünüş prosesi yalnız 

fərdi  qafalar  içində  getmir,  düşünüş  fərdlər  arasında  məkanda,    toplumun 

fəzasında  və  eləcə  də  tarixin  axarı  boyu  gedir.  Deməli,  düşünüş  prosesini 

yalnız psixofizioloji strukturlarda baş verən proses saymaq  azdır. 

Din  və  idealist  fəlsəfə  insandan  başqa  bir  də  evrənin  (dünyanın)  əsasında 

İlahi düşünüşün olduğunu söyləyir və bunu anladan dürlü modellər qurur, - 

Platon,  Aristotel,  Plotin,  İbn-Ərəbi,  Sührəverdi,  Hegel  fəlsəfələri  bütün 

buna  örnəklərdir.  Bizim  işimiz  bu  qatda  sistem  qurmaq  deyil,  aşağı  qatla 

bağlıdır: düşünüş insanlarda və insanlar arasındakı uzaqlarda, məkanda da 

gedir.  

372 

 

Bu  sübut  olunsa,  sonra  idealist  fəlsəfə  qatına  da  çıxmaq  olar  və  eləcə  də 

belə bir çıxıma gərək duymadan aşağı qatda qalmaq olar. 

Düşünüşün  əsas  göstəriciləri  hansılardır?  Birincisi,  anlamlar,  mənalar  ki, 

özlərindən  qıraqdakıları  görükdürürlər.  İkincisi,  anlama  ki,  anlamlar 

vasitəsi  ilə  zəncir  qurub  özündən  qıraqdakıların  əlaqələrini  öyrənir. 

Üçüncüsü, prosessuallıq ki, (mənalardan söhbət gedir) yığılanlardan nəyisə 

açır,  açdıqlarından  nəyisə  yığır.  Hansı  mənalarısa  birləşdirir,  hansılarısa 

ayırır.  A.  Losev  demişkən,  düşünmək  düşüncələrdə,  anlayışlarda  nəyisə 

ayırmaq,  nəyisə  birləşdirməkdir.  Biz  düşünürük:  dil  semantikası,  dil 

strukturu  hikmət  qaynağıdır,  -    deməli,  hikmət  qaynağı  ilə  dil  sistemini 

birləşdiririk. Biz düşünürük: dil şüur deyil, - deməli, dili şüurdan ayırırıq, 

uzaqlaşdırırıq. 

İndi  gəlin  görək,  saydığımız  düşünüş  əlamətləri  yalnız  insan  qafasında 

gedən prosesləri xarakterizə edir, yoxsa düşünüşün başqa məkanlarından da 

soraq verir? 

Kimsə toplum "fəzasına" deyim göndərir, yəni hansı fikri isə bildirir. İrəlidə 

söyləmişik  ki,  bildiriş  ünvanlı  olur,  deməli,  bu  fikir  də  hansı  ünvanasa 

yönəlir.  Bu  fikir  başqasının  bilinci  tərəfindən  "udulur"  və  orada  ya  yeni 

fikirlər  oyadır,  ya  da  yaranmış  hansı  fikrisə  öldürür,  mənasızlaşdırır, 

deməli, başqasının qafasında yenidən düşünüş aktına qatılır. Ancaq biz bu 

trivial  şeyi  demirik:  mədəniyyətin  bir  çox  bölgələri  özlərinə  aid  bildiriləri 

və bildirilərlə bildirilənləri fiksə edib saxlayır. İrəlidə söyləmişdik ki, beləcə 

saxlanılanlar  düşünüşün  özü  olmur,  olur  ya  düşüncə,  ya  da  düşünüş 

prosesinin  şəkli.  Ancaq  iş  burasındadır  ki,  beləcə,  fiksə  olunan  düşüncə 

qaldıqca,  çağ  keçdikcə  özündən  dörd  yana  bilinmələr  "şualandırmağa" 

başlayır.  Özü  də  bu  bilinmələrdə  heç  də  vacib  deyil  ki,  kiminsə  yozucu, 

açıqlayıcı,  mənaverici  şüuru  iş  görsün  və  bilinmələrə  təkan  verən  səbəb 

olsun. 

Sözsüz,  belə  bir  vəziyyət  var  ki,  bilinmələrin  özülündə  kiminsə  bilinci 

durur.  Qurani-Kərimin  "ol  deyəndə  olur"  kəlamına  Ortaçağ  təfsirçisi 

platonizmin  "ideyadan  (sözdən)  nəsnə  yaranır"  fikrini  verəndə  öz  yaradıcı 

şüuru ilə Quran kəlamından platonizmin bilinməsinə təkan verir. 

Ancaq  biz  bunu  da  demirik.  Dediyimiz  odur  ki,  kimlərsə  tərəfindən  ya 

sözlə, üz-gözlə, ya davranışla bildirilənlər bildirən şüurdan qurtulan kimi öz 

yaşamlarını  yaşayaraq  aramsız  bilinmələrə  düçar  olurlar  və  bu  bilinmələr 

insanların  qafasının,  psixo-fiziologiyasının  oluşdurmadığı  düşünüş  aktı 

olurlar. 

Beləliklə,  toplumda  düşünmək  işi  yalnız  qafalarda  yox,  qafalar  arasındakı 

mənəvi, sosial "fəzalarda" gedir. Bildirilər həmin "fəzada" asılıb sallanmır, 

bilinmələrə düçar olmaqla nələrisə göründürür, hansı mənalarısa yığıb-açır, 

373 

 

birləşdirib-arayır.  Və  bu,  kiminsə  şüurunun  dirsək  qoyub  üstndə  saxladığı 

eyləm  olmur,  öz-özünə  oluşan  bir  iş  olur.  Və  ona  görə  də  bu  subyektsiz 

düşünüş  olur  (yada  salaq,  Haydeqerin  sözündən  belə    çıxır  ki,  Dekartdan 

sonra  sübyekt  özünün  ilkin  anlamına  görə  "altında  duran"  mənasında  hər 

hansı  fəallığın  özülündə  duran  başlanğıc  sayılıb  və  Avropa  fəlsəfəsinə, 

beləcə,  yönüm  verib).  Toplumun  mənəvi  "fəzasında",  atmosferində  gedən 

düşünüş prosesi həmin Avropa fəlsəfəsinin prinsipinə yad olaraq bu mənada 

subyektsizdir.  Buradansa  önəmli  bir  sonuc  çıxır.  Düşünüşün  önünə 

başlanğıc,  eyləmçi  kimi  subyekti  qoyulanda,  həmin  subyektin  bildirdiyi 

düşüncələr 

ağıllılıq-axmaqlıq, 

yaxşılıq-pislik, 

gerçəkcillik-yanlışlıq 

baxımından  subyekti  xarakterizə  edir.  Mən  ―yağış  quraqlıq  olammaz" 

söyləyirməsə, bu düşüncəni kiməsə bildirirəmsə, bu aydırmam məni heç də 

ağıllı tərəfdən göstərmir və s. 

Ancaq  toplumun  mənəvi  fəzasına  göndərilmiş  sözlər,  deyimlər,  bir  sözlə, 

bildirilər bilinmələr aktivliyinə uğrayanda ağıllılıq-axmaqlıq, yaxşılıq-pislik 

və  s.  ölçüləri  onlarla  uyuşmur.  Subyektsiz  düşünüş  eyləmi  bu  qütblərdən 

iraq durur. Onun üçün də tarix boyu kiminsə fikrini yox, fikirlərdən kimsiz 

(subyektsiz) bilinmələri seyr edəndə gözəllik qarşısında, hikmət qarşısında 

heyranlığa  düşüblər,  -  fərqi  yoxdur, söhbət  hansı  toplumdan,  hansı çağdan 

gedir, qəbilə dünyasındanmı gedir, quldarlıq aləmindənmi gedir, yoxsa irəli 

sənaye toplumundan gedir. 

Bir az yuxarıda düşüncənin aşağı səviyyəsinə örnək kimi ağlımıza ilk gələn 

"yağış  quraqlıq  olammaz"  cümləsini  söyləmişdik.  Elə  onu  da  götürüb, 

subyektsizləşdirib,  yəni  kiminsə  deyimi  olmasından  çıxarıb  toplumun 

fəzasına buraxaq və görək, bilinmələr döyüntüsündə, şüalanmasında və ya 

belə deyək: subyektsiz düşünüş prosesində ondan nələr dalğalanır? 

Birincisi,  Azərbaycan  türkcəsini  dərsliklərdən  yox,  dolayı  yollarla, 

gümanlar,  araşdırmalar  yolu  ilə  (tutuşdur,  beləcə,  mixi  yazılarının 

oxunmasını,  əski  dillərdə  olan  tekstlərin  oxunmasını  və  tekstin  oxunuşu 

əsasında  həmin  dillərin  öyrənilməsini)  öyrənənə  bilgi  çatacaq  ki, 

Azərbaycan  türkcəsinin  sözlüyündə  ―yağış"  və  "quraqlıq"  semantik 

baxımdan  eyni  deyil.  İkincisi,  "ola  bilməz"  felinin  "olammaz"  formasına 

keçidi  sözlərdə  səslərin  itməsi,  sözlərin  qovuşması  tarixindən  mürəkkəb 

məsələləri bildirir. Üçüncüsü, subyektsiz, yəni konkret kiməsə aid olmayan 

psixoloji  hallar  haqqında  soraq  verir,  məsələn,  iraq-iraq,  Azərbaycan 

Atlantida  kimi  itmiş  məmləkət  olsaydı,  Azərbaycan  türkcəsi  haqqında 

bilgilər  qalsaydı  və  bir  də  bu  cümlə  qalsaydı,  kimsə  araşdırma  apararaq 

tapmağa  çalışardı:  hansı  psixoloji  fonda  belə  mənasız  cümlə  deyilə  bilər. 

Dördüncüsü,  həmin  araşdırıcı  belə  də  fikirləşə  bilərdi:  güman,  bu 

Azərbaycan elinin dünyasında "hər şeydə hər şey var" prinsipinə əsaslanan 

374 

 

fəlsəfi  baxış  olub  və  "yağış  quraqlıq  olammaz"  cümləsi  ona  qarşı 

arqumentlər  silsiləsindəndir.  "Yağış  quraqlıq  olammaz"  cümləsindən 

subyektsiz 

düşünüş  döyüntüsündə  bilinənlərin  siyahısını,  beləcə, 

sonsuzluğacan uzatmaq olar. Sonsuzluq sözü burada ona görə yerinə düşür 

ki, hər bilinən özü zəncirvari açılaraq budaqlanır. 

Ancaq  bu  yerdə  düşünüşü  beyinin  psixofiziologiyasının  döyünməsində, 

pulsasiyasında  olası  sayan,  başqa  strukturlarda  isə  şərti  olaraq,  metafora 

kimi  qəbul  edən  adam  güman  ki,  "yox!"  deyərək  dirənəcək,  Bizim 

söylədiklərimizi fantaziyanın özünü boş buraxaraq oynaması sayacaq. Onun 

üçün  də  "bildirmək",  "bilinmək"  sözlərinin  metafizik  enerjisindən 

çıxdığımız məsələyə bir neçə yöndə həmlə etməli olacağıq. 

Götürək Froyddan sonra elmdə belə çox sevilən yuxu problemini. İnsanın 

yuxularına şüurunun bilmədiyi şəkillər, düşüncələr haradan gəlir? 

Bunun  bir  neçə  qaynağı  var.  Onlardan  birini  Ziqmund  Froyd  özü  tapıb: 

bilincaltı  impulsların  təsiri  yuxularda  filan  görklərin  (obrazların)  filan 

konfiqurasyonda,  filan  düzümdə,  paylanmada  olmasına  səbəb  olur.  Ona 

görə də Froyd bir çox yuxu görklərinə bilinc altında baş verənlərin simvolu 

kimi  baxıb  və  deyib  ki,  bu  simvolları  açmaqla  insan  özündə  gizli  gedən 

mental prosesləri görə bilər. 

Ancaq biz istərdik yuxunu yalnız gizlində qalan, bilinc altına xəlvəti qapısı 

olan nəsnə kimi anlamayaq. Yəqin ki, yuxuların başqa xəlvəti bilgiburaxıcı 

qapıları  da  var.  Din  və  magiya,  mifologiya,  eləcə  də  bəzi  fəlsəfələr 

yuxunun  transendentə,  yəni  ruhlar  aləminə  və  ya  İlahi  Düşünüşə  "qapısı" 

olduğunu  söyləmişdilər.  Bu  qapıdan  yuxulara  gələcək  haqqında,  doğrular, 

həqiqətlər haqqında qəfildən soraqlar gəlir. 

Biz  isə  bura  onu  artırardıq  ki,  yuxuların  insan  qafalarından  qıraqda,  sosial 

"fəzada"  gəzən  bildirilərdən  aramsız  axan  bilinmələrə  də  qapısı  var  və 

yuxularda  peyda  olan  bir  çox  görklər,  xırdalıqlar  bilinmələrdən,  bu 

subyektsiz düşünüş etginliyindən, yəni etmələrdən, fəallıqdan alınır. Özü də 

yalnız  yuxularda  yox.  Bizim  yuxuya  oxşar  bir  vəziyyətimiz  də  var.  Bu 

zaman huş gedir, ancaq tam uyqu halına düşmür. Bilincimiz oyaqlıqla uyqu 

arasında gözəgörünməz keçidlərdə qalır. Bu zaman yuxunun dalğaları gəlsə 

də  hələ  şüuru  tam  qovmur  və  bu  zaman  da  insanın  qafasına  görklər 

(obrazlar)  silsiləsi  sürüb  gəlir.  Bu  silsiləni  Froydsayağı  bilincaltı  təsirlərlə 

bağlamaq, biz bilmirtk, nə sayaq olar. Hər halda nə sayaq olarsa, o sayaq da 

toplum içindəki bilinmələrin "şüalanması" ilə də bağlamaq olar. 

Söylədiyimizə görklər vasitəsi ilə açaq. Təsəvvür edin ki, sizin şüurunuzda 

qəsdənsizlik, yəni qəsdən nəyisə düşünməmək halında düşünüşünüz işləyir, 

ruhunuz  heç  vaxt  görmədiyiniz  adamların  sifətlərini,  hadisələri  qafanıza 

buraxıb  "axıdır",  düşünüşünüzsə  onlar  üstünə  sizə  dəxli  olmayan,  yaşayış 

375 

 

və  yaradıcılıq  məqsədləri  ilə  heç  cür  uzlaşmayan  nəsə  öz-özünə  alınan 

düşüncələr yapır. Bu hal həm uyqu ilə ayıqlıq arasında dumanlanmış şüurda 

olur,  həm  də  ayıq  vəziyyətdə  birdən  özü-özünə  buraxılmış,  spontan 

fəallıqda, etginlikdə olan düşünüş axınında olur. Bax, bu zaman belə hesab 

etsək  ki,  göstərilən  durumunda  bilincdə,  onun  düşünüşündə  baş  verənlər 

sosial-mədəni-mənəvi 

"fəzada" 

bilinmələr 

qaynaşmasından, 

impulslaşmasından  gələn  dalğaların  bilincdən  sürüb,  yellənib  keçməsidir, 

həmin fəzada düşünüş aktlarının kimsiz, subyektsiz baş verməsini ağlabatan 

saymaq üçün bir addım atmış, bir həmləni etmiş olarıq. Ancaq bu da azdır. 

Keçək ikinci həmləyə, bəlkə anlamaq qalasına bir az da yaxınlaşmış olduq. 

Götürək bilincsizlik (qeyri-şüurilik) problemini. Froyd, Yunq da qatılmaqla 

bir çoxları bu problemlə məşğul olublar. Bilincsizlik anlayışı onu anladır ki, 

düşünüş  axtarışları  bir  çox  sonucları,  xasiyyətləri  ilə  insanda  şüurun 

bulunuşu  (iştirakı)  olmadan  da  sürüb  gedir.  Şüurun  düşünüşdə  iştirakı  o 

deməkdir  ki,  insan  düşünüşündə  özünün,  subyektinin  yönəldici,  saxlayıcı, 

buraxıcı nəzarətini duyur. Bilir ki, düşünür, bilir ki, hansı qəsdlər, amaclar 

üçün  düşünür.  Ancaq  elə  ki,  düşünüş  axınında  qəsdənsizlik  yaranır, 

özbaşınaburaxılmışlıq yaranır, subyekt də bu prosesdən sönüb gedir. 

Baxaq  elmdə  gerçəklər,  doğrular  axtarışına.  Puankaredən  tutmuş  bir  çox 

alimlərəcən düşünərlər qəsdənlik şəraitində axtardıqlarını ya yuxuda, ya bu 

haqda  xüsusi  olaraq  fikirləşmədikləri  vəziyyətdə  tapıblar.  Belə  şeylərin 

açımı  kimi  elmdə  söyləyirlər:  deməli,  şüur  həmin  problemləri  düşünməsə 

də alimdə bilincsiz düşünüş davam edir və gerçəyi tapır. 

Bu açıqlama, əslində, nəyəgörənliklərə az toxunan açıqlamadır, onun üçün 

də  zəifdir,  bəlkə  də  yönəldici  addımdır,  vəssalam!  Çünki  aydın  etmir 

anlayışların  "kadrları"  ilə  məntiqin,  ilişgiləndirmələrin  "montajı"  ilə 

düşüncələr  düzən  şüur  yoxa  çıxanda  bilincsiz  düşünüş  necə  oluşur, 

anlayışsız,  montajsız  necə  filmi  çəkir.  Əgər  bilincsiz  düşünüş  də 

anlayışlarla  və  məntiqlə  bağlayıb-açaraq  işləyirsə,  onları  müşahidə  edə 

bilmədiyimiz  üçün  onları  sübut  etmək  gərəkdir.  Düzdür,  bu  zaman 

fizikadakı  "qara  qutu"  prinsipindən  çıxış  etmək  olar:  bizim  bilincli  olaraq 

düşünüb  tapdıqlarımız  həqiqətlərə  bilincsiz  düşünüş  də  aparıb  çıxarırsa, 

deməli,  o  da  elmi  vasitələrdən,  yəni  modellərdən,  anlayışlardan, 

gümanlardan,  metaforalardan,  informasyonlardan  və  s.-dən  istifadə  edir, 

sadəcə, biz bunları görmürük. 

Bu  da  açıqlamadır,  ancaq  zəifdir.  Bizimsə  məsələdən  belə  çox 

danışmağımızın başqa amacı var. Bizim yuxarıda irəli sürdüyümüz ideyaya, 

yəni  toplum  "fəzasına"  atılmış  bildirilərin  (şəkillərin,  deyimlərin, 

kəlmələrin,  bir  sözlə,  tekstlərin  və  simvolların)  özlərindən  onun-bunun 

qafasının  iştirakı  olmadan  da  bilinmələr  törətməsinə  və  beləcə,  kimsiz, 

376 

 

subyektsiz  düşüncə  yox,  düşünüş,  yəni  düşüncətörədici  proses  olmasına 

hələ də metafora, fantastik obraz kimi baxmaq olar. Ancaq indi insandakı 

bilincsiz  düşünüşün  spontan  aktivliyini,  subyektsiz  baş  verməsini,  sürüb 

getməsini,  olasılıq  (mümkünlük)  kimi  anlasaq,  sosial  fəzadakı  aramsız 

bilinmələri  də  olasılıq  kimi  mənimsəyərik.  Ancaq  inandırmaq  üçün  bu  da 

azdır. Hərçənd nəsə bir addım, nəsə bir yaxınlaşdırıcı həmlədir. 

İndi isə götürək cismani (nəsnəl) reallıq və funksional reallıq anlayışlarını. 

Lotman yazılarının birində bu ikisini ayırır. Fəlsəfədə olqu (suşee) anlayışı 

var,  olanları  bildirir.  Adi  qavrayıcılar  üçün  nəsnə  kimi  olanların  olması 

inandırıcıdır (olduğunu əlinlə yoxlaya bilərsən və s.). Lotmansa söyləyir ki, 

funksional reallıq  da  var,  yəni  bu olquya  maddi toxuna  bilmirsən,  götürüb 

bu  yerdən  başqa  yerə  qoya  bilmirsən,  ancaq  onların  varlığını,  olqusunu 

onların  gözəgörünməz  etgilərinin  sonuclarından  bilirsən.  Örnəyin,  əxlaqi 

normalar  toplumun  mənəvi  "fəzasında"  asılmış  buyuruqlar  olub 

görünməsələr  də  ayrı-ayrı  sahələrdə  onu-bunu  nəyisə  etməkdən 

çəkindirirlərsə,  onu-bunu  yönəldirlərsə,  bu  nəticələrinə  görə  də  onların 

olduğunu  qəbul  etməliyik  (söhbət  getmir  ayrı-ayrı  əxlaqi  normaların  ayrı-

ayrı  qafalarda  olmasından,  söhbət  gedir  onların  qafalardan  dişarı 

gerçəklikdə  olmasından  və  söhbət  getmir  onların  bu  gerçəklikdə  kitaba, 

Kodekslərə  yazılmasından,  söhbət  gedir,  onların  kiçik  tanrıcıqlar  kimi 

hamıdan üstdə durub çoxluğa tanrıcıqlar kimi təsir etməsindən). 

Toplumun  "fəzasında"  simvolların,  tekstlərin  spontan  düşünüş  prosesinin 

olmasının  necəliyini  bir  az  da  mənimsəmək  üçün  indi  funksional    reallıq 

anlayışını  dadımıza  yetə  bilər.  Həmin  subyektsiz,  kimsiz,  psixofizioloji 

struktursuz düşünüş olmasının olquluğunu biz birbaşa qavraya biləmmərik, 

ancaq  toplumdakı,  mədəniyyətdəki  nəticələrinə,  sonuclarına  görə  onların 

olquluğunu  duymaq  olar.  Yəni  mədəniyyətə  simvol,  tekst,  atılıbsa,  bu 

simvol,  tekst  aramsız  bilinmələr  döyüntüsünə  düşərsə,  bu  zaman  elə  bir 

bolluq,  bərəkət  yaranır  ki,  heç  bir  şüur  bu  bolluğu  özünün  həmin  simvol, 

tekst  üstündə  yaradıcılığı  kimi  duymur,  hamı  həmin  bilinmələri  uzaqdan-

uzağa  özünə  tərəf  gələnlər  kimi  duyur.  Bax,  azəri  türkcəsinin  axınına 

özümüzü buraxıb fəlsəfə yapanda qafalardan dişarıdakı məkanda bilinmələr 

aktivliyində düşünüşün getməsini belə sezmək olar.