Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 13, s.61 ).
- 14, s.168-178, 194, 273
- 18, s.23-24, 272-274; 19
|
68). Həmin dövrdə ―Azərbaycan fəlsəfəsinin tarixinə dair oçerklər‖ (1966) adlı ümumi icmal halında kollektiv yaradıcılığın məhsulu olan, qədim dövrlərdən 18-ci əsr də daxil olmaqla, fəlsəfə tarximizdən bəhs olunan kitabda da ―sovet ənənəsi‖ pozulmamışdır. Bir sözlə, bu kitabları oxuduqda əsasən məlum olmur ki, ―Azərbaycan fəlsəfə tarixi‖ adı altında hansı xalqın fəlsəfə tarixi yazılmışdır. Ancaq SSRİ dağılıb Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra digər sahələrdə (tarix, ədəbiyyat, dil və s.) olduğu kimi, fəlsəfə tarixçiliyi sahəsində də nisbətən Qərb-Sovet ideoloqlarının uydurduqları naməlum, ya da qarışıq ―Azərbaycan‖ kimlikli deyil, məhz Türk kimliyi mahiyyətinə uyğun olaraq kitablar, dissertasiyalar yazılmağa başladı. Belə kitablardan biri də, AMEA-nın müxbir üzvü, f.e.d. Zakir Məmmədovun qələmə aldığı qədim dövrlərdən 19-cu əsr də daxil omaqla böyük bir dövrü əhatə edən ―Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi‖ (1994) kitabıdır. Yalnız bu kitabda nisbətən qarışıq bir ―Azərbaycan‖ xalqının deyil, Türk nüvəli Azərbaycan xalqına aid fəlsəfə tarixinin öz əksini tapdığını görə bilərik (10, s.3-18). Eyni zamanda, insaf naminə deməliyik ki, ―Azərbaycan fəlsəfə tarixi‖nin son dövrünü, yəni 19-20-ci əsrləri özündə müəyyən qədər əhatə edən kitablardan birinin müəllifi olan prof. Ağayar Şükürov da, öz əsərində nisbətən Türk nüvəli Azərbaycan xalqının fəlsəfə tarixini əks etdirməyə çalışmışdır (11). Ancaq ümumilkdə ―Fəlsəfə‖ ya da ―Fəlsəfənin əsasları‖ kitablarının əksəriyyətində ―Azərbaycan fəlsəfəsi‖ndən bəhs olunarkən çox zaman məlum olmur ki, burada konkret hansı xalqın fəlsəfəsindən ya da fəlsəfə tarixindən bəhs olunur. Daha doğrusu, bu kimi kitablardan belə bir nəticə çıxarmaq olur ki, ―Azərbaycan fəlsəfə tarixi‖adı altında xaotik ya da qarışıq bir fəlsəfə tarixi şüurlara yeridilir. Hər halda müstəqilliyimizin bərpasından sonra akademik şəkildə ―Azərbaycan fəlsəfə tarixi‖nin ən qədim dövrlərdən 18-ci əsr də daxil olmaqla, böyük bir dövrünü əhatə edən 4 cildliyinin ilk iki cildi nəşr olunub
454
ki (―Azərbaycan fəlsəfə tarixi‖nin XIX-XX əsrlərini əhatə etməli olan 3-4- cü cildlər isə hələlik işıq üzü görməmişdir), bu kitabları oxuduqda burada konkret bir deyil, bir neçə xalqın sintezindən ibarət, yəni qarışıq Azərbaycan xalqının fəlsəfəsindən bəhs olunması açıq şəkildə ifadə edilmişdir. Bu baxımdan ―Azərbaycan fəlsəfə tarixi‖nin ilk iki cildində razılaşmadığımız əsas məqamlardan biri, Azərbaycan xalqının bir neçə xalqdan (qafqazdilli-albandilli, irandilli-farsdilli və türkdilli) formalaşmış ―mələz‖ bir xalq kimi qələmə verilib ―Azərbaycan fəlsəfəsi‖ni də həmin ―mələz‖ xalqın məhsulu kimi dəyərləndirilməsidir: ―...Azərbaycan fəlsəfəsi dedikdə əsas etibarilə Azərbaycanda məskunlaşmış qafqazdilli, türkdilli, irandilli etnosların üzvi birləşməsi zəminində formalaşmış Azərbaycan etrnosunun (xalqının) fəlsəfi görüşləri nəzərdə tutulur. Azərbaycan xalqının fəlsəfəsi və bütövlükdə mədəniyyəti etnik kökləri sayəsində tarixən qafqazdilli, türkdilli, irandilli mədəni bölgələrin mədəni ənənələri ilə əlaqədar olmaqla yanaşı eyni zamanda onların müəyyən mənada davamı olmuşdur‖ (3, s.14). Bu sətirlərin müəllifi, əməkdar elm xadmi, f.e.d. Zümrüd Quluzadə Azərbaycan fəlsəfə tarixi elmi qarşısında duran problemlərə həsr etdiyi başqa bir məqaləsində də təxminən eyni fikirləri irəli sürmüşdür: ―Qarşımızda duran problemlərdən biri də Azərbaycan fəlsəfə tarixini türkdilli, irandilli və Qafqaz dilli xalqların fəlsəfə tarixləri ilə əlaqədə tədqiq etməkdir‖ (12, s.43). Qeyd edək ki, çar Rusiyası və Sovet Rusiyası dövründə ortaya çıxan bu problem yalnız Azərbaycan fəlsəfə tarixinin tədqiqində deyil, eyni zamanda tarix, ədəbiyyat, dilçilik, etnoqrafiya, mifologiya, politologiya və digər sahələrin elmi araşdırma- larında da özünü büruzə vermişdir və verir də. Hesab edirik ki, ―Azərbaycan fəlsəfə tarixi‖ adlı kitablarda ya da digər əsərlərdə (o cümlədən, Azərbaycan tarixi, Azərbaycan ədəbiyyatı və b.) çar Rusiyası-Sovet Rusiyası-Avropa ənənəsinin davamı olaraq, Azərbaycan türk xalqını üç ayrı-ayrı etnik qruplardan, ya da xalqlardan törəmiş bir xalq kimi təqdim edib, ―Azərbaycan fəlsəfəsi‖ni də həmin qarışıq xalqın adına yazmaq birmənalı şəkildə yolverilməzdir. Çünki ―Azərbaycan‖ ideyası, ya da ―Azərbaycan məsələsi‖ türklüyün eyniyyəti kimi meydana çıxmışdır, qafqazdilliliyin və irandilliliyin yox. Bunu, Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu, milli ideoloq Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ―Qafqaz türkləri‖ əsərində çox dəqiq ifadə etmişdir: ―…Güney Doğu Qafqaz torpaqlarının bütünlüklə Azərbaycan adı altında yaranmış siyasi quruluşlarda olması tutalqasından (sübutundan – F.Ə.) başqa Azərbaycan türklərinin yaşadıqları bir ölkə olduğu üçün buraya Azərbaycan deməkdə heç bir sıxıntı görülməmişdir. Bu adın yeni Türk Cümhuriyyətinə verilməsində ən böyük tutalqa sözsüz bu türklük olmuşdur‖ (13, s.61).
455
Bu anlamda ―Azərbaycan etnosu‖ ya da ―Azərbaycan xalqı‖ anlayışları istər tarixi-coğrafi, istərsə də elmi-mədəni anlamda dünən olduğu kimi bu gündə Türklüklə, Türk kimliyi ilə bağlıdır. Başqa sözlə, Azərbaycan türk mədəniyyətinə, Azərbaycan türk fəlsəfəsinə, Azərbaycan türk tarixinə mənsubluqla qafqazdilliliyi, irandilliliyi, ərəbdilliliyi, rusdilliliyi qarışdırmaq doğru deyildir. Çünki biz tarixən də bu gündə ―Azərbaycan‖ adlı istənilən dəyərin (fəlsəfi, tarixi, mədəni, iqtisadi, siyasi və s.) ilk növbədə, türklüklə, Türk-Oğuz ya da Türk-Qıpçaq kimliyi ilə bağlı olduğunu öz adımız kimi dəqiq bilirik. Ona görə də, bizim üçün ―Azərbaycan fəlsəfəsi‖, ―Azərbaycan tarixi‖, ―Azərbaycan mədəniyyəti‖nin sinonimi ya da eyniyyəti Türklüklə bağlıdır. Bir sözlə, bizim üçün yalnız doğma türk dilində deyil, eyni zamanda digər dillərdə də yazıb yaratmış Dədə Qorqud, Bəhmənyar, Baba Kuhi, Nizami Gəncəvi, Xaqani, E.Miyanəci, Qul Əli, N.Tusi, Nəimi, Nəsimi, Füzuli, M.Şəbüstəri, Ş.İ.Xətayi, Rəcəbəl Təbrizlii, Saib Təbrizi, Yusif Qarabaği, A.A.Bakıxanov, C.Əfqani, H.Zərdabi, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, H.Hüseynov, S.C.Pişəvəri, M.Şəhriyar, Cavad Heyət və başqa mütəfəkkirlərimizin hər biri Azərbaycan türk fəlsəfəsinin təmsilçiləridirlər. Hesab edirik ki, milli tariximiz, milli fəlsəfəmiz, milli ədəbiyyatımız, milli dil tariximiz, milli mədəniyyətimiz yazılarkən burada Türk kimliyi əsla gözardı edilməməlidir. Məsələn, milli fəlsəfi tariximiz yazılarkən ―Azərbaycan fəlsəfə tarixi‖ deyil ―Azərbaycan türk fəlsəfə tarixi‖ ya da ən azı ―Azərbaycan xalqının fəlsəfə tarixi‖ anlayışı önə çəkilməli, bu anlamda yalnız Quzey Azərbaycan xalqının deyil, Güney Azərbaycan da daxil olmaqla vahid Azərbaycan türk xalqının fəlsəfə tarixi tədqiq olumalıdır. Bu zamanda özündən əvvəlki fəlsəfə tarixinin davamı kimi, Azərbaycan türk ziyalılarının fəlsəfi düşüncədə ortaya qoyduqları mənəvi-zehni əmək qeyd olunmalıdır. Başqa sözlə, qeyri-müəyyən, ―mələz‖ bir xalqın fəlsəfi düşüncəsi deyil, konkret olaraq Azərbaycan türk xalqının fəlsəfi düşüncə tarixi yazılmalıdır. Təbii ki, tarix boyu Azərbaycan türkləri ilə yanaşı qeyri- türk etnik qrupların, etnik azlıqların nümayəndələri arasında da müəyyən fəlsəfi fikir payı sahibləri olubsa, həmin kitablarda yer almalıdır. Ancaq bütövlükdə Azərbaycan xalqının fəlsəfəsi dedikdə, burada söhbətin ilk növbədə, Azərbaycan türk mütəfəkkirlərinin fəlsəfi irsindən getdiyi açıq şəkildə ifadə olunmalıdır. Hazırda əski dövr və orta çağ Azərbaycan türk fəlsəfə tarixinə həsr olunmuş kitablarda, dissertasiyalarda deyil, eyni zamanda XIX-XX əsrlər Azərbaycan türk fəlsəfə tarixinə aid əsərlərdə də həmin ciddi nöqsanlara rast gəlmək mümkündür. XIX-XX əsrlərdə milli fəlsəfə tariximizlə bağlı ayrı-ayrı dövrləri, mütəfəkkirləri həm ―Azərbaycan fəlsəfə tarixi‖ şöbəsinin
456
əməkdaşları, həm də digər tədqiqatçılar işləmişdilər ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz ümumi nöqsanlar burada da vardır. Hər halda bu bir həqiqətdir ki, istər ―Azərbaycan fəlsəfə tarixi‖ adlı kitablarda, istərsə də bu məsələyə həsr olunmuş digər tədqiqat işlərində milli fəlsəfə tarixindən çox qeyri-milli ya da kosmopolit fəlsəfə tarixi öz əksini tapmışdır. Ümumiyyətlə, çağdaş dövrdə Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi ilə bağlı araşdırmalar və metodologiya aşağıdakılardan ibarət olmalıdır. Birincisi, Azərbaycan türk fəlsəfəsini yalnız Azərbaycanın bir hissəsində yazıb yaratmış türk mütəfəkkirləri ilə məhdudlaşdırmadan, onu bir bütün kimi vahid Azərbaycan türk fəlsəfəsi çərçivəsində tədqiq etmək lazımdır. Başqa sözlə, Azərbaycan türk fəlsəfəsini yalnız onun bugünkü müstəqil hissəsi çərçivəsində görmək, əslində bu fəlsəfənin böyük ölçüdə əhəmiyyətinin itirilməsi deməkdir. Hesab edirik ki, ən qədim dövrlərdən 19-cu əsrə qədər olan Azərbaycan türk fəlsəfəsinin bütünlüyünə burada da əməl etmək ən vacib məsələlərdən biridir. Doğrudur, bu gün Azərbaycanımızın böyük bir qismi vaxtilə əsrlərboyu hökm sürdüyü Ön Asiyada hazırda ikinci, üçüncü dərəcəyə düşürülərək zəif duruma gətirilmişdir. Məhz Azərbaycan türklərinin ən azı son min ildə hakim olduğu Ön Asiyada təxminən bir əsrə yaxın, böyük hissəsinin (Güney Azərbaycan) yad qüvvələrin əliylə hakimiyyətlərinin əlindən alınıb farsdilli qüvvələrə ―hədiyyə‖ edilməsi, digər hissəsinin (Quzey Azərbaycan) isə torpaqlarının bir qisminin də işğal edilməsi reallığı ilə müstəqilliyini qazanması fonunda həmin xalqın vahid bir fəlsəfə tarixini, tarixini, mədəniyyət tarixini, ədəbiyyat tarixini yazmaq heç də asan deyildir. Çünki bu zaman Azərbaycan türk tədqiqatçısı bir tərəfdən Rusiya Federasiyası, digər tərəfdən isə ―İran İslam Respublikası‖ faktorlarını da az ya da çox dərəcədə nəzərə almaya bilməz. Əlbəttə, bu ―nəzərə almaq‖ heç də milli maraqlarımıza və elmi obyektivliyə zidd olacaq hər hansı düşüncələrin tədqiqatlarda öz əksini tapması da demək deyildir. Sadəcə, bütün məsələlərə baxışlarda heç bir ifratçılığa ya da duyğusallığa yol vermədən ilk növbədə, elmi obyektivliyi və Azərbaycan xalqının milli mənafeyini unutmamaqdır. Bu anlamda biz tədqiqatımızın bu hissəsində həm Azərbaycanın bir hissəsini 19-cu əsrin əvvəllərindən işğal edərək uzun müddət burada imperiya siyasətini yürütmüş çar Rusiyasına, həm də Qacarlar Türk dövlətinin yaranması və inkişafı prosesinə mümkün olduğu qədər elmi obyektivlikdən yanaşılmalıdır.
―Azərbaycan türk fəlsəfəsi‖ anlayışından istifadə edilməlidir. Çünki fəlsəfə xalqın mütəfəkkirlərinin dünyagörüşü ilə bağlı olub onun dövlət ya da coğrafiya adıyla məhdudlaşdırılması doğru deyildir. Şübhəsiz, 1918-ci ildə 457
qurulan yeni bir türk dövlətinə Azərbaycan adının verilməsi ilk növbədə, türklüklə bağlı olmuşdur. Ancaq bütün hallarda bir xalqın tarixinin, fəlsəfəsinin, ədəbiyyatının, musiqisinin, mədəniyyətinin adının hər hansı dövlətin adıyla məhdudlaşıdırlması çox da doğru deyildir. Azərbaycan türklərinin Azərbaycan Cümhuriyyətinə qədər bu bölgədə sahibi olduğu onlarla başqa türk dövlətləri də olmuşdur. Bu zaman gərək biz hər dövrə aid fəlsəfəmizi, tariximizi, ədəbiyyatımızı onların adlarına (Albaniya, Azərbaycan Atəbəyləri, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi və b.) uyğun olaraq Albaniya fəlsəfəsi, Qaraqoyunlu fəlsəfəsi, Ağqoyunlu tarixi, Səfəvi mədəniyyəti adlandıraq. Digər tərəfdən, əgər 1918-ci ildə yeni bir türk dövlətinin adı ―Azərbaycan‖ deyil, Xəzəristan, Qafqaz Türk Cümhuriyyəti, Oğuzustan və başqa bir adla adlandırılsaydı, o zaman bu gün bizim fəlsəfəmizin, tariximizin, ədəbiyyatımızın, dilimizin adı da onlardan biri ilə bağlı olub Qafqaz fəlsəfəsi, Oğuz mədəniyyəti, Xəzər ədəbiyyatı, Oğuz dili və s. adlandırılacaqdı. Ona görə də, burada ən məqbulu və doğru olanı ―Azərbaycan türk fəlsəfəsi‖ anlayışıdır. Çünki bu anlayış özündən əvvəlki Qaraqoyunlu Türk mədəniyyəti, Ağqoyunlı Türk mədəniyyəti, Səfəvi Türk mədəniyyəti və başqalarını tamamlamış olur.
əsrin sonu – 19-cu əsrin əvvəllərindən başlayan elmi-fəsləfi və ictimai- siyası yeniliklərin mahiyyətini ortaya qoymaq lazımdır. Bunun üçün də, ilk növbədə 19-cu əsrə qədərki İslam-Şərq mədəniyyəti, o cümlədən də Azərbaycan türk mədəniyyətinin düşdüyü həm gerilikçi-sxolastik-ehkamçı mədəniyyətin-fəlsəfənin mahiyyəti izah olunmalı, həm də ―Şərq mədəniyyəti‖, ―İslam mədəniyyəti‖, ―milli mədəniyyət‖ anlayışlarına aydınlıq gətirilməlidir. Çünki bu anlayışların əsil mahiyyətini dəqiqləşdirmədən hər hansı müsəlman xalqının fəlsəfi və ictimai fikirdə yerini müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Biz də, bu anlayışları təhlil edərək belə bir qənaətə gəlirik ki, tədqiq etdiyimiz dövrdə Azərbaycan türk mədəniyyəti və fəlsəfəsi özündə İslam mədəniyyətini, Şərq mədəniyyətini, Qərb mədəniyyətini əks etdiməklə yanaşı milli mədəniyyətlə milli fəlsəfəsində də özünəməxsusluğu ilə seçilmişdir. Hər halda ən azı Orta çağda Azərbaycan türk mədəniyyəti uzun müddət əsasən İslam-Ərəb mədəniyyəti, İran-Fars mədəniyyəti, qismən də Avropa (Yunan-Roma) mədəniyyəti ilə qarşılıqlı münasibətlər içində olmaqla yanaşı, Türk mədəniyyəti və Türk fəlsəfəsinin əsas nüvəsindən heç bir zaman uzaqlaşmamışdır.
fəlsəfi və ictimai məsələlər ayrı-ayrı mütəfəkkirlərimizin (A.A.Bakıxanov, H.Zərdabi, M.F.Axundzadə, C.Əfqani, M.Ə.Talıbzadə, M.Kazımbəy və b.)
458
dünyagörüşü baxımından təhlil olunmasıdır. Burada da əsas məqsəd uzun müddət İslam mədəniyyətinə ya da İslam fəlsəfəsinə əsaslanan mütəfəkkirlərimizin Qərb mədəniyyəti ilə yaxından tanış olduqdan sonra ortaya qoyduqları fəlsəfi və ictimai düşüncələrin mahiyyətini ifadə etməkdir. Eyni zamanda, burada ən önəmli məsələlərdən biri də İslam fəlsəfəsi və Qərb fəlsəfəsi ilə yanaşı, milli fəlsəfi fikirmizin də varlığının ifadəsidir. Əslində milli fəlsəfə dedikdə, burada əsas məqsədimiz Azərbaycan türk mütəfəkkirlərinin İslam fəlsəfəsi və Qərb fəlsəfəsinə aid görüşləri ilə yanaşı, özünəməxsus görüşlərinin tədqiq olunub ortaya çıxarılmasıdır. Əks təqdirdə belə anlaşıla bilər ki, bu dövrdəki mütəfəkkirlərimiz sadəcə, İslam fəlsəfəsi və Qərb fəlsəfəsi ilə bağlı münasibətləri təhlil etməklə məşğul olmuş, orjinal fikirlər və mülahizələr yürütməmişlər. Başqa sözlə, burada irəli sürdüyümüz ―milli fəlsəfə‖ ilk növbədə, Azərbaycan türk fəlsəfəsinin digər xalqların (ərəb, alman, yunan, fars, ingilis və b.), xüsusilə də ―İslam mədəniyyəti‖ çərçivəsinə daxil olan millətlərin fəlsəfəsi ilə müqayisədə az- çox özünəməxsusluğunu ortaya qoymaqdır. Ümumiyyətlə, fəlsəfə tarixinə aid tədqiqatlarda bütün bunları obyektiv şəkildə ifadə etmək, milli fəlsəfəmizin hansı yollarla inkişaf etdiyini göstərmək üçün XIX-XX əsrlər Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi üç istiqamətdə təhlil edilməlidir: 1) Azərbaycanda Şərq-İslam-Türk mədəniyyəti və fəlsəfəsinin davamı: sxolastik fəlsəfədən dünyəvi fəlsəfəyə, dini təfəkkürdən dünyəvi təfəkkürə dönüş: Abbasqulu Ağa Bakıxanov, Zeynalabdin Şirvani, Qasım bəy Zakir, Mir Möhsün Nəvvab, Seyid Əbülqasim Nəbati, Əbuturab Axundoğlu, Mir Həmzə Nigari və başqaları; 2) Azərbaycanda Qərb-Avropa mədəniyyəti və fəlsəfəsinin təşəkkülü: avropaçılıq təsirindən radikal-inqilabçı fəlsəfəyə doğru: Mirzə Şəfi Vazeh, Tahirə (Zərintac) Qürrətul-Eyn, Mirzə Məhəmməd Əli Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəcəf bəy Vəzirov, Zeynalabdin Marağalı, Cəlil Məmmədquluzadə, Sultan Məcid Əfəndiyev, Nəriman Nərimanov, Heydər Hüseynov və başqaları; 3) Azərbaycanda Şərq-İslam-Türk mədəniyyəti və Qərb-Avropa mədəniyyətinin ―sintezi‖ problemi və həll yolları: Cəmaləddin Əfqani, Həsən bəy Zərdabi, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Əbdürrəhim Talıbzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Hüseyn Cavid və başqaları. XIX-XX əsrlər Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixində Şərq- İslam-Türk mədəniyyəti və fəlsəfəsinin davamı əsas yerlərdən birini tutmuşdur. Bu, ilk növbədə Azərbaycan türk mütəfəkkirlərinin Şərq
459
mədəniyyəti, o cümlədən də əsasən İslam mədəniyyəti və müəyyən qədər də türk mədəniyyəti-fəlsəfəsi ilə əsrlər boyu izini sürdüyü bağlılığın nəticəsi idi. Artıq o başqa məsələ idi ki, 19-cu əsrdə mövcud olan İslam mədəniyyəti və Türk mədəniyyəti öz ilkin mahiyyətindən nə qədər uzaqlaşmışdır ya da uzaqlaşmamışdır. Əlbəttə, həmin dövrdə olduğu kimi indinin özündə də bu məsələ ilə bağlı fərqli fikirlərin olması təbiidir. Sadəcə, burada real olan odur ki, həmin dövrdə Şərq-İslam-Türk mədəniyyəti və fəlsəfəsinin varlığı ortada olub, üstəlik aparıcı mövqeyə malik idi. Ancaq bununla yanaşı o da, bir gerçəklik idi ki, Şərq-İslam-Türk mədəniyyəti və fəlsəfəsinin bu formada, bu üsulda davamı artıq mümkün deyildi. Hər halda bunu, bu yolun davamçısı olan Azərbaycan türk mütəfəkkirlərindən xeyli qismi ciddi şəkildə hiss etməyə başlamışdılar. Buna səbəb isə, heç də yalnız İslam Şərqi xalqlarının, o cümlədən Türk- müsəlman xalqlarının yanı başında olan Avropa dövlətlərinin tərəqqisi deyil, eyni zamanda müsəlman xalqları arasında sxolastik fəlsəfi təfəkkürün dünyəvi fəlsəfi təfəkkürü, dini qayda-qanunların dünyəvi qayda-qanunları xeyli dərəcədə üstələyərək özünün pik nöqtəsinə çatması idi. Xüsusilə də, müsəlman xalqlarının, İslam ölkələrinin İslam dininin bir çox hallarda ona aid olmayan sərt dini qayda-qanunlarla idarə olunması, eyni zamanda az qala dünyəvi elmlərinin əksəriyyətinin tədrisinin qadağan olması ciddi problemlərə yol açmışdı. Bu anlamda əvvəlki dövrlərlə müqayisədə XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan türk mütəfəkkirlərinin dini-fəlsəfi məsələlərlə yanaşı, ictimai-siyasi problemlərə də diqqət yetirməsi təsadüfi olmamışdır. Ümumiyyətlə, bu dövrdən etibarən fəlsəfənin əsas məsələsindən daha çox ictimai-siyasi mövzulara diqqətin artmasına səbəb müsəlman xalqlarının, onlara aid dövlətlərin tənəzzüllü ilə bağlı olmuşdur. Hər halda XIX əsrə qədər bəlkə də bir tərəfdən İslam Şərqi xalqlarının, onlara aid dövlətlərin tənəzzül içində olması çox da hiss olunmur, eyni zamanda bunun müqabilində Qərb dövlətlərinin isə az qala ildən ilə inkişafı isə nəzərə çox da çarpmırdı. Ancaq müsəlman ölkələri arasında böyük dövlətlər hesab olunan Osmanlı və Qacarların, o cümlədən digər müsəlman dövlətlərinin bütün sahələrdə (hərbi, iqtisadi, texnoloji və s.) geriləməsi müqabilində Qərb dövlətlərinin tərəqqi etməsi ictimai-siyasi ya da sosial- fəlsəfi məzmunlu əsərlərin sırf fəlsəfi problemlərə aid əsərlərlə nisbətdə daha aktual etməyə başladı. Bu baxımdan Bakıxanovun (14, s.168-178,
Nəvvabın (17, s.38, 62, 95-96), Nigarinin, Ə.Axundoğlunun və başqa mütəfəkkirlərimzin yaradıcılığında fəlsəfə ilə yanaşı ictimai-siyasi ya da sosial fəlsəfəyə aid məsələlər çox yer tutmuşdur. 460
Artıq o başqa məsələdir ki, ictimai-siyasi ya da sosial fəlsəfəyə aid məsələlərə münasibətdə 19-20-ci əsrlərdə yaşamış Azərbaycan türk mütəfəkkirlərindən kimlər daha çox mühafizəkarlığı, ehkamçılığı ilə kimlər də yenilikçiliyi, islahatçılığı ilə ön plana çıxmışdır. Əlbəttə, burada sırf fəlsəfi problemlərə münasibətdən fərqli olaraq ictimai-siyasi ya da sosial fəlsəfəyə aid məsələlərə yanaşmada ziddiyyətlərin, fərqliliklərin müxtəlifliyi də nəzərə alınmalıdır. Bütün hallarda Azərbaycanda Şərq- İslam-Türk mədəniyyəti və fəlsəfəsinin davamçıları arasında sxolastik fəlsəfədən dünəyəvi fəlsəfəyə, dini təfəkkürdən dünyəvi təfəkkürə dönüş (A.A.Bakıxanov, H.Z.Şirvani, Q.Zakir, M.M.Nəvvab, S.Ə.Nəbati, Ə.Axundoğlu, Nigari və başqaları) arasında müəyyən fərqliliklərin olması danılmazdır. Əslində XIX əsrdə Azərbaycan türk mədəniyyətinin və fəlsəfəsinin təşəkkülündə sxolastik fəlsəfi təfəkkürdən dünyəvi fəlsəfi təfəkkürə dönüşdə ortaya çıxan ziddiyyətlər, fərqliliklər onun yeni bir mərhələyə keçməsinin təməlini qoymuşdur. Başqa sözlə, artıq Bakıxanovların, Zakirlərin, Nigarilərin, Nəbatilərin dini, sufi görüşləri ilə yanaşı, ictimai-siyasi və sosial fəlsəfəyə daha çox diqqət yetirmələri, üstəlik ehkamçı-sxolastik-mühafizəkar qüvvələri tənqid atəşinə tutmaları, doğrudan da yeni bir mərhələyə keçidə mühüm təkan vermişdir. Bizcə, bütün bunlar Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikrində sxolastik fəlsəfi təfəkkürdən dünyəvi fəlsəfi təfəkkürə keçiddə birinci inkişaf yolu olub mühafizəkar-sxolastik dünşayörüşünə müəyyən qədər qarşı çıxması və Qərb mədəniyyətinə isə həddən artıq ehtiyatlı yanaşması xüsusiyyətlərinə görə fərqlənmişdir. Ən əsası odur ki, ümumilikdə bu fəlsəfi inkişaf yolu, özü ilə bərabər daha iki fəlsəfi xəttin meydana çıxmasına təkan vermişdir. Həmin fəlsəfi inkişaf yollarından biri Azərbaycanda Qərb-Avropa mədəniyyəti və fəlsəfəsinin təşəkkülü ilə bağlı olub avropaçılıq təsiri altında radikal-inqilabçı fəlsəfənın ortaya çıxması ilə müşahidə olunmuşdur. Bizcə, Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixində bu fəlsəfi inkişaf yolunu tutanlar (Mirzə Şəfi Vazeh, Tahirə (Zərintac) Qürrətul-Eyn, Mirzə Məhəmməd Əli Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəcəf bəy Vəzirov, Zeynalabdin Marağalı və başqaları) bir tərəfdən Şərq-İslam-Türk mədəniyyətinə-fəlsəfəsinə münasibətdə ifrat tənqidi baxışları ilə yanaşı, Qərb mədəniyyətinə isə həddən artıq aludəçiliyi ilə seçilmişlər. Hər halda onlardan bəziləri (Vazeh, Vəzirov, Marağalı və b.) İslam dininə, milli mədəniyyətə münasibətdə nisbətən sərt mövqe tutduqları halda, ancaq digərləri (Axundzadə, Kazımbəy və b.) açıq aşkar şəkildə əsasən İslam fəlsəfəsini, qismən də Türk mədəniyyətini-fəlsəfəsini qəbuledilməz bir formada tənqid edərək, bunun müqabilində Qərb mədəniyyətini və onun tərkib hissəsi kimi Hind-Ari mədəniyyətini təbliğ
461
etmişlər. Hesab edirik ki, xüsusilə də, Axundzadənin, Kazımbəyin İslam dininə münasibətdə radikal mövqe tutduqları halda (18, s.23-24, 272-274; 19, Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|