Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

s.164).Yəni  o,  nitqinə    islamın  inam  rəmzi  olan  «ən  gözəl  sözlər»in 

özünəməxsus  təhlilindən  başlayıb,  onu  bilavasitə  vicdan  azadlığı  ilə 

əlaqələndirir.  O  deyirdi:  «Bəs  kilsəni  dövlətdən  ayırmaq  nə  deməkdir?» 

«Bu  ancaq  o  deməkdir  ki,  kilsəni,  dini  dövlətin  təsirindən  azad  etmək 

lazımdır. Bu o deməkdir ki, ruhanilər: mollalar, keşişlər kənardan heç bir 

təsir  olmadan  dini,  şəriəti  təbliğ  etsinlər.  Kilsəni  dövlətə  tabe  etmək 

mollalara,  keşişlərə  pul,  qızıl,  vəzifə,  rütbə  verib  satılmaz  və  alınmaz  əsl 

dinin  tələblərini  deyil,  dövlətə  lazım  olan  şeyləri  təbliğ  etməyə  məcbur 

etmək deməkdir. Din, iman azad olmalıdır. İman şəxsi bir işdir; onu satmaq 

və  almaq  olmaz,  zorla  bir  adamı  bir  dinə  gətirmək  olmaz»  (21,  s.199).  

Başqa  sözlərlə, burada  kilsənin dövlətdən  və  məktəbin  kilsədən  ayrılması 

haqqında  dekretin  mahiyyətini  mütəfəkkir  real  hakimiyyətə,  gücə,  cəbr 

aparatına  malik  dövləti,  sovet  dövləti  də  istisna  olmamaqla,  «Allahdan 

başqa tanrı» qisminə aid edərək, imanı dövlətin təsirindən, müdaxiləsindən 

qurtarıb azad etmək kimi təfsir edir. Necə deyərlər, ən gözəl sözlər vicdan 

azadlığının qarantına çevrilir.  

*** 

Bütün deyilənləri ümumiləşdirərək belə qənaətə gəlmək olar ki, əsərlərində 

N.Nərimanov  bir  tərəfdən,  insanları  mövhumat  və  xurafat  məngənəsində 

saxlayan  pirləri,  müxtəlif  səcdəgahları,  digər  tərəfdən,  insanlar  arasında 

hökm  sürən  dini  və  milli  ayrı-seçkiliyi  konservasiya  edən  dövləti,  kilsəni; 

zülmün, istismarın səbəbkarı, doğmaları belə yadlaşdıran, bir-birinə düşmən 

kəsən mənfur kapitalı «Allahdan başqa tanrı»lar cərgəsinə daxil edir. Yeri 

gəlmişkən,  son  yüzillikdə  bütlər,  görünür,  azalmamışdır.  Marksizmdən 

müsəlmanlığa  qədər  mürəkkəb,  dolanbac  yol  keçmiş  XX  əsrin  görkəmli 

fransız mütəfəkkiri Roje Qarodinin yalançı tanrılar siyahısında pulla yanaşı 

elm,  texnologiya,  millət,  seksuallıq  və  inkişaf  da  vardır.  Onun  fikrincə, 

müasir  Qərb  sivilizasiyasının  tənəzzülünün  əsas  səbəbi  mütləq  mənəvi 

dəyərlərdən imtina edilməsi ilə vasitələrin son məqsədlərə, səcdə obyektinə, 

dinə  çevrilməsidir.  O,  bu  dini  «elmi  elmi  spekulyasiyaya,  texnologiyanı 

texnokratiyaya, siyasəti makiavellizmə dəyişdirən  yeni bütpərəstlik və yeni 

mövhumat  yarat»maqda  suçlayır,  həqiqi  dəyərləri  insana  qaytarmaq  üçün 

362 

 

çıxış yolunu Tək Allaha inam üzərində qurulmuş islam dininə şəhadət verib 

də onu müasir insanlar arasında yaymağa çağırır (22). 

Artıq  deyildiyi  kimi,  Quranda  bir  olan  Allah  haqqında  təsəvvürlər  öz 

spesifikliyi ilə seçilir. O, şəxs deyil, çünki doğmayıb, doğulmayıb, nə ondan 

bir şey, nə də o bir şeydən ayırlmayıbdır. O, hər yerdədir, hər şeyi, məkanı 

və zamanı özündə ehtiva edir, sonsuzdur. Onu təsvir yaxud təsəvvür etmək 

qeyri-mümkündür.  O,  dünyanın  yaradıcısı,  ali  fikrin  və  ədalətin 

təcəssümüdür. Bir sözlə, O, mücərrəd varlıqdır. Bu nəhayətsiz abstraksiya 

dühaların  diqqətini  çəkmiş,  onu  deizm,  hətta  «panteizmə  olduqca  yaxın» 

mükəmməl  deizm  (məsələn,  Əhməd  bəy  Ağayevin  mülahizələrinə  görə), 

panteizm, vəhdəti-vücud və hətta fanatizm, ateizm məcrasında fərqli təfsir 

etmişlər.  Doğrudur,  islamın  «fanatizmi»  əslində  birmənalı  başa 

düşülmürdü.  Məsələn,  Hegelin  məsələyə  baxışı  Volterin  xeyli  aşağılayıcı 

baxışından fərqlənirdi. Hegel  üçün bu fanatizm abstraksiyanın (=Tək Allah 

ideyasının  –  A.H.)  doğurduğu  və  onun  naminə  coşğuluq,  ilham,  şövq  idi, 

müsəlman  fanatizminə  alman  filosofu  kiçik  maraqlardan  uzaq  və 

«alicənablığa və igidliyə xas olan bütün fəzilətlərlə birləşdiri»lən bir ucalıq 

aid edirdi (23, s. 337).

 

Bəzi ədəbiyyatlarda bu «uca» fanatizm passionarlıq 

kimi də təqdim edilir.   

Dahi  rus  yazıçısı  L.N.Tolstoyun  islama  rəğbətinin  və  yüksək  dəyər 

verməsinin  kökündə  məhz  onda  təkallahlılıq  ideyasının  daha  ardıcıl  və 

dürüst  ifadə  edilməsi  dururdu.  N.Nərimanovun  baxışı  da  Tolstoyunkuna 

yaxın idi, o da bəhs edilən abstraksiyada islamın üstünlüyünü görür, onun 

rəmzini  öz  dünyagörüşü  ilə  əlaqələndirərək,  xüsusilə  bədii  əsərlərində 

vəhdəti-vücud  ruhunda  humanistcəsinə  şərh  edir  ki,  bu  şərhin  ayrı-ayrı 

məqamlarında  sufi  mistisizminin  təsiri  görünür.  Onun  vəhdəti-vücudu 

təfsirinə müstəsna olaraq Allahın dünyaya immanentliyi məqamına istinad 

xasdır, yəni Allah dünyada, yaratdıqlarında təzahür edir. Allahı dərk etmək 

üçün  Onun  lütfünü,  mərhəmətini,  sevgisini  həmin  təzahürlərdə  görməyi, 

düşünməyi, hiss etməyi bacarmaq gərəkdir, bunun isə yeganə yolu Allaha 

məhəbbətdir. Allah rəhimlidir, O hamıya bir gözlə baxır, Onun qarşısında 

dinindən,  irqindən,  milliyyətindən,  ictimai  mənşəyindən  asılı  olmayaraq 

bütün  insanlar  bərabərdirlər.  Hər  bir  xalqın  öz  məsləyi  ilə  yaşamağa, 

özünəməxsusluğunu  qorumağa  haqqı  var,  lakin  bu,  xalqların  ümumi 

vəhdətinə,  dostluq  və  əməkdaşlığına  xələl  gətirməməlidir.  Allahı  tanımaq 

yaxşılıq etmək,  geriliyi, zülmü, istibdadı, istismarı aradan qaldırmaq, elmə, 

mədəniyyətə,  inkişafa  yol  açmaq  deməkdir.  Nəriman  Nərimanovun  ən 

gözəl sözlərin hikməti barədə bu düşüncələrində heç vaxt köhnəlməyəcək 

demokratik  və  humanist  ideyalar,  müasir  mürəkkəb  dünyamızdakı 

dövlətlərarası,  milli-dini  konfliktlər,  miqrantlar  problemi  fonunda  xüsusi 

363 

 

aktuallıq  kəsb  etmiş  multikultural  dəyərlər  və  tolerantlıq  prinsipləri  öz 

təcəssümünü tapmışdır.   

Ədəbiyyat və Ģərhlər: 

 

1. 

Qurani-Kərim. 

(Ərəb 

dilindən 

tərcümə 

edənlər: 

Z.M.Bünyadov, 

V.M.Məmmədəliyev). Bakı: «Çıraq», 2009.  Burada kursiv mənimdir. 

2.  Коран.  Перев.  С  арабского  Г.С.Саблукова.  Изд.  4-е.  Санкт-Петербург: 

«СЕВЕРО-ЗАПАД ПРЕСС», 2004.  

3. Kuran-i Kerim. Türkçe meali. Yeni asır, 1985. 

4. Qurani-Kərim və Sözbəsöz tərcüməsi. Bakı: Şərq-Qərb, 2012. 

5.  Qurani-Kərimdən  surələr.  Poetik-filoloji  tərcümə  və  təfsir.  (Ərəb  dilindən 

tərcümə edən: Əmirşah Əmirəhmədov). Bakı: «Şərq-Qərb» ASC mətbəəsi, 2013. 

6. Hacı Mirməhəmməd  Kərim əl-Bakuvi. Kəşfül-həqayiq. Azərbaycan türkcəsində 

Qurani-şərifin təfsiri. 1904-cü il nəşrindən. III cild. Bakı, 2014.    

7. Almas İldırım. Seçilmiş əsərləri. Bakı: «Öndər nəşriyyat», 2004. 

8.  Закуев А.К. Философия ан-Наззама. Баку: Изд.-во АН Азерб.ССР, 1961. 

9.  «Pir»  əsərinin  ilk  dəfə  kitab  halında  buraxılması  tarixi  barədə  məlumatlar 

fərqlidir.  Belə  ki,    Vəli  Məmmədov  özünün  «Nəriman  Nərimanov»  (Bakı: 

Azərbaycan  Uşaq  və  Gənclər  Ədəbiyyatı  nəşriyyatı,  1957)  kitabında    «Pir» 

povestinin ilk  dəfə 1913-cü ildə Bakıda nəşr  edildiyini  və kitabın  üz qabığındakı 

şəkli  Azərbaycanın  xalq  rəssamı  Əzim  Əzimzadənin  çəkdiyini  göstərir  (s.  98), 

Nəriman  Nərimanovun  «Seçilmiş  əsərləri»ndə  (Bakı:  Elm,  1973)  verilən  şərhlərə 

görə  isə  əsər  ilk  dəfə  1917-ci  ildə  Bakıda  «Açıq  söz»  qəzetinin  elektrik 

mətbəəsində çap edilmişdir (s.436). 

10. «Pir» povestindən burada (s. 232) və daha sonra  gətirilən iqtibasların mənbəyi 

bax bu kitabdandır: Nəriman Nərimanov. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Elm, 1973.   

11.  Quranda  deyilir:  «İnsanların  içərisində  Allahdan  qeyrilərini  (Allaha)  şərik 

qoşub,  onları  Allah  kimi  sevənlər  də  vardır.  Halbuki    iman  gətirənlərin  Allaha 

məhəbbəti  daha  qüvvətlidir.  Əgər  (özlərinə)  zülm  edənlərin  vaxtında  görəcəkləri 

əzabdan  xəbərləri  olsaydı,  onlar  bütün  (qüvvət  və)  qüdrətin  Allaha  məxsus 

olduğunu və Allahın əzabının şiddətli olacağını bilərdilər» (2:165). 

12. Əqəbə – ərəbcə çıxılması çətin olan yoxuş, təhlükəli keçid, maneə.  

13.  Burada  söhbət  müsəmanların  tez-tez  müraciət  etdikləri  Quranın  birinci, 

«Fatihə» surəsinin 5-7-ci ayələrini özündə  ehtiva  edən duadan gedir:  «Biz  yalnız 

Sənə ibadət edirik və yalnız Səndən kömək diləyirik! Bizi doğru (düz) yola yönəlt! 

Nemət verdiyin kəslərin yoluna! Qəzəbə düçar olmuşların və (haqdan) azmışların 

(yoluna)  yox!»  (1:  5-7).  (Qurani-Kərim.  Bakı,  «Çıraq»,  2009.  s.  117)  Təbiidir, 

müxtəif  tərcümələrdə  həmin  yer  müxtəlif  cür  səslənir.  Ə.B.Əmirəhmədovun 

Quranın  bəzi  surələrindən  etdiyi  tərcümələr  onun  ədəbi-bədii  xüsusiyyətlərini 

saxlamaq  cəhdi  ilə  diqqətəlayiqdir.  Bəhs  etdiyimiz  ayələr  həmin  tərcümədə  belə 

səslənir: «5.Biz Sənə qulluq edir, Səndən umuruq kömək; 6.Bizi düzgün yola çək. 

7.  Nemət  verdiklərinin  yolu  ilə  qoy  gedək;  qəzəbə  uğrayanların,  düz  yoldan 

sapanların yoluna qoyma düşək». (Əmirşah Babaşah oğlu Əmirəhmədov (Hacılı). 

Qurani-kərimdən 

poetik-filoloji  tərcümələr.  //«Şərq-Qərb:  sivilizasiyaların 

364 

 

dialoqu» elmi-nəzəri jurnalından (№ 2 (3), Bakı, 2006) çıxarış, s.25.)   

14.  Ибн  Араби.  Геммы  мудрости.  //Смирнов  А.В.  Великий  шейх  суфизма 

(опыт  парадигмального  анализа  философии  Ибн  Араби).  М.:  "Наука"; 

Издательская фирма "Восточная литература", 1993. 

15.  Fransanın  cənub-qərbində  yerləşən  Lurd  şəhəri  XIX  əsrin  70-ci  illərindən  

kütləvi  ziyarətgah  yerinə  çevrilmişdi.  Katolik  kilsəsinin  yaydığı  «Allah-ananın 

möcüzəli zühuru» haqqında əfsanəyə görə, guya bu möcüzənin baş verdiyi qəsrin 

yaxınlığında  yerləşən  bulaq  müalicəvi  gücə  malikdir.  Emil  Zolya  «Lurd» 

romanında möcüzəli şəkildə sağalmağa ümid edən bədbəxt xəstə insanları aldadan 

ruhaniləri  və  fırıldaqçı  işbazları    ifşa  edir.    //  Bax:  Эмиль  Золя.  Лурд.  [роман]. 

Перев.  с.  фр.  И.  Ириновой.  Киев:  Изд.-во  Политической  литературы 

Украины, 1988. 

16.  Məsələn,  bax:  С.  Вельтман.  Н.Нариманов  –  бытоописатель  Востока. 

//Нариман Нариманов. Собрание сочинений.  (С предисловиями. Под общей 

редакцией  и  с  вступительной  статьей  Михаила  Павловича).  Т.  1.  М.-Л.: 

«Земля и фабрика», 1926.   

17.  N.Nərimanov  1915-ci  ilin  yayında  səhnələşdirdiyi  «Bahadır  və  Sona»  dramı 

1916-cı  ilin  dekabrında  səhnəyə  qoyulmuşdur.  Burada  təhlil  məhz  dram  əsasında 

aparılır  və  gətirilən  iqtibaslar  bu  kitabdandır:    Nəriman  Nərimanov.  Seçilmiş 

əsərləri. Bakı: Elm, 1973.   

18. Bax: Nəriman Nərimanov. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Elm, 1973.   

19.  Bax:  Qurani-Kərim.  Bakı:  «Çıraq»,  2009,  s.  34.    Qurani-Kərimdən  surələr. 

Poetik-filoloji  tərcümə  və  təfsir.  Bakı,  2013.;  Yeri  gəlmişkən,  sonuncu  kitabda 

«Fatihə»  surəsinə  verilən  şərhdə  yəhudilər  «qəzəbə  uğrayanlar»,  xristianlar  isə 

«sapanlar»,  yəni  «azmışlar»  cərgəsinə  aid  edilir  (s.  28).  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 

Quranın heç də bütün şərh-təfsirlərində bu cür konkretləşdirmələrə rast gəlinmir. 

20.  Н.  Нариманов.  Избранные  произведения,  том  2  (1918-1921).  Баку, 

Азернешр, 1989,. 

21. N.Nərimanov. Məqalələr və nitqlər. İki cildlik, I cild. Bakı: Azərnəşr, 1971.  

22. Bax: Роже Гароди. За Ислам ХХ века. // http://www.islam.by/at/?id=16. 

23.  Bax:  Гегель.  Сочинения.  Т.8.  Филocoфия  иcтopии.  М.:  Государственное 

социально-экономическое издательство, 1935.  

24. Иванов Р.Н. Нариман Нариманов основатель советского Азербайджана и 

первый руководитель Союза ССР. М.: ППП «Типография «Наука», 2016. 

 

 

Niyazi Mehdi 

 

AZƏRBAYCAN BĠLĠNMƏLƏRĠNDƏN SEZĠLƏN NƏSƏLƏR 

 

Bizdən arxada oluban bizdən ağıllı olanlar 

Fon Bertalanfini, sistem nəzəriyyəsini filanı köməyə çağırıb söyləmək olar, 

ulusların Yer dünyasında çoxlu və dürlü olmasının bir hikməti var: cürbəcür 

365 

 

olan millətlər dünyamızın  cürbəcür məqsədlərinə özəl yollar açırlar və bir 

ulusun  dil  şəbəkəsindən,  alçaq  adamları  ilə  uca  adamları,  pis  adamları  ilə 

yaxşı  adamları,  gözəl  oğlan  qızları  ilə  çirkin  oğlan-qızları,  dinsizləri  ilə 

dindarları,  axmaqları  ilə  ağıllıları,  kasıbları  ilə  varlıları,  yaradanları  ilə 

yarınanları  arasında  olan  dolaşıqlardan,  gərilmələrdən,  qurtulmalardan, 

bezikmələrdən,  çiyrənmələrdən,  birləşib  birləşməmələrdən  elə  bir  enerji 

"dağarcığı", elə bir təpər qaynağı yaranır ki, yalnız bu qaynağa gömülmüş 

bilinc  (şüur),  yalnız  bu  qaynağa  köklənmiş  şüur  ancaq  və  ancaq  onların 

arasından  dolaşıb  gedən  yollara  düşüb  yollananda  gedib  o  mənzilə,  o 

məqsədə  çatır  ki,  başqa  uluslardan  keçən  yollardan  həmin  mənzil  ya 

görünmür,  ya  da  başqa  taydan  görünür.  Əski  yunanlardan,  beləcə,  özəl 

fəlsəfi  mənzilə  yol  keçmişdi  (eləcə  də  faciəyə,  demokratiyaya  və  s.-yə). 

Əski romalılardan, beləcə, özəl dövlət, qanunçuluq və s. mənzillərinə yollar 

keçmişdi. 

Quzey Azərbaycan - xəritədə okeanın dərinliklərində yaşayan yastı-yapalaq 

əcaib canlıya bənzəyir, o canlıya ki, əvvəlcə Abşerona bənzər burnu ilə və 

eyməndirir, bir az sonra isə zərərsizliyi bilinəndə yazıqlaşır,  bax, bu Quzey 

Azərbaycanda yığışıb durmuş dünyadan yollar hayana gedir? Bəs bu Quzey 

Azərbaycanın  içindəkilərə  köklənəndə  hansı  amacları,  hansı  məsələləri 

görmək, bilmək olur? 

Bu  soru  çox  böyükdür.  Onun  açdığı  genişliyin  bir  zolağı  isə  Azərbaycan 

türkcəsindən görünən yollardır. 

Bir  az  da  aydın,  Azərbaycan  türkcəsində  ilkin,  özü  də  metafiziki,  yəni 

fəlsəfi gücü gizlətmiş sözlər var. Bəziləri belə hesab edir ki, dünyaya baxıb 

fəlsəfə  yapmaq  və  tapmaq  olar.  Ancaq,  bilək,  elələri  də  var  ki,  belə  ilkin 

sözlərə  qulaq  tutub,  onların  anlamlarını  (anlatdıqlarını)  çözələyib  fəlsəfə 

tapır və yapır. Gəlin, biz də bu yolu tutaq. 

Bu  yolu  tutmaq  istəyən  ilk  öncə  bir  soruya  dirənib  qalır.  Gərək  onun 

cavabını verməlidir ki, onu adlaya bilsin. 

Həmin  sual.  Belə  ilkin  metafiziki  gücü  olan  sözlərə  bu  metafiziki  gücün 

dağarcığı  olan  mənaları  kim  qoyub?  Kimdir  mənatapıcı  düşüncəsi  ilə 

bizdən min illərcə əzəldə  lap daş dövründə və ya ondan da o tayda durur, 

sözlərə yumulu qalanda bilinməyən, açılanda dəhşətli düşüncə enerjisi olan 

mənalar qoyur və bugünkü bizlər həmin mənaları açanda özümüzdən ağıllı

 

NƏSNƏLƏRLƏ

  rastlanırıq,  di  gəl  ki,  bu  ağıllı

  TƏSNƏLƏRI

  bizə  bizdən 

qabaqda gedən kimsə vermir, bizdən min illərlə arxada duran daş dövründə 

və ya insanlığın və ya türklüyün

 

dansökülənində durmuş və ya güman, hələ 

şeirləri  yonulmamış  olan,  hələ  əlləri  incəlməmiş  olan,  bizim  taydan  vəhşi 

görünən kimlərsə verir. 

Kimdir  bizdən  aşağı  durub  bizdən  yuxarı  olan?!  Kimdir  bizdən  arxada 

366 

 

oluban  bizdən  irəlidə  duran?!  Dini  tarix  (və  ya  qutsal  tarix)  modelində 

bizdən  aşağıda,  bizdən  arxada  dura-dura  bizdən  yuxarıda,  bizdən  irəlidə 

olanı belə edən Allah-təaladır. Odur ilk insanların bəzi sözlərinə metafiziki 

gücə  tutulmuş  anlamları  qoyan  və  bununla  da  bu  sözlərin  yiyələrini  irəli 

nəsillərdən irəli edən. Ancaq bu iki-üç cümlə ilə məsələ açıqlananda, - xalis 

dinlərsə dərin, dolaşıqlı məsələləri beləcə də açıqlayır, -   açıqlama mifoloji 

simvolizm  ruhunda  olur.  Elə  ki,  biz  belə  məsələlərlə  bağlı  açıqlayıcı 

deyimlərin sayını artırırıq, hər deyimi "nəyəgörəlik", "nədənlik" sorularına 

cavabən  qururuq,  o  zaman  fəlsəfə  yapmış  oluruq.  Bayaq  qoyduğumuz 

məsələni də bu yönümdə açıqlayaq. Məsələni sual şəklində bir də söyləyək: 

metafiziki  gücü  olan  sözlərə  bu  metafiziki  gücün  dağarcığı  olan  mənaları 

kim  qoyub  ki,  bizdən  uzaq  keçmişdə  olan  kəslər  bu  sözlərin  ilk  yiyələri 

kimi bizdən irəlidə bir ilğım ideallığında durublar? 

 

Uzaqlığın bilgiitiriciliyinin bilgitörədiciliyi 

Fizika,  informasyon  (bilgi)  nəzəriyyəsi  uzaq  məsafələrdən  keçəndə 

informasyon  kanalında  küyə  görə  bilginin  korlanmasını,  pozulmasını, 

"səsinin batmasını" sübut edir. 

Uzaq  keçmişdən  bizə  çatan  soraq  əslində  hansı  mənalarda,  hansı  formada 

olub? Bu soruya cavab vermək üçün bizə çox şeylər əngəl olur. Əngəl olur 

bu  keçmişin  dilini  bilsək  belə,  dil  situasyonunu,  dil  kontekstini  pis 

bilməmiz. 

Çağımızdan bir örnək: bu gün biz "Mən ölüm, filan şeyi elə" deyirik, min 

ildən  sonra  Azərbaycan  türkcəsini  qrammatika  kitablarından  və  s.-dən 

öyrənən  bir  yabançı  həmin  cümləyə  rast  gələndə  çaş  qalacaq.  Çünki 

cümləni  belə  anlayacaq:  mən  ölüm  və  mən  öldüyüm  müddətdə  sən  filan 

şeyi elə.  

Bu yabançı kəs çağımızın dil situasyonunu bilmədiyi üçün belə anlayacaq. 

Onu  da  deygk  ki,  heç  indinin  özündə  bir  çox  azərilər  ki,  min  dəfə  "mən 

ölüm" söyləyirlər, yaxşı bilmirlər hardandır "mən ölüm". Bircə onu bilirlər 

ki, "mən ölüm"lə yalvarışı, xahişi xeyli güclü bildirmək olur. 

Bəs,  "mən  ölüm"  hardandır?  "Mən  ölum"dən  qabaq  dildə  and  mənasında 

"sən  öl"  işlənməli  idi.  Ancaq  andın  "sən  öl"  qısa  variantı  da  dil 

situasyonunu bilməsən, anlamsızlıq yaradır. "Sən öl" andının əsasında belə 

bir geniş variant durur: "sən mənə çox əzizsən, yalan deyirəmsə, sən öləsən, 

deməli,  mən  çox  əziz  bir varlığı  itirməklə  cəzalanım".  Bu  cümləni,  bu  dil 

situasyonunu  aydın  və  dumanlı  nəzərdə  tutanda  "sən  öl"  qısa  variantı  da 

anlaşılır. Bəs, "mən ölüm" hansı məntiqlə dildə, danışıqda olmaq hüququnu 

qazanır? 

Yalnız  "sən  öl"  vərdişli  deyimə  çevriləndən  sonra.  "Sən  öl"ün  əsasında 

367 

 

duran geniş variantlı cümləyə yeni cümlə laylanır və ya belə deyək: həmin 

geniş variant başqa bir geniş cümləquruculuğuna örnək olur: "mən səninçün 

əzizəm,  əgər  filan  şeyi  etməsəm,  mən  ölüm  və  beləcə  bu  itki  ilə  sən 

cəzalanasan". 

Bir çox cümlələrin lüğətdəki mənalarından başqa çoxlu anlam çalarları var 

və  bu  çalarlar  çoxlu  da  dil  situasyonlarını  biləndə,  dil  kontekstinin  içində 

olanda  görünür.  Əski  çağlardan  bizə  çatmış  deyimləri,  əslində,  olduğuna 

yaxın anlamağımıza bu və ya başqa amillər əngəl olur. Nələrin əngəl olması 

haqqında elmdə yetərincə bilgilər var. 

Deməli,  yenidən  deyək:  uzaqlıq,  uzaqlardangələnlik  bilgiitiriciliyi  ilə 

bağlıdır. 

Bəs bilgiitiriciliyinin  bilgitörədiciliyi nədir? Lotman kimi alimlər buna bir 

örnək  göstəriblər:  bilgiitiriciliyi,  informasyonun  küylə  "ləkə-lükə"  olması, 

bilgidə  itənləri  qaytarmaq  üçün  yozmaq  eyləmlərini  fəallaşdırır  və  yozum 

axtarışlarının özü güclü informasyon qaynağa çevrilir  

(Başqa  arqumenti  V.P.  Rudnev  adlı  tanımadığım  yazar  verir.  Onun  açımı 

belədir:  tutalım  ki,  heç  bir  teksti  yozmağa  gərək  yoxdur.    Örnəyin,  "İqor 

polku  dastanı"  yazı  ilə,  ağız  ilə  yayılan  kimi  ondakı  hər  nə  varsa,  hamısı 

anlanılır.  Belə  olsa,  görün,  dastan  haqqında  yazılmış  nə  qədər  kitablar 

mədəniyyətdə olmayacaq. Bax: V.P. Rudnev. Smısl kak travma). 

Mən  istərdim  bu  məsələdə  öz  axtarışımı  edim.  Anadolu  türklərinin  fəlsəfi 

dili üçün bir söz düzəldilib  "bilinc", "Şüur" sözünün qarşılığı olan bu söz 

quramadır,  düzəltmədir,  ancaq  buna  baxmayaraq  sönük  deyil,  düşüncə 

cərəyanını özündən keçirə bilir. Buna baxaq. 

Türkcədə "bilmək" sözü şüurla sıx bağlıdır, ona görə də "müdrik" anlamını 

verən  "bilgə"  sözünə  çevrilib.  Ancaq  "bilmək"lə  "bilinmək", 

"bəlirtilənmək" də bağlıdır. Eləcə də "bildirmək" sözü var. Çox  güman  ki, 

ilkində  "bildirməy"i  insan özü  ilə  bağlayıb,  yəni insan  bildirə  bilər.  Sonra 

antropomorfizm  işə  düşüb,  yəni  insan  dünyanı  özünə  oxşatmaqla  dünyanı 

anladığı üçün çevrəsindəki nəsnələri də özü kimi bildirən sayıb. İnsan sözü 

ilə, üz-gözü, him-cimi ilə başqasına nəyisə bildirirsə, deməli, özündə qapalı 

qalanı başqasına çatdırır. Bax, bu "çatdırmaq" sözündə, artıq,  məsafə, ara, 

bir-birindən uzaqda durma var. 

Dünyada  nəsnələr  bir-birindən  uzaq  düşəndə  özlərindəki  nəyisə  bir-birinə 

bildirmək aktı ilə çatdırırlar. 

Ancaq "bildirmək" sözündə qəsdənlik var. Yəni bilərəkdən bildirmə. (Onun 

üçün  də  nəsnələrlə  bağlı  bu  sözü  işlədirsənsə,  metafiziki  əsaslandırmaya 

keçməlisən. Buna bir variant: Tanrı nəsnələri dilləndirir və s.) 

Bir  də  var  bilinmə.  Bu,  artıq,  insanın,  nəsnənin  qapalı.  örtülü  qalmağa 

dözümsüzlüyüdür. Hər nə dolursa, özündən uzağa nəyinisə atır, ondan nəsə 

368 

 

bilinir. 

Nəsnə özündən uzağa nəyinisə çıxarmağa, çatdırmağa hamilədir. Ancaq 

uzaqlar  da  özünə  doğru  çəkim  gücünə  yiyədir.  Bilinmə  olayını  dunyada 

uzaqlara  çıxmaq  və  uzaqdan  çəkmək  hərəkətlərinin  qovşağında 

mənimsəmək gərəkdir. 

İkinci  bir  məsələ.  Uzaqlıq  ideallaşmaq,  ideya  çeşidli  olquya  çevirmək 

sürəcinin  şərtlərindən  biridir,  necə  ki  ideal,  ideyasayağı  ilğımlar  da 

uzaqlıqlar  sayəsində  peyda  olur.  Çox  böyük  uzaqlıqları  biz  gözlə  öz 

dünyamızda  saxlamırıq.  Çox  böyük  uzaqlıqlar  xatirələr,  təsəvvürlər 

sayəsində ilğımlar şəklində  hər bir ayrıca adamın dünyasında təqdimatını 

saxlayır,  (uzaqlığın  ideal  mahiyyətlərlə  belə  bağlılığındandır  ki,  biz 

uzaqlara göz dikəndə ruhumuzu, qutumuzu havalanmış duyuruq). 

İnsanın  öz  bilincini  (şüurünu)  özündə  necə  duymasının  iki  ölçüsğ  var. 

Birincisi, onu öz qafasının balaca çevrəsinə yığılmışlığı ilə duymaqdır. Bu, 

insanın öz şüuru ilə intim  yaxınlığını əyan edir. İkincisi, insan öz bilincini 

uzaqların istənilən uzaqlığını öz içinə salmaq bacarığında bilərək duyur. Bu 

bilinc  öz  sınırlarını  istənilən  uzaqdakı  nöqtədən  o  taya  sala  bilir.  Bilinc 

özünü  istəniləndən  otaydalaĢmaqda  duyduqca  özünü  ildırım  sürəti  ilə 

açılan,  tutan,  qapsıyan  bacarıqda  bilir  və  deməli,  özünü  bilinc,  şüur  kimi 

bilir,  Çünki  şüur,  ideal  olmaq  mahiyyəti  göz  qırpımında  uzaqdakına  çatıb 

onu içindəki etmək bacarığıdır. 

Uzaq  və  yaxın  ölçüləri  bilincin  bilincliyində,  belə  iştirak  etdyi  üçün  də 

xəlvətdən  xəlvətə  fəlsəfi  quruculuğa  keçmişdir.  Budda  öz  axtarışlarında 

insana  ağrı-acıları  özündən  uzaqlaşdırmaq  yollarını  göstərirdi.  Kant 

oxucusunu fəlsəfə sayəsində mat qoymaq üçün elə bir olqu (rusca "suhee") 

göstərir ki, həmişə bilincimizdən, şüurumuzdan o tayadır. Buna noumen və 

ya  həmişə  özündə  qalıb  bilincə  bilinməz  nəsnə  adını  verir.  Əgər  insan 

psixolojisini  götürsək,  burada  da  uzaqla  yaxının  verdiyi  dürlü 

haltörədicilyini  görərik:  nələrinsə  arasında,  çevrəsi  içində  rahatlanmaq  və 

bundan  darıxıb,  bezikib  qırağa  çıxmaq,  uzaqlara  yollanmaq  psixoloji  üçün 

universal haldır. "Darıxmaq", "bezikmək" psixoloji anlayışlarının özülündə 

yaxın  çevrədən,  əhatədən  çıxmaq  və  deməli,  uzaqlıqları  duymaq  həsrəti 

gizlənib.