Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Əbülhəsən Abbasov YENĠLƏġƏN DÜNYADA FƏLSƏFƏNĠN MĠSSĠYASI
Bəşəriyyət qlobal miqyaslı dərin böhran yaşamaqdadır. Hadisə və proseslərin get-gedə daha da dramatikləşməsi, hətta faciəvi və fəlakətli xarakter alması göz qabağındadır. Bu bəşəri böhranın nüvəsini qlobal kapitalizmin və onun əsas ideoloji daşıyıcısı olan neoliberalizmin hal- hazırkı hakim modifikasiyasının – dəqiq desək, oliqarxik liberalizmin durmadan artan ziddiyyətlərlə müşayiət olunan böhranı təşkil edir. Hələ vaxtilə ―İdarəetmənin sinergetik fəlsəfəsi: yeni dialoq naminə‖ (1, s. 167-186) kitabımda əsaslandırdığım kimi, kapitalist trendinin ideya-siyasi və sosial-fəlsəfi zəmini rolunda çıxış edən liberalizm ilkin başlanğıcdan daha çox anqlosakson mahiyyətli olub və hansısa aksioloji dəyərlərlə hesablaşmağı bir hədəf-məqsəd kimi qarşısına qoymayıb. Və Kant, Hegel başda olmaqla, bir sıra görkəmli mütəfəkkirlərin onu insaniləşdirmək, humanist dəyərlərə ―baş əydirmək‖ kimi cəhdləri də təsiredici bir nəticə verməyib. Bütün hallarda, pul-gəlir maraqlarını rəhbər tutaraq kapitala qulluq göstərmək humanist dəyərlərə, ümumi rifaha xidmətdən faydalı və üstün olub. Təsadüfi deyildir ki, müxtəlif çeşidli indiki neoliberalizmin də başlıca qayəsi bundan ibarətdir: hər vəchlə qlobal kapitalizmin total hökmranlığını təmin və davam etdirmək. Əlbəttə ki, bu istiqamətdə canfəşanlıq edən neoliberalizm fəlsəfəni də özünə yardımçı kimi görür və var gücü ilə fəlsəfi fikri öz maraqları dairəsində formalaşdırmağa çalışır. Nəticədə o baş verir ki, yaranmış bəşəri problemlər daha da mürəkkəbləşir və dramatik xarakter alır, habelə, fəlsəfənin öz inkişafında ciddi maneələr, ―tromb‖lar yaranır. Beləliklə də, bütün elmlərin həm şahı, həm də xidmətçisi olan fəlsəfənin funksionallıq qabiliyyəti azalır və o, öz
619
missiyasını lazımınca həyata keçirə bilmir. Ən başlıcası – bu gün fəlsəfə üzərinə düşən nizamyaradıcılıq funksiyasını reallaşdırmaqda çətinlik çəkir. Əslində, buna imkan verilmir, belə ki, fəlsəfədən obyektiv, tərəfsiz mövqedən çıxış etməsini yox, kapital diktəsinə tabe olmasını tələb edirlər. Maraqlı qüvvələrin diktəsinə tabe etdirilən fəlsəfə isə heç vaxt obyektiv mövqedən gerçəkliyi işıqlandırıb, həqiqətləri ortaya çıxara bilməz və deməli, elə ilk növbədə öz daxilində ədalətliliyi pozmuş olar. Yəni, tarazlığa, nizama xidmətdə gücsüz və aciz qalar. Ədalətdən uzaqlaşan fəlsəfə yalnız məkri niyyətlərin, merkantil maraqların, maddiyatçılığın ideoloji təminatçısı rolunda fəaliyyət göstərə bilər. Bununla da bəşəri və cəmiyyətdaxili ictimai natarazlığı, nizamsızlığı, müxtəlif bəlalara yol açan ədalətsizlikləri artırmış olar. Bu gün vəziyyətin məhz belə olduğunu biz, istər-istəməz, etiraf etməli və ciddi düşünməliyik, çünki söhbət xalqların və ölkələrin, bütövlükdə, bəşəriyyətin taleyindən, onun mövcud olub-olmamasından gedir. Düşünərək də, təxirəsalınmaz əməli işlər görülməli, fəlsəfənin öz təyinatına cavab verən gücünü bərpa edib, artırmaq üçün çalışmalıyıq. Milli fəlsəfəmizin də başlıca qayəsini bu gün mən bunda görürəm. Bəs, konkret olaraq, nə etməliyik, ilk növbədə nəyə nəzər-diqqət yetirməliyik? Fikrimcə, görüləsi zəruri işlərin mərkəzində müasir və perspektiv tələbatlara cavab verən yeni epistemoloji sistemin hazırlanıb, təqdim edilməsi durur. Necə deyərlər, zamanını yaşamış köhnə alət-vasitələrlə müasir gəmi yox, uzaqbaşı, taxtadan qayıq düzəltmək olar. Söhbət yalançı yenilikçilik və orijinalçılıq etməkdən getmir, qətiyyən! Məsələnin məğzi optimal metodoloji üsul və vasitələrin, yanaşma və prosedurların, işlək və məhsuldar qnoseoloji zəminlərin, ontoloji təsvir və mənzərələrin, aksioloji imperativlərin, fəlsəfi refleksiya fəzalarının, müvafiq anlayış-kateqoriyalar sisteminin və hətta zəruri leksikanın, ifadə üslubunun təqdim-təklif olunmasından ibarətdir. Ümumi şəkildə və vahid bir ad altında ifadə etsək, fəlsəfə (həm özünün və başqa elmlərin sıçrayışlı inkişafı, həm də qarşısında duran taleyüklü ictimai və bəşəri problemlərin effektiv həlli baxımından!) yeni, qeyri-ənənəvi epistemologiyaya – postneoklassik epistemologiyaya ehtiyaclıdır. Ehtiyaclıdır deyəndə, bu epistemologiyanı fəlsəfə özü işləməli və qüdrətli idraki silah qismində həm özünə, həm də başqa elmlərə, ictimai- bəşəri praktikaya təqdim etməlidir. Bu gün onun missiyasının zirvəsini bu vəzifə-borcun ödənilməsi təşkil edir. Bütün elmlər kompleksinə münasibətdə fəlsəfənin, eyni vaxtda, həm şahlıq, həm də xidmətçilik statusu da elə bu borca sayğılı yanaşaraq düzgün-dürüst onu qarşılaması və ödəməsi ilə ölçülür. Bu, həm də, fəlsəfənin müdriklik elmi olduğunu bir daha təsdiqləmiş olar.
620
Belə ki, fəlsəfənin müdrikliyi onun öz içində (gerçəklikdən, ictimai praktikadan təcrid olunmuş halda!) mənasız-məqsədsiz əlləşməsində, fikir çürütməsində, sxolastik boşboğazlığında, yaxud da dolaşıq situasiyanı bir daha bulandırmasında, hansısa naməlum universalilərə istinadlarla insanları çaşdırmaqda, tapmacalar qarşısında qoymaqda deyil, düşüncə və əmələ aydınlıq, nizam, pozitiv ruh gətirməkdə, xeyirli işlərə doğru yol göstərib, səfərbər etməkdə, haqq-ədalətin zəfər çalmasına yaxından dəstək verməsindədir. Fəlsəfi müdriklik məsuliyyətsiz-vicdansız düşüncədən, psixopatik xəstə ―Mən‖in söz axınından, zəvzəkliyindən, qadınların bütün təsərrüfat işlərinə qarışan zənəki kişilərin zəhlətökənliyindən, hər şeyi mürəkkəbləşdirib dalana salmaqdan, zəkkutuma döndərməkdən ibarət deyil. Fəlsəfi müdriklik – sadələşdirmək, özünü gözə soxmadan, daxili bir zadəganlıqla fikir və əməl düyünlərini açmaq, idraki üfüqləri genişləndirmək, məntiqi təfəkkür tərzini sərrastlaşdırmaq, gələcəklə bağlı əsaslı qənaətlər, mesajlar, ilhamverici ideya-ideallar ortaya qoymaq, mənfur-məkrli niyyətlərin qarşısını almaqla və insanlara fayda verməklə bəşəri tərəqqiyə yardımçı olmaq deməkdir. Xüsusi bir elm və idraki refleksiya sahəsi olan fəlsəfənin həm həqiqi professionallığı, həm də milliliyi elə bununla ölçülür. Başlıca vəzifələrini anlaya bilməyən və epistemoloji müəyyənliyi olmayan ―fəlsəfə‖ nə professionallıq tələblərini ödəyə bilər, nə də milli olar, deməli, bəşəri fikir xəzinəsinə də heç bir töhfə verə bilməz. Əksinə, alaq otu, bozalaq kolu olaraq mədəni mühitə, elmi idrak məkanına zərər yetirər. Xeyir yox, ziyan gətirər – parazitlik, müftəxorluq edən tüfeyli adam kimi! Təyinatını, vəzifələrini, borcunu anlamayan, hansı idraki silahdan nə vaxt, necə və harada istifadə etməyi bilməyən, ordan-burdan dilənçilik edən, müftə mal çırpışdıran, yaxşı halda, başqalarının fikirlərindən yalnız kompilyasiya etməyi bacaran, öz sözü, yolu-üslubu, siması olmayan, üstəlik, axsaq- salxaq itələyici dildə və tərtibatda, diksindirici pafosla təqdim edilən fəlsəfəçilik heç nəyə yaramaz! Onun nə milliliyi, nə də peşəkarlığı olar. Qlobal, regional və lokal təhdidlərin günbəgün artdığı indiki tarixi dövrdə bəşəriyyətin yeganə çıxış yolu dünyanın yenidən formatlaşmasında, yeni nizam və fəaliyyət səviyyəsinə çıxmasındadır. Necə ki, bir müddət istifadədən sonra kompüter yenidən formatlaşmaya ehtiyaclı olur, eləcə də dünyanın qayda-nizam əldə etməsi, balanslaşdırılması və tarazlaşdırılması üçün onun yenidən formatlaş(dırıl)ması qaçılmazdır. Kompüterə gəldikdə, alternativ də var – təzəsini almaq olar, ancaq ―yeni dünya‖nı satın almaq, prinsipcə, mümkün deyil. Və bu gün fəlsəfə yuxarıda işarələdiyim, yəni, zəmanənin tələblərinə adekvat epistemoloji sistem yaradıb, ortaya qoya bilirsə və bu müstəvidən
621
çıxış edərək taleyüklü problemlərin həllinə öz töhfəsini verirsə, deməli, o, ―müdriklik elmi‖ kimi öz adını doğruldur. Ən vacibi, yenidən formatlaş(dırıl)ma zərurəti ilə üzləşmiş dünyaya qaneedici nizam əldə etməsi üçün öz əvəzsiz töhfəsini verə bilər. Bu mənada fəlsəfənin dünyanın işlərinə yaxından qarışmasına nəinki haqqı var, bu, həm də, onun ali məqsədli bir borcudur. Zəruri və təxirəsalınmaz həllini gözləyən bu formatlaşdırma məsələsi ―dünya problemləri‖ dediyimiz şəbəkədə ən ümdə və müəyyənedici bir problem kimi, xüsusi prioritetliyə malikdir. Belə ki, bütün digər universal təyinatlı başlıca məsələlər məhz həmin prioritet problemlə bağlıdır. Bu sırada ―qlobal siyasi arxitektura‖ və ―dünya nizamı‖, beynəlxalq münasibətlərdə ―yeni davranış kodeksi‖, ənənəvi və bu gün də fəaliyyətdə olan geosiyasətin, konkret olaraq, ―geosiyasi realizm‖in, həmçinin, beynəlxalq hüququn və qlobal təsərrüfat sisteminin yenidən baxılması kimi aktual məsələlər durur. Eynilə, ənənəvi tərzdə hallanan sülh və müharibə, beynəlxalq terrorizm, ekologiya, nüvə silahının yayılmaması, iqlim və qlobal istiləşmə, dünyada yoxsulluğun və xəstəliklərin qarşısının alınması kimi məsələlərin həlli də bilavasitə bu prioritet problemdən asılıdır (3). Gördüyümüz kimi, bu məsələlərin hər biri qlobal əhəmiyyətli universal problemlərdir ki, onların səmərəli həlli və praktiki reallaşması ayrıca götürülmüş elmi idrak və fəaliyyət sahələri müstəvisində nəinki mümkün deyil, hətta mütləqləşdirilərsə, olduqca ziyanlıdır, çünki onsuz da mövcud olan dramatik situasiya artan xaos və qarşıdurmalar istiqamətində daha da çıxılmaz vəziyyətə düşə bilər. Və biz bunu artıq aydınca görürük. Eyni zamanda, pozitivə aparan çıxış yolu, sadəcə, elmlərarası yanaşmaya müra- ciətdə və ona üstünlük verməkdə də deyil. Belə yanaşma zəruridir, ancaq kafi deyil. Fənlərarası sinergizmin, elmlərin üzvi surətdə sintezləşmiş inteqrativ gücünün, biliklər mübadiləsinin həm idraki-koqnitiv fəzanın formalaşmasında, həm də mötəbər idraki silah kimi rolu danılmazdır. Bununla belə, bütün bəşəriyyətə ünvanlanmış problem və çağırışların həlli və cavablandırılması işində fənlərarası yanaşmanın əlahiddə bir vasitə qismində uzunmüddətli tətbiqi yalnız ziyan gətirə, yeni-yeni problemlər yarada bilər. Tarixi təcrübə bunu artıq Roma Klubu, 1983-cü ildən ABŞ-ın Santa-Fe şəhərində fəaliyyət göstərmiş və göstərən ―Mürəkkəblik İnstitutu‖nun, habelə, başqa mötəbər elmi qurum-mərkəzlərin, o cümlədən, vaxtilə SSRİ-də məşhur olan ―Sistem tədqiqatları institutu‖nun timsalında sübuta yetirib. Bu ciddi tədqiqat mərkəzləri tərəfindən multidissiplinar zəmində çoxsaylı layihə, konsept, trendlər işlənilib və onların da bir çoxu məhz gələcəyin 622
hesablanmasına, dünyanın proyektləşməsinə, proqnozlaşdırılması və prolonqasiyasına həsr edilib, ancaq real faktlarla sübuta yetirilən həqiqət ondan ibarətdir ki, bütün bu elmi külliyyat dünyanın ―ölü ilmə‖yə düşməsinin qabağını ala bilmədi. Böyük qurbanlar, məsələn, SSRİ və Yuqoslaviya kimi ölkələrin dağılması və yaxud bir sıra müsəlman ölkələrinin viranə qalması baş verdi, ancaq pozitiv yüklü nizama, ümumi sülhə və stabilliyə doğru səmərəli işlər görülmədi. Görüldüsə də, yetərincə olmadı, bəslənən ümidləri doğrultmadı. Onu da nəzərə alaq ki, məsələn, Roma Klubu 1965-ci ildən, ―Mürəkkəblik İnstitutu‖ isə 1983-cü ildən başlayaraq fəaliyyət göstəriblər və hər birində də tanınmış mütəxəssislər, o cümlədən, məşhur Nobel mükafatı laureatları çalışıb. ABŞ-ın ―Mürəkkəblik İnstitutu‖ indinin özündə də fundamental tədqiqatlar aparmaqdadır və yalnız ―idarəolunan xaos‖ nəzəriyyəsi ilə, xüsusi təyinatlı və hazırlıqlı diplomatların, analitiklərin yetişdirilməsilə məşhurlaşmayıb. SSRİ Nazirlər Şurasının Elm və Texnika üzrə Dövlət Komitəsi və SSRİ Elmlər Akademiyası nəzdində fəaliyyət göstərmiş Ümumittifaq Sistem tədqiqatları İnstitutu 4 iyun 1976-cı ildə Roma Klubunun Beynəlxalq Tətbiqi Sistem Analizi İnstitutunun filialı (―fikir fabriki‖) kimi yaradılmış və fəaliyyət göstərmişdir. 17 il onun direktoru akademik D.M. Qvişiani (SSRİ-nin Baş naziri A.N. Kosıginin kürəkəni) olmuşdur. 1992-ci ildən yeni ad altında – REA-nın Sistem analizi institutu kimi tanınır. Bir sıra tanınmış şəxslər (B. Berezovski, P. Aven, Y. Qaydar, V. Danilov-Danilyan, A. Jukov, M. Zurabov, L. Kantoroviç, B. Milner, N. Svanidze, S. Şatalin və b.) vaxtilə məhz Sistem tədqiqatları institutunda çalışmışlar.
arsenalda multidissiplinarlıq bir ―hissə‖dir, ―tam‖ın özü deyil. Bəs, bu ―tam‖ daha nəyə, hansı digər vacib ―hissə‖lərə ehtiyaclıdır? Burada vacibliyi təbii və qanunauyğun sayılan bütün tərkib ―hissə‖lərin üzərində dayanmaq mümkün olmadığından, yalnız birinə - ―tam‖ın nüvəsini, hətta deyərdim ki, ümumən mahiyyətini müəyyənləşdirən fenomenə -
ona xüsusi diqqətin vacibliyini nədə görürəm? Birincisi, ümumbəşəri problemlər, ilk növbədə, elə təyinatına və missiyasına uyğun olaraq universal təbiətli, inteqrativ gücə və ümumiləşdirmə qabiliyyətinə qadir FƏLSƏFƏ-nin maraq və tədqiqat obyektidir. İkincisi, nəzərə alsaq ki, bir-biri ilə çarpazlaşan yuxarıda işarələdiyim ümumdünya problemlərinin həlli, ilk öncə, dalana dirənmiş RUH-un yenidən özünü tapması və dirçəlişi ilə bağlıdır, fəlsəfənin əvəzolunmaz rolu
623
daha aydın dərk olunar. Belə ki, məhz fəlsəfə ruhun intibahını təmin edə biləcək elmi refleksiya zirvəsidir və bu həqiqəti də tarixin özü dəfələrlə təsdiqləyib. Qüdrətli fəlsəfə olmayan məkanda ruhun sönməsi və ardınca mənəviyyatın, insani dəyərlərin aşınması qaçılmazdır Üçüncüsü, bir halda ki, həmin problemlərin başlıca hədəfi bu gün və gələcək üçün yeni nizam, qayda-qanun yaratmaqdır, deməli, yenə də fəlsəfənin fəal müdaxiləsi və iştiraki labüddür, çünki nizamyaradıcılıq, birgəfəaliyyət mədəniyyətini formalaşdırmaq, həyatın bütün sahələri üzrə rasional tarazlığa və səmərəli əməkdaşlığa əsas yaradan ―ölçü‖nü tanıtmaq- aşılamaq, bu ―ölçü‖nü təfəkkürün və əməlin tənzimləyicisinə çevirmək bilavasitə fəlsəfənin missiyasıdır. Nəhayət, dördüncüsü, yalnız fəsəfə dünya problemlərinin həllinə yönəlmiş ümumelmi səyləri, multidissiplinar cəhdləri vahid və məhsuldar məcrada birləşdirə, elmlər və bütün digər faktorlar arasında yaradıcı mübadiləni, dialoqu, qarşılıqlı bəhrə verən əməkdaşlığı yüksək səviyyədə təmin edə bilər. İstər nəzəri işlərdə, istərsə də praktiki fəaliyyətdə ―ümumi məxrəc‖ə aparan yol fəlsəfədən keçir. Ali hədəflərə istiqamətlənmiş inteqrallaşdırma gücü və səriştəsi məhz fəlsəfəyə məxsusdur. Sual yaranır: yaxşı, konkret olaraq, hansı fəlsəfədən söhbət gedir? Bu fəlsəfənin şərtləri, məzmun-mahiyyəti, ideya və prinsiplər sistemi nədən ibarətdir? Ona, təyinatına uyğun olaraq, həm şah əzəməti, həm də icraçılıq sərrastlığı verən nədir? Bu suallara keçən əsrin 80-ci illərindən üzü bəri öz məqalə və kitablarımda münasibətimi bildirməyə çalışmışam, daha doğrusu, onları cavablandırmaq cəhdində olmuşam. Bu məqsədlə, şərti olaraq, ―postneoklassik fəlsəfə‖ adlandırdığım fenomenin zəruri tərkib hissələrini, idraki daşıyıcılarını, təfəkküri əsaslarını, ideya və prinsiplər sistemini bacardığım qədər işləmişəm. Qısaca deyim ki, söhbət mürəkkəb sistemlər nəzəriyyəsi və mürəkkəblik fəlsəfəsi üzərində qaynaqlanan, tənqidi-sinergetik təfəkkürlə silahlanmış yeni (postneoklassik) fəlsəfədən gedir. O fəlsəfədən ki, onun inşası konkret şərtlər daxilində həyata keçirilir. Bu şərtlər sisteminin məğzini isə, fikrimcə, aşağıdakılar təşkil edir: - konkret tarixi səciyyə daşıyan təkcə, xüsusi və ümumi xarakterli göstəricilərin, imkan və zərurətlərin nəzərə alınması, başqa sözlə desək, real gerçəkliyə adekvat, mütənasib münasibətin gözlənilməsı; - bəşəriyyətin keçdiyi tarixi təkamül yolunun hər bir mərhələsinə sayğılı və dözümlü münasibətin göstərilməsi, mərhələlərin siyasi konyukturadan, keçici maraqlardan uzaq, doğru-düzgün qiymətləndirilməsi və dəyərləndirilməsi; - dini və etnik birliklərin, xalqların və millətlərin tarixinə, özünəməxsus
624
varlığına, mədəni irsinə, tarixi yaddaş koduna həssaslıq, nəzəri və əməli fəaliyyətdə bu fenomenlərlə hesablaşmaq; - bəşəri tərəqqi və ictimai ədalət amalından qaynaqlanan insan ləyaqətinə və şəxsiyyət suverenliyinə hörmət hissinin yüksək tutulması, aksioloji imperativlərin ödənilməsi; - sağlamlaşdırıcı birgəyaşayış və birgəfəaliyyət mədəniyyətinin mahiyyətindən irəli gələn tələblərin, ölçü və meyarların təmin olunması; - məntiq və zəka gücündən istifadə, zəmanə ilə ayaqlaşan rasionallıq və elmilik, əqli suverenliyin yüksək tutulması; - xəyalpərəstlikdən və ifrat tərəflilikdən uzaq durmaq, idraki və əməli fəaliyyətdə reallığın yaradıcı və sağlamlaşdırıcı davamı kimi çıxış etmək, ―yumşaq hesablamalar‖a üstünlük vermək; - dünya miqyasında fəzilətlərin tərəqqisinə xidmət edən sinergetik başlanğıcların qidalanmasına və özünütəşkil qabiliyyətlərinin güclənməsinə yardımçı olan, mənəvi dəyərlərin və ədalətin qərarlaşmasına yol açan düşüncə tərzinin, təfəkkür üslubunun formalaşdırılması; - liberalizm, sosial-demokratiya, (neo)konservatizm, sosializm, demokratiya, avtoritarizm, etatizm, praqmatizm, pozitivizm, ekzisten- sializm, marksizm, strukturalizm, postmodernizm və sair ideya-siyasi, ideoloji, sosial-fəlsəfi cərəyan
və konsepsiyaların rolunu mütləqləşdirməmək, əksinə, hansısa ―izm‖lərə münasibətdə rasionallıq tələblərindən irəli
gələn sərbəstliyi gözləmək, ontoloji varlığı qnoseologiyanın girovuna çevirməmək; - ümumiyyətlə, qnoseologiyanın ontologiya ilə münasibətində yumşaq, bir- birini rövnəqləndirən əlaqə və nisbətlərə üstünlük vermək, təfəkkür – gerçəklik, şüur – varlıq, subyekt – obyekt əlaqə və nisbətlərində mümkün qədər uzlaşmaya, identikliyə nail olmaq; - qnoseologiyanın imperativləri pozitiv-sağlamlaşdırıcı dəyərlər aşılayan, insanın şüurlu varlıq kimi statusunu yüksəldən aksiologiyanın tələb və çərçivələri ilə sərhədlənməli, ―yumşaq güc‖ rolunda çıxış etməli. Bu şərtlər, eyni zamanda, yeni – funksional və evristik epistemologiyanın səciyyəvi xüsusiyyətləridir ki, bunu da, müvafiq olaraq, postneoklassik
ki, aparıcı elmi-koqnitiv paradiqma, kreativlik mənbəyi rolunda çıxış edir və məzmun-mahiyyət tutumu etibarilə özündə metodoloji, qnoseoloji, ontoloji və aksioloji təfərrüatları, hədəf və vəzifələri, tələb və vasitələri, habelə, müvafiq leksika və prosedurları ehtiva edir. Ən başlıca şərt-amal isə ondan ibarətdir ki, dünyanın rekonstruksiyası və yenidən formatlaşdırılmasının mühüm vasitəsi kimi postneoklassik fəlsəfə və onun epistemoloji sistemi bəşəriyyəti ―inteqrallaşmayan‖ (hesablanma- 625
yan) fenomenlər qarşısında aciz qoymasın, idraki gücsüzlüyü hər hansı ―universalilər‖ə, mistik və transsendent obrazlara, ehkamlara istinadlarla ört-basdır etməsin, onsuz da artıq dərəcədə şübhəli, qeyri-müəyyən və problematik olan situasiyanı bir daha mürəkkəbləşdirməsin, mövcud duruma pozitiv nəticələrlə yekunlaşa biləcək inkişaf yönümü və stimulu, təkamül düstur-formulu versin və bu istiqamətdə yararlı, məhsuldar üsul və yanaşmalar, işlək mexanizmlər təklif edib irəli sürsün. Göründüyü kimi, postneoklassik fəlsəfə öz amal-məqsədi və idraki təfərrüatları baxımından həm klassik fəlsəfi praqmatizmlə, həm də pozitivizmlə müqayisədə xeyli dərəcədə ümumi və oxşar cəhətlərə malikdir. Postneoklassik fəlsəfənin bunlardan əsas fərqi elmi daşıyıcılar cəhətdən daha müasir, zəngin, işlək və məhsuldar olmasında, əqli- intellektual və aksioloji müddəalara, insani determinatlara, Əxlaq və Zəka tələblərinə önəm verməsindədir. Postneoklassikada hiss, duyğu, təsəvvür, inam, əməl, ağıl, intellekt daha dərin və məzmunlu qarşılıqlı münasibətlərdədir – birinin avtonomluğu digərlərinin funksional tələbləri ilə hesablaşır, belə ki, səlahiyyətlər bölgüsü üzvi vahidliyin ödənilməsi ilə şərtlənir. Burada biliyin əhəmiyyəti, başlıca olaraq, onun sanogen (sağlamlaşdırıcı) praktiki nəticələri ilə müəyyənləşir, mütərəqqi perspektivin aydınlaşmasına və reallaşmasına verdiyi töhfə ilə ortaya çıxır. Danılmaz faktdır: biz tez-tez ictimai tərəqqidən, elmi-texniki-texnoloji uğurlardan danışırıq, hətta vaxtaşırı Qurana istinad edərək ―alim öldüsə, aləm öldü‖ deyirik, ancaq bütün bunların nələrin hesabına mümkün olduğu və başa gəldiyi haqda az düşünürük. Həm də yetərincə və məqsədyönlü çalışmırıq, fədakarlıq göstərmirik! Fərdi və kollektiv yaşam tərzində onilliklər boyunca formalaşmış ―konfort zonası‖ndan çıxmağı qarşımıza bir məqsəd kimi qoymuruq, iradə və ağıl nümayiş etdirib problemlərin həllinə girişmirik, ağır zəhmət hesabına başa gələn zəruri işləri görmürük. Addımbaşı, çətinliklərlə qarşılaşan kimi, asan, lakin aldadıcı və uğursuz yolun yolçusu oluruq. Elmin və onun üzərində pərvazlanan rasionallıqla, daim inkişaf prosesində olan Həqiqətlə deyil, müqəvvalığında, invariantlığında sementləşmiş, sümükləşmiş Ehkamlarla dostluq edirik. Ehkamların, əsatirlərin, xəyalpərəstliyin hökmranlığı şəraitində isə professional milli fəlsəfə boğulur, tükənir, qol-budaq aça bilmir. Bir daha vurğulayıram: bütün bu ―nələrin‖ içərisində başda fəlsəfə durur. Professional fəlsəfə varsa, deməli, professional işlək epistemologiya, təbiətə, cəmiyyətə, dünyaya münasibətdə yüksək şüur süzgəcindən keçmiş, daxilən bütövləşmiş və kamilləşmiş idraki silah var. Professional, zəmanənin tələblərinə cavab verən fəlsəfə varsa, deməli, bütün elmlərin
626
(riyaziyyat, fizika və kimyadan tutmuş tarix, psixologiya və pedaqogikaya kimi) ata-anası, qayğıkeş himayədarı var və onlar yetim deyillər. Təsadüfi demirlər ki, fəlsəfə həm elmlərin şahı, həm də himayədarı və xidmətçisidir. Professional fəlsəfə müxtəlif obyektiv və subyektiv səbəblərdən hansısa bölgədə, arealda, cəmiyyətdə tənəzzülə uğrayırsa, gücünü və təsirini itirirsə, şübhəsiz, bu coğrafiyada qaneedici idarəçilikdən, ümidləri doğruldan hakimiyyət sistemindən, xalqın suverenliyindən, milli intibah və inkişafdan danışmaq əbəsdir. Uzun müddət, bəlkə də, professional fəlsəfəsiz yaşamaq olar, ancaq çox yazıq, rəzil gündə! Əgər vaxtilə böyük mütəfəkkirlər – Çarlz Pirs, Uilyam Ceyms, Con Dyui – fəlsəfi praqmatizm vasitəsilə ruhun sıçrayışlı dirçəlişinə, insani səylərin səfərbərliyinə və ABŞ-ın möhtəşəmlik qazanmasına, onun danılmaz elmi- texniki-texnoloji inkişafına və siyasi, sosial-iqtisadi qüdrətinə yardımçı olmuşdularsa, çox istərdim ki, bizim tərəfimizdən inşa edilən postneoklassik milli fəlsəfə də lokal, regional və ümumbəşəri miqyaslarda ali hədəflərə çatmaqda insanlara, xalqlara və dövlətlərə təsirli dəstək, etibarlı yardımçı olsun! Mütərəqqi ideallara doğru hərəkətdə kamil, işlək fəlsəfənin olması ən mühüm, zəruri şərtdir. Bəşəriyyət yeni bir praqmatik fəlsəfəyə, qlobal sinergizmə və özünütəşkilatlandırmaya rəvac verən meqatrendə ehtiyaclıdır! Bu ehtiyacın ödənilməsi naminə biz, millət olaraq, öz töhfəmizi verə bilərik və verməliyik! Fəlakət ssenarilərini durduracaq, kleptokratiya həmlələrinə son qoyacaq, bəşəriyyətin Xeyir niyyətlər üzrə yönləndirilməsini təmin edəcək Ədalətli Nizamın yollarının, üsul və vasitələrinin tapılması, formalaşması istiqamətində yorulmadan çalışmalı, araşdırmalar aparmalıyıq. Bu, həm də, bizim ―zəka suverenliyi”mizin təsdiqi deməkdir. Zəka suverenliyi isə dövlət, xalq, millət, şəxsiyyət suverenliklərini şərtləndirən mühüm atribut və zəmindir. Biz də, bütün imkan və resursları səfərbər edərək, çalışmalıyıq ki, bəşəriyyət bu gün fəaliyyətdə olan ―geosiyasi realizm‖in total hökmranlığından azad olsun. O ―geosiyasi realizm‖dən ki, mahiyyətcə sosial darvinizmin ən eybəcər və qlobal miqyaslı formasıdır (2). Yeri gəlmişkən, bir mühüm məqamı vurğulamaq istərdim. ―Geosiyasi realizm‖dən xilas olmaq, hər şeydən öncə, müasirliklə səsləşən və qaneedici perspektivə xidmət edə biləcək professional fəlsəfə ilə bağlıdır, lakin bu fəlsəfənin ətə-qana dolması yalnız Qərb fəlsəfi irsinə müraciət etməklə mümkün deyil. Əksinə, bu fəlsəfi arealla məhdudlaşmaq xeyirdən çox, ziyan gətirə bilər. Vərdiş etdiyimiz çərçivələr götürülməli, qəliblər sındırılmalıdır. Bu gün bir danılmaz zərurətdir ki, fəlsəfə (öz pozitiv inkişafı, qlobal və ictimai-praktiki əhəmiyyəti, məhsuldarlığı baxımından) son əsrlər boyunca formalaşmış qərbpərəstliyə, avropasentrizmə tənqidi
627
yanaşsın, artıq qüsurları göz qabağında olan idraki refleksiya elementlərindən azad olsun, mədəniliyi və sivilliyi, zəka qüdrətini və alicənablığını artıran mənbələri yalnız Avropa və Amerika məkanında axtarmasın, insani-bəşəri cəhətdən hədsiz dərəcədə qeyri-qənaətbəxş olan, nifrət və aqressiya, özgələşmə və ayrı-seçkilik, fraqmentləşmə və dikretləşmə toxumu səpən postmodernizmi özünə bayraq etməsin! Birmənalı surətdə vurğulayıram: hal-hazırda dəbdə olan və bizlərdən də bəzi yazıçı və filosofların arxasınca süründüyü (guya, müasirlik və qabaqcıl mədəniyyətlilik naminə!) postmodernizmin nəinki müasir dünyanın inteqrasiyasına bir maneədir, o, doğurduğu öz destruktiv hadisə və prosesləri ilə cəmiyyətləri, xalqları içindən parçalayır, əsrlər boyu formalaşmış insani bağlantıları, birgəyaşayış ənənələrini, sosial institutları dağıdır. Biz artıq arzu olunan inteqrallaşmanı, birləşməni müasir Avropa simasında görüb reallaşdıra bilmərik. Belə vahidləşmə yalnız aldanmış ―ağlın‖ doğurduğu təsəvvürdə, xəyallarda yaşaya bilər, iri kapitala, pul- gəlir ideologiyasına, istismarçılıq və istehlakçılıq nəfsinə, ―parçala – hökm sür‖ düsturuna xidmət edər, necə ki də edir! Bunun adını qloballaşma, müasir dünyanın mövcudluq üsulu qoya bilərlər, ancaq bu, qlobal tələnin, fəndgirliyin, hiylənin mahiyyətini heç də dəyişmir. Mənfurluq mənfurluğunda qalır! İnsana, xalqlara və onların suverenliyinə birbaşa zərbə endirən, ölkələrə divan tutan bu məkrli trendə, qlobal təsirli iblislər beyninin bu layihəsinə demokratiya, insan haqları, liberal dəyərlər adı altında müəyyən bəzək- düzək də verərlər, konservatizmə neoliberalizm də qatarlar, ömür boyu iri kapitalın qulluğunda dayanmış sosial-demokratiyaya yeni nəfəsliklər də açarlar, daxilən tamamilə haqqa-ədalətə, insafa-mürvətə yad olanlardan dəstə-dəstə hacılar, möminlər elektoratı da təşkil edərlər – təki üfunəti bütün dünyanı basmış qlobal kapitalizm qorunsun, bədbəxt edilmiş adamlar, xalqlar, ölkələr hesabına bir ovuc imtiyazlı şarlatanların çoxdan həddləri keçmiş firavanlığı təmin edilsin. Bir sözlə, bəşəriyyət başqa alternativə ehtiyaclıdır və müasir fəlsəfə bu məsələdə öz gücünü ortaya qoymalı, optimal çıxış yollarını göstərməlidir. Mən başqa alternativ zərurətini vurğulamaqla heç də tamamilə Qərb fəlsəfi- mədəni irsinə aid zəngin xəzinənin kənara atılmasını nəzərdə tutmuram. Əksinə, bütövlikdə Qərb fəlsəfi-mədəni ənənəsindən bacarıqla bəhrələnməyi vacib bilirəm. Söhbət qlobal kapitalizmin, məkrli transmilli korporasiyalar şəbəkəsinin humanizmlə hesablaşmayan, bəşəri vahidliyi içindən dağıdan, dünya xalqlarını amansız istismara məruz qoyan, qütbləşməni dərinləşdirən trendinə aludə olmamaqdan, bu mənfur gediş düsturuna-formuluna qarşı əməli iş aparıb, optimal yol seçməkdən, ədalətə 628
və birgəyaşayış mədəniyyətinə qol-qanad verən alternativ trenddən gedir. Elə bir işlək konsepsiyadan ki, beynəlxalq münasibətlər sisteminə yeni nəfəs, yeni alqoritm gətirərək bütün xalqlar, ölkələr üçün mövcudluq və tərəqqi mənbəyi olsun, bəşəriyyətin vahidliyi ideyasına xidmət etsin. Bu kontekstdə düşünərkən və yaranmış real situasiyanı nəzərdən keçirərkən hesab edirəm ki, ən yaxşı alternativ nümunəsi kimi Çin Xalq Respublikasının ali rəhbərliyi tərəfindən irəli sürülmüş Yeni İpək Yolu layiəsini göstərmək olar. Çinin ―Bir kəmər – bir yol‖ konsepsiyası bütün xalqlar və dövlətlər üçün yeni şanslar yaradır, onlara layiqli yaşamaq və inkişaf etmək imkanı verir. Bu layihə beynəlxalq münasibətlərin sağlam düşüncə və sinergetik əməl birliyi əsasında tam yeni bir modelidir ki, köhnə dünya durumuna xas olan geosiyasi, iqtisadi-ticari, etno-milli, dini- mədəni qarşıdurmaların, münaqişə və lokal müharibələrin aradan qaldırılmasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Layihənin fəlsəfi-etik, mənəvi-mədəni imperativlərindən, elmi-texniki və texnoloji üstünlüklərindən, maddi-maliyyə təminatının etibarlı olmasından çıxış edərək, artıq indidən əhəmiyyətli uğurdan, alınacaq nəticələrin məhsuldarlığından danışmaq olar. Şübəhəsiz ki, Azərbaycanın belə bir mühüm və perspektivli layihədə yaxından iştirakı olduqca vacibdir. Bu iştirak, həm də, ölkəmizin öz özəl meqatrendini müəyyənlişdirməkdə və təkmilləşdirməkdə əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Bu mənada da milli fəlsəfəmizin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Bir çox ciddi məsələlər ortaya çıxır ki, onların qaneedici həlli fəlsəfəsiz mümkün deyil. İnteqrasiya məqsədi daşıyan layihə elə ilk növbədə inteqrativ funksiya daşıyan fəlsəfənin idrak obyekti olmalıdır. Qeyd edim ki, ―Yeni İpək Yolu‖ ideyası keçən əsrin 90-cı illərin ortasından başlayaraq Beynəlxalq Şiller İnstitutu (1984-cü ildə yaradılıb) tərəfindən gündəmə gətirilib. Məhz bu qurum Çinin siyasi və iqtisadi dairələri ilə sıx əməkdaşlığı əsasında bu ideyanı inkişaf etdirib və kifayət qədər irəli aparıb. Bu işdə iki tanınmış alimin – Lindon Laruş və onun həyat yoldaşı, silahdaşı Helqa Tsepp-Laruşun böyük rolu olub. Hal-hazırda Helqa Tsepp-Laruş həmin İnstitutun direktorudur və əhəmiyyətli fəaliyyətini davam etdirməkdədir. Beynəlxalq Şiller İnstitutunun işləyib irəli sürdüyü məhsuldar fiziki iqtisadiyyat konsepsiyası hal-hazırda həyata keçirilən Yeni İpək Yolu layihəsinin nüvəsini təşkil edir. Bu konsepsiyanın özü müharibə və dağıntılara, xalqların amansız istismarına, ayrı-ayrı ölkələrin məhvinə rəvac verib, yol açan spekulyativ maliyyə imperiyasına, totalitar kapitalizmə qarşı olan bir ümidverici alternativdir. Düşünürəm ki, yalnız belə alternativ konsepsiya və trendlər hesabına Britanıyanın BP kimi mənfur şirkətinin
629
istismarçı fəaliyyətinə, Siti və Uoll-strit hökmdarlığına son qoymaq olar. Qarabağ probleminin, ümumiyyətlə, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün həllini də mən bu məcrada görürəm. Azərbaycana qarşı yapılan məkrli siyasətin, Ermənistana edilən himayədarlığın, hər cür dəstəyin başında da məhz Britaniya, onun transmilli korporasiyalarla bir yerdə qurduğu sirli- gizli fəaliyyət durur. Və çox vaxt bu fəaliyyətin həqiqi təşəbbüskarları və təşkilatçıları gizlədilir, bizə məlum olmur, belə ki, ünvanlar və müəlliflər ustalıqla ört-basdır edilir, dəyişdirilir, tamam başqa, aldadıcı və yayındırıcı mənbələr, güclər ictimaiyyətə göstərilir. Bəzi hallarda Britaniya şeytanları qurduqları tələləri, həyata keçirdikləri həmlələri rusun, farsın adından edirlər. Bununla da, üstəlik, xalqlar arasında əlavə düşmənçilik toxumu da səpə bilirlər. Əslinə qalanda, indiki ABŞ Britaniyanın əlində güclü bir alət, silahdır ki, dünya xalqlarını təhdid və basqı altında saxlayır. Bu kontekstə düşünərkən, mən gözüyumlu surətdə, heç bir incəlikləri nəzərə almadan Avropaya inteqrasiyadan danışmağı, sadəcə, gerizəkalılıq, fəlsəfi-siyasi nadanlıq əlaməti kimi qiymətləndirirəm. Milli fəlsəfəmiz, apardığımız siyasətə zəmin olaraq, bu barədə ciddi düşünməli, öz töhfəsini verməlidir. Ümumiyyətlə, Böyük Tarixin belə bir ―fokuslaşma nöqtəsi‖ndə gələcəyə layiqli irəliləyiş imkanını o xalqlar qazanacaqlar ki, Haqqın və Ədalətin təntənəsi naminə mübarizə aparan Zəkanın möhtəşəmlik, qüdrət və əzəmət qazanmasında onların öz əvəzsiz töhfəsi, rolu və yeri olacaq. Yaradıcı və məhsuldar əməli işin önündə güclü Zəkanın, deməli, qüdrətli Fəlsəfənin olması, vacibliyi danılmaz həqiqətdir. Ümumiyyətlə, vurğulayım ki, Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|