Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Олег Баксанский, Ариз Гезалов КОГНИТИВНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ И НАЦИОНАЛЬНАЯ ФИЛОСОФИЯ
- 5, 6, 7, 8, 9, 10
|
Выводы В настоящее время в поисках новых геополитических сценариев развития современного рискогенного общества настойчиво ищутся
711
способы преодоления негативных тенденций западной цивилизации и реализации геополитической стратегии однополярного мира, осуществляется обоснование путей гуманизации мира и человека, предпринимаются попытки объединения усилий общественности в предотвращении третьей мировой войны, прекращении национальных распрей, сохранении окружающей среды, преодолении отчуждения человеческой личности, ее сохранении. Решение этих проблем, характерных как для современного Запада, так и Востока, возможно только на пути признания целостности и взаимозависимости современного мира, необходимости диалога культур, их взаимообогащения, признания приоритета за поведением, ориентированным на коммуникацию и понимание, национальную безопасность и суверенитет отдельных стран, ответственность за принимаемые решения на глобальном и национальном уровнях.
1. Аттали, Жак. На пороге нового тысячелетия / Жак Аттали. – М: Международные отношения, 1993. – 135 с. 2. Гидденс, Э. Ускользающий мир. Как глобализация меняет нашу жизнь / Э. Гидденс. – М.: Весь мир, 2004. – 120 с. 3. Глобальная геополитика / Под ред. И.И. Абылгазиева, И.В. Ильина, И.Ф. Кефели . – М.: МГУ, 2010.– 312 с. 4. Глущенко, В.В. Теория государства и права: системно-управленческий подход / В.В. Глущенко. – Железнодорожный, ООО НПЦ «Крылья», 2000. – 416 с.
5. Ильин, В.В. Мир GLOBO: Вариант России. / В.В.Ильин. – Калуга. Полиграф-Информ, 2007. – 252 с. 6. Люттваг, Э. В политике самое важное – знать, когда нужно остановиться /Э. Люттваг // Свободная мысль – 2011.– № 3(1622).– С. 5-18. 7. Подколзина, И.А. Проблемы оценки политического риска [Электронный ресурс]. Код доступа://http://consulting.ru/econs_art_845354567/cons_printview 8. Политические риски. [Электронный ресурс]. Код
доступа: http://www.risk24.ru\politriski.htm 9. Семенов, В. Геополитика как наука / В. Семенов // Власть. – 1994. – № 8. – С. 63-68. 10. Страновой риск и методы его оценки// Методический журнал Международные банковские операции. № 2, 2008 [Электронный ресурс]. Код доступа http://www.reglament.net/bank/mbo/2008_2_article.htm, 2008. 11. Хантингтон, С. Столкновение цивилизаций / С. Хантингтон // Полис. – 1994.– № 1.– С. 35-57. 12.Чумаков, А.Н. Глобальный мир: проблемы управления / А.Н.Чумаков // Век глобализации. – 2010.– №2. – С. 3-15.
712
13. Шимов, В.Н. Экономика Беларуси: современное состояние и вектор перспективного развития / В.Н. Шимов // Социология – 2014. – № 3. – С. 7-16. 14. Яскевич, Я.С. Политический риск и психология власти / Я.С. Яскевич.– Минск: Право и экономика, 2011. – 298 с. 15. Global Trends 2030: Alternative Worlds [Electronic resource] // A report of U.S. National Intelligence Council. 2012. URL:
https://public intelligence.net/global-trends-2030/ (date of access: 22.07.2014).
КОГНИТИВНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ И НАЦИОНАЛЬНАЯ ФИЛОСОФИЯ
Анализ современных исследований в теории познания позволяет обратить внимание на появление нового методологического направления, которое можно
характеризовать как
―натуралистический‖ поворот. Оно стремится рассматривать разнообразные проблемы философского порядка с конкретно-научных позиций и с помощью конкретно-научных знаний. В целях настоящего исследования следует рассмотреть новое междисциплинарное направление, ставящее своей целью исследование биологических предпосылок человеческого познания и объяснение его особенностей на основе современной синтетической теории эволюции. В англоязычных странах это направление получило название "эволюционная эпистемология", а в немецкоязычных странах его принято обозначать как "эволюционная теория познания". Данный подход базируется на рационалистической установке и ориентирован на рассмотрение реальных когнитивных процессов, на исследование реального познавательного процесса с помощью средств современной науки. Применение эволюционного подхода позволяет выделить новый ракурс в теории познания. В отличие от традиционной гносеологии, где под субъектом понимается, как правило, взрослый, культурный, европейски образованный человек, в центре рассмотрения нового подхода оказываются процессы формирования самого познавательного репертуара субъектов. Основоположником нового подхода является австрийский этолог К.Лоренц. Его первые работы в этой области появились уже в 40-х годах и получили обстоятельную форму выражения в книге "Оборотная сторона зеркала" (1998). К числу классических работ этого
713
направления, представляющих его разные ветви, относятся также книги К.Поппера "Объективное знание. Эволюционный подход" (1972) и Г.Фоллмера "Эволюционная теория познания" (1975). Родственными областями являются куайновская натуралистическая эпистемология и эволюционная психология. Термин "эволюционная теория познания" часто используется в двух значениях, которые хотя и взаимосвязаны, но все же представляют собой независимые подходы, охватывающие разные предметные области. В первом значении эволюционная теория познания представляет собой подход, при котором на гносеологические вопросы дается ответ с помощью естественнонаучных теорий, прежде всего с помощью теории эволюции. Предметной областью данного подхода является не эволюция человеческого познания, а эволюция органов познания и познавательных способностей. Эта эволюция рассматривается как адаптивный процесс
в смысле
Ч.Дарвина. Основными представителями данного подхода являются К.Лоренц, Г.Фоллмер, Р.Ридль, Ф.Вукетич. Второе значение термина "эволюционная теория познания" ("эволюционная эпистемология") связано с моделью роста и развития научного знания. Эволюционная эпистемология предстает как концепция науки, которая исследует динамику теорий в смысле К.Поппера и С.Тулмина. Процесс научного познания и историческая последовательность научных теорий получают объяснение по аналогии с механизмом биологической эволюции. Следует отметить, что по отношению к данному направлению эволюционной эпистемологии правильнее и точнее, по мнению Г.Фоллмера, использовать термин "эволюционная теория науки". Главным конкретно-научным основанием и предпосылкой эволюционной теории познания является современная теория эволюции, причем определяющим является стремление придать эволюционному подходу универсальное значение. Тем не менее, современная теория эволюции составляет, хотя и главную, но не единственную конкретно-научную основу и
эволюционной теории познания. Скорее она является базой для междисциплинарного синтеза, в который включается масса конкретно- научного знания из области биологии, этологии, физики, психологии, физиологии, антропологии, лингвистики и так далее. Основные труды М. Полани (M. Polanyi, 1891-1976), философа, химика, социолога науки, профессора Манчестерского университета, 714
заложили основы изучения проблемы деперсонифицированной науки: «Неуважение свободы» (1940), «Основания академической свободы» (1947), «Логика свободы» (1951), «Личностное знание. На пути к посткритической философии» (1958), «Знание и бытие, эссе» (1969). Он выделил четыре уровня субъектной организации познания (человечество, общество, научное сообщество (впоследствии данное словосочетание закрепилось в качестве особого термина), личность), причем последний уровень считал одним из важнейших. Его привлекали концептуально невыразимые закономерности, взаимосвязи в процессе научного познания мира, проблемы неартикулированного, неявного знания, трансляции и передачи научного знания. При этом философ не ставит знака равенства между объективным и безличным знанием. Центральное, явное знание, по Полани, может быть выражено в понятиях, теориях; периферическое, неявное знание невозможно полностью вербализовать (сложные схемы восприятия, практическое мастерство преподавателя). Оно отражает область «невыразимого»: «…в самом сердце науки существуют области практического знания, которые через формулировки передать невозможно» (1). Ученый вводит понятия «личностый коэффициент», «непосредственно данное» знание, «неизреченный интеллект», чтобы с помощью их описать недоступное для формализации знание. Теорийное начало здесь сближается с чисто-практическим, опытным. Процесс научного творчества, согласно Полани, принципиально неформализуем (здесь вступают в силу научный интерес, различные психологические факторы, особое видение реальности).
1.Баксанский О.Е. Когнитивные репрезентации: Обыденные, социальные, научные. М., 2009. 2.Баксанский О.Е., Гнатик Е.Н., Кучер Е.Н. Естествознание: Современные когнитивные концепции. М., 2008. 3.Баксанский О.Е., Гнатик Е.Н., Кучер Е.Н. Нанотехнологии. Биомедицина. Философия образования. В зеркале междисциплинарного контекста. М., 2010. 4.Баксанский О.Е., Кучер Е.Н. Когнитивный образ мира: Пролегомены к философии образования. М., 2010. 5.Глинский Б.А., Баксанский О.Е. Моделирование и когнитивные репрезентации. М.: Альтекс, 2000.
715
Mətləb Mahmudov MÜASĠR DÖVRDƏ AZƏRBAYCAN MĠLLĠ FƏLSƏFƏSĠNĠN FORMALAġMASI MƏSƏLƏLƏRĠ
İlkin olaraq bu mövzuya müraciətin mahiyyətinə diqqət yetirməyi məqsədəmüvafiq sayıram. Mövzu ilə əlaqədar bir neçə sualı cavablandırmaq vacibdir: 1. Müasir dövrdə hər hansı bir millətin milli fəlsəfəsi varmı? 2. Milli fəlsəfənin olması bu və ya digər millətlərə, xalqlara nə verə bilər? 3. Müasir dövrdə, məlum fəlsəfi konsepsiyaların əhatəsində olmaqla, onların təsilərini dərk etməklə yanaşı, bu və ya digər millət özünün spesifik fəlsəfi məktəbini yaratmağa qadirdirmi? 4. Milli fəlsəfə insan təfəkkürünün inkişafını məhdudlaşdırır və ya genişləndirir? 5. Milli fəlsəfənin hansı spesifik xüsusiyyətləri olmalıdır ki, onu digər milli fəlsəfələrdən fərqləndirsin? 6. Müasir dövrdə milli fəlsəfənin formalaşdırılmasında hansı amillər təkanverici element kimi çıxış edə bilərlər? 7. Müasir dövrdə milli fəlsəfəni formalaşdırmaq üçün hansı təşkilati məsələlər öz həllini tapmalıdır? 8. Milli fəlsəfə digər mövcud fəlsəfi konsepsiyalardan üstün ola bilərmi? 9. Əgər milli fəlsəfi konsepsiya dünyanın ontoloji və qnoseoloji təsvirini mövcud digər fəlsəfi konsepsiyalardan fərqli forma da verərsə, bunun evristik dəyərini necə qiymətləndirmək olar? 10. Müasir dünyanın mövcud durumunun mürəkkəbliyi kontekstində yeni, hələ perspektivdə oturuşması qeyri-müəyyən olan konsepsiyaların yaradılması səbəbindən, insanların düşüncəsində yarana biləcək hər hansı bir dəyişikliyin pozitiv və ya neqativ olacağını proqnozlaşdırmaq mümkündürmü? 11. Müasir dövrümüzdə insanların hər bir şeyə artan tələbatları kontekstində yeni intellekt modelinin yaradılmasını kimlər həyata keçirə bilər? 12. Müasir dünyanın rəqəmsallaşdırılması kontekstində milli fəlsəfənin formalaşdırılması arxaik bir addım kimi qiymətləndirilməsi təhlükəsi varmı?
13. Milli fəlsəfənin milli düşüncə tərzini zənginləşdirməsi baxımından quymətləndirilməsi bu və ya digər millətin strateji maraqlarına xidmət etməsi, digər millətlərin analoji strategiyaları ilə ziddiyyət təşkil etməsi təhlükəli ola bilməzmi? 716
14. Bəlkə bizim daha çox universal xarakterli konsepsiyaların öyrənilməsinə və tətbiqinə üstünlük verməməmiz daha ağlabatandır? Göründüyü kimi milli fəlsəfə kimi strateji bir məsələlənin formalaşdırılması və ya mövcudluğunun qorunub saxlanması elə də asan bir vəzifə deyil. Məlumdur ki, istənilən intellekt sahibindən fəlsəfənin nə olduğunu soruşsan bunun hər bir insanın mövcud ağıl səviyyəsi çərçivəsində strateji addım və niyyətlərini dərk etməsi vasitəsi kimi qiymətlənirəcək. Əgər bunu millət miqyasında götürsək onda həmin millətin malik olduğu intellektual ehtiyatlar səviyyəsinə uyğun olaraq formalaşdırdığı spesifik dünyagörüşü kimi qəbul etmək olar. Mövcud durumumuzdan çıxış edərək, cəsarətcəsinə milli fəlsəfənin formalaşdırılması üçün kifayət qədər intellektual potensiala malik olduğumuzu qeyd edə bilərik. Əgər 2-3 min il öncə dünyanın müxtəlif bölgələrində az sayda savadlı adamlar, ya kollektiv formada, ya da fərdi formada mənsub olduqları xalq üçün fəlsəfə adlana biləcək bir şey yarada bilmişlərsə, onda əhalisinin demək olar ki, 98 %-nin savadı olan bir ölkədə bunun yaradılması daha asanlıqla mümkündür. Bəs belədirsə, niyə indiyə kimi dünya səviyyəsində fərqlənə biləcək bir fəlsəfi konsepsiya ortaya qoya bilməmişik? Sözsüz ki, bəzi tarixi məqamlarda bu işi görməyə cəhdlər göstərilmişdir. Əgər bu sovet dövründə daha çox poetik müstəvidə və ya nəsrdə cərəyan edirdisə, müstəqillik dövrü ərəfəsində etik-siyasi və fəlsəfi xarakterli əsərlərdə öz əksini tapırdı. Ancaq bu əsərlərdə qoyulan məsələlər əzəli boyu insanları narahat edən məsələlər idi: eşq, məhəbbət, namus, qeyrət, azadlıq, köləlik və s. Bütün bu əsərlərin təqdim olunması müxtəlif janr və formalarda olsa da mahiyyətcə eyni xarakterli idilər. Fərqlilik ancaq formada idi. Xüsusi bir təfəkkür modeli, düşüncə tərzi yox idi. Əgər nə isə bizi təəcübləndirirdisə, o da müvəqqəti olurdu. Sonralar təhsil səviyyəsinin və mütaliənin sayəsində məlum olurdu ki, bir vaxtlar təəccüblü saydığımız hər bir şey qədim dövrlərdən diqqət mərkəzində olub, onların öyrənilməsi istiqamətində minlərlə əsərlər yazılıb. Sözsüz ki, bu insan təfəkkürünün məhdudlaşdırılmasına bir çağırış kimi qəbul edilməməlidir. İnsan hətta özü özündəndən də təəccüblənə bilər. Bunun isə müxtəlif subyektiv səbəbləri ilə yanaşı gözlənilməyən digər səbəbləri də ola bilər. Bildiyimiz kimi, fəlsəfi dünyagörüşünün ən başlıca məsələlərindən biri dünyanın mənşəyi və mahiyyəti ilə bağlıdır (1). İnsan dünyanı dərk etdikcə özü üçün ilk növbədə bu dünyada heç nəyin əbədi olmadığını, hər şeyin dəyişikliyə məruz qaldığını, mövcud olan nə varsa, hamısının əvvəli və sonu olduğunu müəyyənləşdirir. Sözsüz ki, o bu zaman bu davamlı 717
dəyişkənliyin məna və səbəblərini axtarmağa başlayır. Buna müasir fəlsəfi metodologiyada fəlsəfi refleksiya da deyirlər. Bu fasiləsiz dəyişkənlik proseslərinin axınında hansısa bir nizamın olmasına cavab axtarmağa başlayır. Onun refleksiyası bütün bunların zərurətdən və ya təsadüfdən əmələ gəldiyini öyrənməyə sövq edir. Sözsüz ki, müasir elmi tapıntılar, kosmosun fəthi insanlara bəzi ümümdünya qanunlarının olduğunu dərk etməyə imkanlar yaradır. Təbiətdə baş verən dəyişkənlik, fəsillərin bir-birini əvəz etməsi və digər sualların müəyyən formada qanunauyğunluq çərçivəsində anlaşılması asanlaşmışdır. Bütün bu müxtəlifliklər içərisində insanları həmişə onun bu dünyadakı missisyası narahat etmişdir. Filosofların əsas funksiyaları, heç olmasa bu suala cavabı dolğun formada insanlar qarşısında qoymaq olmuşdur. Son dövrlər canlıların yer kürəsində yaranması, inkişafı, mutasiya prosesləri nəticəsində müxtəlif növlərin təzahürü kontekstində insanın da yaranması haqqında müxtəlif konsepsiyalar irəli sürülməkdədir. Burada dini konsepsiyalardan tutmuş darvinizmə və kosmoloji konsepsiyalara qədər fikirlər böyük yer almışdır. Düşünən insanları maraqlandıran digər məsələlərdən biri qnoseologiya (idrak) ilə bağlı olmuşdur (yunanca «qnosis» - «bilik» sözündən əmələ galmişdir). insan idrakının mənşəyi və gerçəkliyə münasibəti, biliyin yaranma xüsusiyyatləri, onun gerçəkliyə uyğunluğu, təcrübə və nəzəriyyə arasındakı münasibətlər kimi məsələlərlə məşğul olur. İnsan dünyanı dərk edirmi? İnsanın şüura, təfəkkürə malik olması, ilk baxışda göründüyü kimi, bu suala müsbət cavab vermək üçün yetərli deyil. İnsan həyatı boyu səhvlər edir və bir çox hallarda bu səhvlər çox ciddi nəticələr doğurur. Burada əsas məqamlardan biri budur ki, bizim həyat təcrübəmizin və biliklərimizin zənginliyi təcrübi səhvlərimizin sayını azalda bilər, lakin onun qarşısını ala bilməz (1). Fəlsəfi problemlərin üçüncü böyük qrupu sosial fəlsəfənin predmetini təşkil edir. Sosial fəlsəfə sosial həyatın mənşəyi və mahiyyatini, bütöv bir tam kimi götürülmüş cəmiyyəti, onun təkamül xüsusiyyətlərini və insanla cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı münasibətləri öyrənir. Növbəti millilik məsələsi milli identikliyi müəyyənləşdirən dil məsələsidir. Beləki, milli fəlsəfə dedikdə ilk növbədə hər hansı bir millətin sahib olduğu dil əsasında yazılan və formalaşdırılan fəlsəfi biliklər sistemi kimi başa düşülür. Bu istiqamətdə respublikamızda bəzi tanınmış elm adamları müəyyən cəhdlər aparmışlar (2). Məsələn, özünü milli filosof kimi cəmiyyətə tanıdan, bir vaxtlar siyasi xadim olan fəlsəfə elmləri doktoru, professor Niyazi Mehdi öz yaradıcılığında bu məsələlərə böyük önəm verirərək, ana
718
dilimizdə fəlsəfi terminoloji aparatın formalaşdırılması ideyasını irəli sürmüş, müəyyən təkliflər vermişdi. Bu istiqamətdə Azərbaycan dilində tez-tez işlənən fəlsəfi terminoloji aparatın ―açar sözlər‖nin dəyişdirilməsini, onların milli xüsusiyyətlərimizi, adət ənənələrimizi ifadə etməsini vacib saymışdır. Onun təbirincə, fəlsəfi fikirləri ifadə edə biləcək zəngin dil imkanları nə qədər geniş olarsa, bir o qədər həmin dildə fəlsəfi fikirləri daha dolğun ictimaiyyətə çatdırmaq olar (3).
Açar sözlər dedikdə fəlsəfənin ən mərkəzi anlayışları nəzərdə tutulur. Belə ki, həmin anlayışlar fəlsəfənin bazisini təşkil edirlər. Qalan bütün anlayışlar isə törəmə kimi onların üzərində qurulur. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, fəlsəfi məhsulların iki baza hissəsindən ibarət olması, yəni, ontoloji və qnoseoloji (epistemoloji) hissədən ibarət olduğunu nəzərə alsaq, N.Mehdiyə görə bunlar nəsnə-dən və öznə-dən ibarət olmalıdır. Varlıq (ontologiya)-nəsnə, idrak (qnoseologiya) - öznə kimi istifadə edilməlidir. Digər bir formada, "şüur"un yerinə "bilinc", "təhtəlşüur"un yerinə "bilincaltı" "cism"in yerinə "nəsnə", "hadisə"nin yerinə "olay", "hissiyyatın" yerinə "duyğular", "müvəffəqiyyət"in yerinə "uğur", "müvafiq"in yerinə "uyğun", "iradə"nin yerinə "təpər", "məfhum"un yerinə "anlayış", ağılın yerinə "us". "Us"dan törəmiş "duş/düş" kökü "düşünmə" sözünü verib, "huş" isə onunla bağlı başqa sözdür. İlginci (dəhşətlisi) odur ki, yunanlarda ağlı bildirən "nus" da bizim "us"a oxşayır. "De-te-ze" kökləri bir çox dillərdə Tanrı ilə bağlıdır. Yunanlarda Zevsdə "ze", farslarda devlərdəki "de", hinduslardakı vedalardakı "de", türklərdəki tenqridə "te" mənim terminimlə "elmi qafiyə" yaradır‖ (3). O deyir – ―Kantın fəlsəfəsində iki qatı ruslar "razum" və "rassudok" kimi ayırırlar. Biz "razum"u "us", "rassudok"u "düşüncə" kimi versək, vəziyyətdən çıxa bilərik. İngilislərin "smartfon" sözü "ağıllı telefon", yəni "uslu telefon" deməkdir. Mən dili ağıllandırmaq haqqında yazı yazsaydım, "dili uslu etmək" yazardım‖ (3). Bu ifadələrin hansı bir formasa da milli fəlsəfəni ifadə edə biləcək bir aparat kimi qəbul etsək də, onların, marksist fəlsəfəsinin və ya idealist fəlsəfəsinin əvəzləyicisindən başqa bir şey olmadığını görə bilərik. Əgər ekzistensializm ifadəsini (mövcudluğu) biz hər hansi bir toplantıda olduğu kimi işlətsək, onun birmənalı formada hamı tərəfindən qəbul olunduğunu görəcəyik. Əksinə, əgər onu mövcudliq kimi ifadə etsək, sonra tərcümə edib digərlərinə bunun nə olduğunu başa salsaq, onda onun uzunçuluqdan başqa bir şey olmadığı görərik. Eksperiment kimi bu işləri görmək olar. Hörmətli N.Mehdi bu istiqamətdə işlər görərkən, seminarlar təşkil edirdi. Yaxşı, maarifləndirici təşəbbüs idi. Amma sonrası nə oldu? Zənnimcə, bu təşəbbüslər müasir dövrümüzdə bizim təfəkkürümüzü dolaşdırıcı bir fəaliyyət kimi qarşılana bilər. Aman allah, əgər mənim bu yazdıqlarım 719
N.Mehdinin əlində təftiş olunsa gərək mən Azərbaycandan qaçam. Hər bir millətin formalaşdırdığı milli fəlsəfə ilə yanaşı ―universal fəlsəfə‖ də var. Hər bir halda universal fəlsəfə milli dil ilə ifadə olunur və bu dil vasitəsi ilə onu həmyerlilərimizə anlatdırmaq mümkündür. Yəni, öncə dediyim kimi, universal fəlsəfəni ana dilimizə çevirmək lazımdır. Bəzilərinə bu milli fəlsəfi qaynaq kimi də görünə bilər. Kimlərsə deyə bilər ki, fəlsəfi fikir tarixində ―Azərbaycan məktəbi‖ adlı fəlsəfi məktəb olub. Lakin bunun hansı xüsusiyyətlərinə görə ―Azərbaycan məktəbi‖ kimi təqdim olunması hələ də lazımi səviyyədə cəmiyyətimiz üçün aydın deyil. Məncə bunu milli təfəkkürdə milli fəlsəfənin rolunun olması problemləri ilə məşğul olanlar ortaya qoymalıdrlar. Tanınmış türk təfəkkürü tədqiqatçısı Faiq Ələkbərlinin təbirincə decək, biz Azərbaycan fəlsəfi ifadəsi ilə, Azərbaycan ərazisinda yaşayıb yaradan, bu dövlətin yaranmasında xüsusi rol oynayan türk millətinin rolunu aşağılamış və məhdudlaşdırmış oluruq. Yəni bu təfəkkür tərzinin olması Azərbaycanın ərazisində özünü birmənalı formada digər etnik qrupun nümayəndəsi kimi təqdim edilməsi kiminsə məhsulu ola bilməz. Bir haldakı, o, türk adını çəkməkdən ehtiyat edir, deməli, birmənalı formada bu prosesdə Azərbaycan türkünün rolunu danır (4). Məncə bu fikirdə müəyyən ifratçılıq hissləri özünü biruzə verir. Məncə 20- ci əsrin 30-cu illərində Azərbaycan SSR-nin ərazisində yaşayan xalqlardan (ermənilərdən başqa) kimsə o zamankı sovet rəhbərliyinə ölkəmizdə türk sözünün yığışdırılması haqqında şikayət edə bilməzdi. Bu o zamankı sovet rəhbərliyinin beynəlxalq siyasi maraqları çərçivəsində həyata keçirilirdi (2- ci Dünya müharibəsi ərəfəsində SSRİ-Türkiyə münasibətləri çərçivəsində). Mən milli fəlsəfənin formalaşmasında, onun unikallığının olmasında digər xalqların nümayəndələrinin rolunun olmasını dəstəkləyirəm. Bəyəm milli özünüdərkin formalaşmasında rus, ukraynalı (Taras Şevçenko, Dmitriy Baqriy, Makovelski və d.) və digərlərinin rolu azmı olub. Məsələn, Dmitriy Baqriy Cümhuriyyət dövründə yaradılan ilk universitetdə müəllim statusunda dəvət edilən bir mütəxəssis kimi ilk dəfə olaraq Azərbaycan folklorunun incilərini toplamaqla və onun tədrisi vasitəsilə təbliğ edən olub. O özündən sonra bu sahədə bir məktəbin əsasını qoyub. Bəs xalq özünüdərkini hənsı mərhələdən başlayır? Bu bizim xalq yaradıcılığımız deyilmi? Hətta bizim indiki düşmənlərimizin bəzi o zamankı başbilənlərinin bizim ağıl sahiblərimizlə debata girmələrinin rolu az olmamışdı. Beləki, bəzi xalqlar öz düşmənlərinin liderlərinə onları ayıltdıqları üçün heykəllərini qoymaqdan belə çəkinmirdilər. Bəli, mən o fikirlə razıyam ki, milli fəlsəfənin formalaşması ilk növbədə millətin ―milli kimlik‖ məsələsinin həllindən başlamalıdır. Əgər qeyri bir
720
azərbaycanlı milli fəlsəfəmizi digər azərbaycanlılar kimi dərk edə bilməyəcəksə onda bu fəlsəfə kimə lazımdır? Məncə, Azərbaycanda bir çox xalqların əksər nümayəndələri özlərini artıq çoxdan azərbaycanlı kimi identifikasiya edirlər. Məsələn, Gədəbəy rayonunda məskunlaşan rus- malakan icmalarının nümayəndələri buna misal ola bilər. Onların çoxu, mən deyərdim ki, həmin rayonda yaşayan aborigenlərdən daha çox azərbaycanlıdılar. Çünki onlar çoxdan azərbaycanlı həyat tərzini yaşayırlar və özlərini digər yerlilərdən fərqləndirmirlər. Bəli, əgər uzun bir müddət bu millətin içərisində yaşayaraq onların həyat təcrübələrində yaxından iştirak edərsə, bu zaman milli düşüncə tərzinin, milli psixoloji hisslərin dərkinə yaxınlaşırlar. Sözsüz ki, informasiya burulğanı dövründə müəyyən ambisiyalarını həyata keçirmək niyyətində olanlar bu abi-havanı bulandırmaqdan çəkinmirlər, müəyyən provakasiyalar törədirlər. Bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə (R.Mehdiyev, S.Xəlilov, Z. Quluzadə, C.Əhmədli, Y.Rüstəmov, K.Bünyadzadə və s.) Azərbaycan fəlsəfə məktəbində iki fərqli paradiqma olub (5, 6, 7, 8, 9, 10). Biri fəlsəfi (daha çox marksist-mterialist fəlsəfi mövqeyindən – sələfləri Xacə Nəsirəddin Tusi, Bəhmənyar və s.), o biri isə irfani (idealist mövqeyindən – sələfləri Nəimi, Nəsimi, Xaqani, Nizami, Füzuli, Şəms Təbrizi və s.) idi. Fəlsəfi paradiqma aləmə ―varlıq-yoxluq‖ pəncərəsindən, irfani paradiqma isə ona ―işıq-qaranlıq‖ pəncərəsindən baxırdı. İrfani paradiqma öz fəlsəfi sistemində varlığı ―işıq‖la, yoxluğu isə ―qaranlıq‖la əvəz etmişdi. Əlbəttə, bu, formal bir əvəzetmə deyildi, çünki onlar aləmə fərqli bir aspektdən yanaşırdılar. Belə ki, onlar əşya və hadisələrə (nəsnə və olaylara) mənəvi prizmadan baxırdılar. Ancaq fəlsəfi paradiqma ardıcılları aləmə eyni eynəklə baxmırdılar. Güman etmək olar ki,, azərbaycanlı düşüncəsində varlıq və yoxluq anlayışları maddi inkişaf və tənəzzülü ifadə edən ―varlılıq və yoxsulluq‖ anlayışları ilə sıx əlaqədardır. Elə buna görə, irfani paradiqmada varlıq (=varlılıq) işıqla, yoxluq (=yoxsulluq) isə qaranlıqla ifadə olunurdu. Bu, insanlar tərəfindən varlılığın işıq, yoxsulluğun isə qaranlıq kimi bəxş edilməsi kimi qəbul olunurdu. Yəni, orta statistik azərbaycanlı düşüncəsində mənəvi inkişafa gedən yol maddi inkişafdan keçirdi. Görkəmli Azərbaycan filosofu Ə.Abbasov müasir dövrdə milli fəlsəfənin ən başlıca funksiyaları sırasında
milli qürur hissinin və öz xalqının gücünə,
böyüklüyünə inamın canlandırılmasında,
tarixi irsə həssaslıq və qayğılı münasibət,
mənəvi ənənələrə, sosiomədəni dəyərlərə hörmət və bu sərvətlərdən 721
istifadə etmək qabiliyyətinin olması,
izolyasionizmin (təcridolunmanın), qapalılığın yararsızlığının anlanılması,
nizamlı açıqlığın qurulması və xaricdən mütərəqqi, faydalı olanın götürülməsini,
bəşəri dəyərlərə hörmət və müasirliyə doğru ağıllı addımların atılmasını,
özünəməxsusluqla bəşəriliyin, milliliklə beynəlmiləlçiliyin vəhdətinə önəm verilməsini,
hörmətlə yanaşı, ondan müsbət olanın götürülməsini,
azadlığın insani ləyaqət, şərəflilik, məsuliyyət və vicdan hissi kimi fenomenlərlə uzlaşdırılmasını, subyektiv-eqoistik siyasi maraqların qarşısının alınması və məhdudlaşdırılmasını,
siyasi hakimiyyətin daxili vahidliyinin, vəhdətinin təşkili və qorunub saxlanılmasını,
sosial varlığa innovasion-yaradıcı münasibət, islahat proseslərində rasional bilgiyə, elmə və müsbət bəşəri təcrübəyə arxalanmaq, mühüm əhəmiyyətli məsələlərin həllində ciddi siyasi iradənin, qətiliyin və ardıcıl- sistemli tədbirliliyin ortaya qoyulmasını,
rəyin hazırlanmasını,
iqtisadi, siyasi, geopolitik müstəvidə tarazlaşdırıcı faktorların, "ortaq nöqtələr"in müəyyənləşdirilməsini,
(8). Bu qeyd edilənlərdən hörmətli filosofun müasir dövrdə xalqımız, millətimiz və ölkəmiz üçün kifayət qədər sağlam inkişaf fəlsəfi konsepsiyaların olduğunu bildirməsi, milli adı altında irəli sürülən populust fikirlərin qarşısının birmənalı formada alınmasının tərəfdarı olduğunu görürük. Digər tərəfdən, Ə.Abbasovun qloballaşma ilə əlaqədar qarşılaşa biləcəyimiz fəsadlara görə öz narahatçılığını bildirir. O, qeyd edir ki, ...Şimali Amerika sivilizasiyasının, Qərbin bəzi söz və səlahiyyət sahibləri islam sivilizasiyasını etnik və dini komponentlərdən, milli adət-ənənələrdən, mədəniyyət sütunlarından, hətta doğma dildən uzaqlaşdırmaq, azad etmək cəhdindədirlər, çünki bu fenomenlər milli identikliyin mənbəyidir (11). Və nəhayət, hörmətli filosofumuz Ə. Abbasov bu gün fəlsəfənin missiyasını onun universal, metanəzəri xarakterli bilik sahəsi kimi, yaşadığımız ümumi mənzərənin, dövrün ziddiyyətlərinin, tələb və xüsusiyyətlərinin fəlsəfi tədqiqatlarda və araşdırmalarda nəzərə alınmasında görür. Bunun üçün
722
adekvat kateqorial-instrumental aparat, paradiqmal baza, qnoseoloji- metodoloji zəminlər, hətta, zərurət olduqda, yeni leksika və prosedurlar yaradılması fikrini irəli sürür (12). Digər ―Müasir dövrdə, məlum fəlsəfi konsepsiyaların əhatəsində olmaqla, onların təsirlərini dərk etməklə yanaşı, bu və ya digər millət özünün spesifik fəlsəfi məktəbini yaratmağa qadirdirmi?‖ tezis-sualımda əsas fikir mövcud ətrafımızı xarakterizə etməkdir. Bir neçə indikatora görə bizim xalqımız, millətimiz üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edə biləcək milli fəlsəfi bilik sisteminin yarada biləcəyimizə imkanlarımızın olması məsələsidir. Niyyətin olması vacib şərtdir və bunun heç zaman reallaşmayacığı haqqında öncədən fikir söyləmək yanlışlıq olardı. Lakin Azərbaycan cəmiyyətinin heç də homogen olmadığı bir halda bəzi skepsizliklər vardır. Məsələn, bir qisim fəlsəfi fikir daşıyıcılarımız (başqa bir formada fəlsəfi fikir söyləmək qabiliyyəti olan ziyalılarımız) öncə qeyd edilən marksist-materialist fəlsəfi düşəncəsinin daşıyıcılarıdılar və bu fəlsəfi konseptin həm universal, həm də hər bir millətə aid olduğunu vurğulayırlar. Sözsüz ki, kənar təsirlər də az deyil. Lakin, bizim bu ziyalılarımızın böyük bir əksəriyyəti sovet dövründə yaşayıb-yaratdıqlarından, həmin dövrün humanist təbiətini birmənalı formada qəbul etdiklərini, dağılan ittifaqın nə zamansa bərpa olunacağı ilə əlaqədar nostalji arzularda olduqlarını təsəvvür etsək, bu turbolentliyin nə qədər mürəkkəb olduğunu görə bilərik. Marksist fəlsəfəsi qalsın bir yana. Kantın, Hegelin fəlsəfi sistemləri üzərində yaranan müasir modernist, postmodernist, qeyri-klassik konseptlər səviyyəsində, kimləri
isə təəccübləndirə biləcək milli fəlsəfi sistem yarada bilərikmi? Fəlsəfi araşdırmalarla məşğul olmaq, hələ bu sistemin yaradılması deyil. Məncə, bu tezis hələ çox uzun müddət bizim tədqiqatçıları düşündürəcək. Mən digər tərəfdən razıyam ki, bu istiqamətdə araşdırmalara dövlət və cəmiyyət tərəfindən böyük dəstək verilməlidir. Bu dəstək kompleks xarakter daşımalı, perspektiv trendləri və alternativləri nəzərə almalıdır. Növbəti - Milli fəlsəfə insan təfəkkürünün inkişafını məhdudlaşdırır və ya genişləndirir? tezis-sualına cavab axtarışıdır. Yuxarıda artıq bu haqda bir neçə fikir söylənilmişdir. Məlumdur ki, müasir dövrümüzə qədər böyük inkişaf yolu keçmiş, müəyyən mənada təcrübə qazanmış fəlsəfi konsepsiyalar və sistemlərlə yanaşı hər hansı bir dövlətdə (inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq) yeni, bəşəriyyəti təəccübləndirə biləcək fəlsəfi məktəb yaranmayıbdır. Yeni, taktiki və strateji xarakterli konsepsiyalar həmişə olub (Marşall planı, Adenaur islahatları, Solidarizm, sosialist kapitalizmi, sosial dövlət, rifah dövləti, liberalizm, konservatizm və s.). Müasir dövrdə postsovet məkanında da müəyyən islahatlar konsepsiyalarının şahidi olmuşuq. Bununla yanaşı, yenə də, beynəlxalq 723
simpoziumlarda, konfranslarda hələ də Aristotelə, Platona, K.Marksa, Hegelə, Kanta və s. istinadlar verilir, onların bu və ya digər tarixi təcrübələrə verdikləri qiymətlər xatırlanır. Bütün bu qeyd edilənlər müstəvisində bu cür fəlsəfi bilik mənbələrini danmaq, və ya onlara alternativ olmayan bir fəlsəfi bilik sistemi yaratmaq cəhdləri öncədən uğursuzluğa düçar ola bilər. Bu niyyətdə ilk növbədə insan düşüncəsinin məhdudlaşdırılması durur. Digər bir - milli fəlsəfənin hansı spesifik xüsusiyyətləri olmalıdır ki, onu digər milli fəlsəfələrdən fərqləndirsin? tezis-sualında mövcud fəlsəfi fikir səpgisində malik olduğumuz özəlliklərin peşəkar formada ifadə olunması, beynəlxalq səviyyədə təqdim olunması məsələləsidir. Mövcud fəlsəfi fikir səpgisi dedikdə, mən ilk növbədə tarixən Azərbaycanda formalaşmış fəlsəfi bilik fondunun imkanlarını nəzərədə tuturam. Bu fond ta qədim dövrlərdən indiyə kimi qoruyub saxladığı, müəyyən məqamlarda inkişaf etdirdiyi özəl fəlsəfi
konseptlərin dərindən araşdırılmasını, onların mütərəqqi xüsusiyyətlərinin aşkarlanması üçün cox vacibdir. Azərbaycan ərazisində müxtəlif dini-fəlsəfi və siyasi xarakterli cərəyanların yaranması, sözsüz ki, həmin dövrün bu fikirləri yaradanlarının sayəsində mümkün olmuşdur. Bu günə kimi Azərbaycan ərazisində Sührəverdinin, Səbzivarinin, Nəimi və Nəsiminin təlimləri, xəlvətiyyə, bayramiyyə, hürufiyyə, kübrəviyyə, heydəriyyə, səfəviyyə, batiniyyə kimi sufi və irfani təriqətlər geniş vüsət tapmışdılar. Bu təlimlərdəki dəyərlər həm elmi-fəlsəfi, həm ədəbi müstəvidə təbliğ olunurdu. Nəimi, Nəsimi, Xaqani, Nizami, Füzuli, Şəms Təbrizi və s. dahi şairlər, Xacə Nəsirəddin Tusi, Bəhmənyar, Biruni kimi alimlərin əsərlərində öz əksini tapmışdır (13). XII əsrdə müsəlman Şərqində Azərbaycan filosofu Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin yaratdığı işraqilik elmi-fəlsəfi təliminin ayrı-ayrı ideyaları Qədim Şərq və Qədim Yunanıstan fəlsəfi fikrinə gedib çıxır. Şihabəddin Sührəvərdinin və onun davamçılannm peripatetik mövzulara - məntiq, metafızika və fizikaya (təbiiyyata) xüsusi əsərlər həsr etmələri onların aristotelizmdən kifayət qədər bəhrələnmələrinə parlaq misaldır. İşraqiliyin banisi bəzi məsələlərdə peripatetizmə tənqidi yanaşsa da, Aristotelin adını birinci müəllim kimi həmişə ehtiramla çəkmişdir. XII əsrdə Şərq peripatetizmi, panteizm və işraqilik dünya fəlsəfi fikrinin inkişafında bir zirvədir (14). Müasir dövrdə milli fəlsəfənin formalaşdırılmasında hansı amillər təkanverici element kimi çıxış edə bilərlər? adlı tezis-sualında bir neçə taktiki və strateji xarakterli amillərin milli fəlsəfənin formalaşmasında təkanverici xüsusiyyətə malik olması məsələlərinə diqqətin yetirilməsi vacib sayılmışdır. Məsələn, ərazilərimizin işğalına dözümsüzlük, onların 724
azad olunmasına çağırışlar, bunun üçün dünya azərbaycanlılarının birliyinin baş tutması bir təkanverici amil kimi çıxış edə bilər. Digər amil kimi turançılıq ideologiyasının inkişaf etdirilməsi, müəyyən funksional- institusional tədbirlər silsiləsinin təşkil edilməsi ola bilər. Başqa bir amil isə, müasir dövrdə insan hüquq və azadlıqlarının tam təmin olunması uğrunda mübarizənin aparılması və s. kimi bu səpgidə məsələlər ola bilər. Hazırda Azərbaycanda dualistik cərəyanların dialektikasını müşahidə etmək olar. Bir tərəfədən multikulturalizm və tolerantlıq, digər tərəfdən isə, türkdilli xalqların birliyinə təşəbbüslər, türk adət ənənələrinin qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırılmışdır. Məncə bu fəaliyyətlər müəyyən növbəlilik müstəvisində öz həllini tapsa idi pis olmazdı. Bu fəaliyyətlərin paralel aparılması bəzi həssas elementlərin ürəyincə deyil. Ancaq hər ikisinin vacib olmasının dəyərliliyini də azaltmaq olmaz. Müasir dövrdə milli fəlsəfəni formalaşdırmaq üçün hansı təşkilati məsələlər öz həllini tapmalıdır? adlı tezis-sualda mövcud pesurslardan səmərəli istifadə edilməsi ilə müəyyən institusional fəaliyyətlərin keçirilməsi məsələlərinə diqqətin yetirilməsidir. Hər bir halda, milli fəlsəfə haqqında danışan ziyalıların bir araya gətirilməsi, milli təəssübkeşliyin təşviqi kimi vəzifələr həyata keçirilməlidir. Bu baxımdan, AMEA Fəlsəfə İnstitunun əməkdaşlarının, onun rəhbərliyinin pozitiv mövqeyi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Son zamanlar institut səviyyəsində bu mövzuda silsilə tədbirlərin keçirilməsi, institutun ―Müasir fəlsəfi problemlər‖ şöbəsinin təşkilatçılığı ilə bu mövzuda beynəlxalq kollektiv elmi monoqrafiyanın hazırlanması təqdirəlayiq addımlardan biridir. Sözsüz ki, digər ölkələrin bu sahədə təcrübələrinin öyrənilməsi, zəruri komponentlərin əldə edilməsi kimi fəaliyyətlərlə yanaşı, bir çox stimullaşdırıcı tədbirlərin də keçirilməsinə ehtiyac var. Milli fəlsəfə digər mövcud fəlsəfi konsepsiyalardan üstün ola bilərmi? tezis- sualında əsas məqsəd yaradılması nəzərədə tutulan milli fəlsəfi konsepsiyanın digər mövcud fəlsəfi konsepsiyalardan üstün olub olmamasına münasibətin bildirilməsidir. Nəzəri baxımdan bu mümkün olsa da, əməli baxımdan bunun hələ də arzu olaraq qalmasıdır. Öncə olaraq, bizə məxsus olan hansısa bir maddi və qeyri-maddi xüsusiyyətin, məhsulun digər xalqlardakından mütləq üstünlüyünü müəyyənləşdirməyimizdir. Məsələn, ailəcanlılıq, qonaqpərvərlik, milli adət-ənənələrə sadiqlik, qeyrət, namus kimi xüsusiyyətlərdən tutmuş Zirə pomidoru, Abşeron zəfəranı, Qarabağ atı, Bakı və Şəki paxlavası, şəkərbura və s. Bütün bu qeyd edilənlərin qiymətləndirilməsi meyarları müəyyənləşərsə, deməli yarana biləcək fəlsəfi
konsepsiyamızın üstünlük meyarlarını da
725
müəyyənləşdirməyə nail olmaq mümkündür. Əgər milli fəlsəfi konsepsiya dünyanın ontoloji və qnoseoloji təsvirini mövcud digər fəlsəfi konsepsiyalardan fərqli forma da verərsə, bunun evristik dəyərini necə qiymətləndirmək olar? tezis-sualında əsas məqsəd milli
fəlsəfənin evristik dəyərinin qiymətləndirilməsini müəyyənləşdirməkdir. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, milli fəlsəfə milli-mənəvi dəyərlərə söykənən bir bilik sahəsi kimi, ilk növbədə bu dəyərlərin daşıyıcıları üçündür. Məqsəd heç də hər bir Azərbaycan vətəndaşının fəlsəfi biliklərinin milli müstəvidə zənginləşdirilməsi deyildir. Bu ilk növbədə, sözsüz ki, milli mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanmasına və inkişafına məsul olan milli ziyalılarımızın dövlətçilik maraqları çərçivəsində zəruri fəlsəfi biliklərə yiyələnməsinin təmin edilməsidir. Bu maraqlar hər bir halda pozitiv bəşəri maraqlarla uzlaşmalıdır. Əgər hər hansı bir ekoloji təhlükə qlobal problemlərin tərkib hissəsinə daxildirsə, deməli hər bir coğrafi məkanda cərəyan edən neqativ geo-fiziki hadisələrə biganə qalmaq olmaz. Bizim üçün müasir dövrdə evristik dəyər, ilk növbədə ədalətli cəmiyyətin qurulması, vətəndaşlarımızın hüquq və azadlıqların təmin edilməsi və qorunmasını şərtləndirən fəlsəfi fəaliyyətlərin qiymətləndirilməsidir. Bu mövzu ilə əlaqədar digər tezis-sualların cavablandırılması da vacibdir. Bütün deyilənlər yekun vuraraq, Azərbaycanda özünəməxsus fəlsəfi məktəbin formalaşması üçün kifayət qədər intellektual potensial olduğu halda, bunun hazırki dövrdə hələ də mümkün olmamasını şərtləndirən bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblərin olmasını qeyd etmək lazımdır. Bu baxımdan AMEA Fəlsəfə İnstitutu tərəfindən bu istiqamətdə məqsədyönlü və təxirəsalınmaz tədbirlərin təşkilinə və keçirilməsinə böyük ümüdlr var. Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|