Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nəticə Beləliklə, qısa tarixi gəzişmələr belə göstərir ki, Azərbaycanda fəlsəfə və elm qədim ənənəyə malikdir. Burada elmi yaradıcılıqla onun təşkili mexanizmi bir-biri ilə sıx əlaqədə mövcud olub. Yəni Azərbaycan pərakəndə şəkildə elmi yaradıcılıqla məşğul olan insanların məkanı deyildi – o, dövrünün sanballı elmi fəaliyyət strukturuna malik, özəl funksional missiya yerinə yetirən sistemə malik idi. Maraqlıdır ki, həmin sistemdə akademiyaların xüsusi yeri olub. Onlar Azərbaycanın coğrafi məkan kimi hər bir guşəsində mövcud olublar. Marağa, Təbriz, Naxçıvan, Bakı, Şamaxı və digər yerlərdə mövcud olan elm mərkəzləri vahid fəlsəfi-elmi mühitin tərkibi idilər. Həmin mühiti ―müsəlman elmi mühiti‖ adlandırırlar. Deməli, Azərbaycanda İslam mədəniyyətinin çiçəkləndiyi dövr də daxil olmaqla elmi-mədəni mühit mövcud olub. Bu isə fəlsəfi və elmi fəaliyyətdə məxsusi ideya, konsepsiya, fəlsəfi məktəblərə malik olmaq demək idi. Onu, məsələn, N.Tusi, S.Y.Bakuvi, İ.Nəsimi və başqalarının yaradıcılığında görmək olar. Bunlardan məntiqi nəticə alınır: XIX əsrə qədər Azərbaycanda fəlsəfi-elmi
659
və ideya özəlliyinə sahib sistemli fəaliyyət məkanları olub. Azərbaycan filosofları yunan rasionalizmi ilə İslam və qədim türk mənəvi ( o cümlədən, mifik) dünyasının sintezində öz fəlsəfi baxışlarını formalaşdırırdılar. Bu proses XIX əsrdə Rusiya imperiyasının Qafqaza yürüşləri ilə epistemoloji aspektdə sındı (bir mərakeşli filosofun təbirincə desək, ―epistemoloji qırıq‖ yarandı). Bir neçə əsr vahid fəlsəfi, mədəni və elmi mühitdə təkamül edən Azərbaycan fəlsəfi təfəkkürü məzmunca yeni bir məkana - avropa-rus fəlsəfi-mədəni, elmi mühitinə transformasiya etməli oldu. Bu gedişat təbii olaraq həmin dövrə qədər ki fəlsəfi irsə münasibət tələb edirdi. Bizcə, məhz bu məqamda yanlışlığa yol verildi. Əsrlərlə Azərbaycanın içində olduğu fəlsəfi-elmi mühitdən kəskin qopmaq olmazdı. Doğrudur, həmin irs sonrakı mərhələdə saxlanıldı, lakin o, aparıcı və müəyyənedici deyildi. Kənardan gətirilmiş fəlsəfi-elmi təfəkkürün daxilində daha çox tarixi və ənənəvi kontekstdə yer almışdı. Azərbaycan fəlsəfi-elmi təfəkkürü Tusinin, Nəsiminin, Sührəverdinin, Şəmsi Təbrizinin, Bakuvinin, Füzulinin və digərlərinin mənəvi, fəlsəfi, elmi ruhu, kateqorial aparatı, metodoloji özəllikləri üzərində inkişaf etmədi. Əvəzində, avropa-rus mühitində olan və daha qabaqcıl hesab edilən mədəni, fəlsəfi və elmi mühitə düşdü. Bununla Azərbaycanda fəlsəfi təfəkkürün dinamikası baxımından prinsipial hadisə baş verdi. Birincisi, ənənə sındı. İkincisi, onun əvəzində yeni mühitə transformasiya baş verdi. Üçüncüsü, yeni mühitdə əsas təkanverici faktor maarifçilik oldu. Bu üç amil Azərbaycan fəlsəfi təfəkkürünün yeniləşmə sərhədlərini və şərtlərini müəyyən etdi. Təbii ki, burada kökü Avropa və Rusiya maarifçiliyində olan Azərbaycan Maarifçiliyi həlledici rol oynadı. Dünyagörüşü və metodoloji aspektdə bir məqamı vurğulamaq lazımdır. Biz, yuxarıda təqdim etməyə çalışdığımız keçidin müsbət və ya mənfi olaraq qiymətləndirilməsini məqsəd hesab etmirik. Milli fəlsəfə kontekstində hazırda baş verən dəyişikliklərin gələcək naminə obyektiv, real və konstruktiv müstəvidə refleksiya olunmasına önəm veririk. Bu baxımdan, bizcə, Azərbaycanın vahid bir mədəni məkan olaraq XIX əsrdə yeni mühitə transformasiyasının fəlsəfi dərkini olduqca vacib vəzifə hesab edirik. Bu, ayrıca tədqiqatın mövzusudur. Beləliklə, Azərbaycan milli fəlsəfəsi haqqında peşəkar səviyyədə danışmaq üçün hələ bir sıra tarixi, fəlsəfi, elmi və mədəni prosesləri araşdırmağımız lazımdır. Bu araşdırmalar keçmişə qayıdış naminə deyil, gələcəyin fəlsəfi- elmi ölçülməsinə istiqamətlənməlidir. Fəlsəfi olaraq problem ənənə ilə müasirliyin vəhdəti kontekstində qoyulmalıdır. Bu müstəvidə problemə baxanda deyə bilərik: Azərbaycan milli fəlsəfəsi mövcuddur və o, tədqiqatçılarını gözləyir!
660
1. Демин Р.Н. Идея национальной философии, компаративный анализ и будущее
отечественного любомудрия/«Русская мысль»: Историко- методологический семинар в РХГА//http://rhga.ru/science/conferences/rusm/ stenogramms/national_idea.php. 2. Бородай Ю.Т. Луций Анней Сенека и его философская проза/Предисловие к изданию: Л. А. Сенека. Философские трактаты, СПб, "Алетейя", 2001, c. 5- 11. 3. Ильин Н.В. Трагедия русской философии. М.: Айрис-Пресс, 2008, 608 с. 4. Юхнович Н. Г. Концепция всеединства В.С. Соловьева: синтез рационализма и мистицизма. Автореферат, 2006, Саратов, 24 с. 5. Альтерматт У. Этнонационализм в Европе. М.: РГГУ, 2000, 366 с. 6. Əlizadə A. Azərbaycan akademik elmi son 70 ildə / ―Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası – 70‖ kitabına ön söz, Bakı, 2015, s. 7-35.
Bir inam istiyorum, uğrunda baş qoyacaq (Behcət Kamal Çağlar) Fəlsəfə... Ümumbəşəri dəyərlərin və sərvətlərin məcmusudur. Bəs eləisə ―milli fəlsəfə‖ nədir və onun predmeti nədən ibarətdir? Kateqoriyaları, qanunları, əsas anlayışları və metodları hansılardır? Əgər fəlsəfənin tərifində ―insan‖ sözünü millət sözü ilə əvəz etsək, onda belə məlum olurki fəlsəfə millətin dünyaya və özünə münasibətini aydınlaşdıran bir elmdir və yaxud biliklər sistemidir. Deməli, dünyada nə qədər millət varsa, bir o qədər də fəlsəfə növləri olmalıdır. Bəs elə isə mövcud fəlsəfi cərəyanlar, məktəblər necə olsun, yaxud elə bəlkə onları da müəyyən bir millilik donuna
və qəlibinə salaq? Bu
isə qeyri-mümkündür. Bunları mifologiyasından, mədəniyyət tarixindən aşkarlamaq mümkündür. Dünyagörüşü kimi fəlsəfə də özünü millətin ideyasında, mentalitetində, fikirlərində, xarakterində göstərə bilər. Necə deyərlər millət necədirsə, fəlsəfəsidə elədir (Fixte). Görünür, ―milli fəlsəfə‖ termini işlədənlər elə məhz bunu nəzərdə tuturlar. Yəni millətin amalı və inamı nəyə əsaslanır, onun dünyaya, başqalarına münasibətini müəyyən edir, dünyagörüşünün əsasında nə durur, ruhunu və nəbzini nə ilə ölçmək, müqayisə etmək olar və s. Türk dünyasının böyük mütəfəkkiri Ziya bəy Göyalp özünün ―Türkçülüyün əsasları‖ kitabında fransız jurnalisti və dramaturqu Rostondan belə bir misal 661
gətirir: ―Hər bir komandan üçün qarşısındakı düşmən ordusunun nə qədər əsgəri, nə qədər silahı və sursatı olduğunu bilmək faydalıdır, lakin onun üçün bunlardan daha çox faydalı bir şey vardır ki, o da qarşısındakı düşmən ordusunun fəlsəfəsini bilməkdir‖. Belə ki, ―iki ordu və iki millət bir-biriylə savaşarkən, birinin qalib, digərinin məğlub olmasının ən başlıca amilləri hər iki tərəfin fəlsəfəsidir. Fərdi həyatı Vətənin istiqlalından, şəxsi mənfəəti namus və vəzifədən daha da qiymətli görən bir ordu mütləq məğlub olur. Bunun əksi bir fəlsəfəyə malik olan ordu isə mütləq qələbə çalır‖. Ziya bəy Göyalpa görə türklərin Çanaqqala savaşında ingilisləri yenməsi onların milli fəlsəfələrinin qələbəsi idi. Aparıcı filosoflarımızdan biri olan professor Səlahəddin Xəlilov özünün ―Fəlsəfə: tarix və müasirlıik‖ adlı fundamental monoqrafiyasında (Bakı, 2006) çox haqlı olaraq fəlsəfəni ümumbəşəri bir dəyər kimi təqdim edir, sonra o, millilikdən də məhrum deyil. Belə ki, onlar vəhdətdədirlər. Müəllif bu problemə özünəməxsus şəkildəmünasibət bildirərək yazır: ―Vahid milli ideyanın təsiri ilə istiqamətləndirilməyən, qarşılıqlı surətdə tamamlana bilməyən, bir növ kortəbi proseslərə çevrilən fəaliyyət aktları, özümüzün də xəbərimiz olmadan, qlobal miqyas kəsb etmiş yad ideyaların, ilk növbədə qloballaşma tendensiyalarının təsir dairəsinə düşərək millət daxilində onun özünə alternativ olan sir dairəsinə düşərək millət daxilində onun özünə alternativ olan lokal güc mərkəzləri yaradır. Milli mənəvi dəyərlərin, əxlaqın, adət-ənənlərin yeni nəslə çatdırılması, davam etdirilməsi üçün mədəni abidələrin, bədii ədəbiyyatın, milli fəlsəfi fikirtarixinin rolu böyükdür. Lakin milli ruhu qorumaq, inkişaf etdirmək və yeni nəsillərə çatdırmaq üçün ən yaxşı mühit milli dövlətçilik şəraitində yaranır. Milli dövlət ancaq ərazinin maddi sərvətlərini deyil, həm də milli mənəvi dəyərlərin qorunmasına xidmət edir. Və bu zaman milli ruh həyat tərzinə çevrilir. Dövlətçilik ideologiyası da, milli ideologiya da eyni bir təməl üzərində milli fəlsəfi fikir zəminində formalaşır. «… milli-etnik təfəkkürün milli dövlətçilik durumuna gedən yolu milli və ümumbəşərinin sintezindən keçir». Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, milli-fəlsəfi fikir olmadan Qərbin qabaqcıl fəlsəfi irsinə yiyələnınək də qeyri-mümkündür. O, fikrini əsaslandırmaq üçün C.Əfqanidən belə bir iqtibas gətirir: «Bir millətdə fəlsəfə yoxdursa, əgər o millətin hamısı alim olsa da, o millətdə elmlər intişar tapa bilməz və həmin millət ayrı-ayrı elmlərdən lazımi nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkər. C.Əfqani öz fikrini Şərq ölkələrinin praktikasına müraciətlə əsaslandırır: Osmanlı dövləti, eləcə də Misir 60 ildir ki, elmlərin təlimi üçün məktəblər açmışdır və hələ də ondan bir xeyir götürməmişdir. Səbəbini isə o haqlı olaraq fəlsəfi ruhun çatışmamazlığında görürdü.
662
Yuxarıda misal gətirdiyimiz bütün iqtibaslarda «milli fəlsəfə» məhz «milli ideya», «milli inam», hətta «milli ruh» və «milli idealogiya» mənalarını verir. Professor Z.Quluzadə çox haqlı olaraq yazır: «Humanitar elmlər tələblərinə görə tarixən ideologiya ilə üzvi surətdə bağlı olaraq müəyyən mənada onu ehtiva ediblər. Xalqların milli idealogiyaları onların fəlsəfəsi, ədəbiyyatı, mənəvi mədəniyyətindən ayrı mövcud olmayıb və əksinə,
bu bağlılıq onların obyektiv universal mövcudiyyat qanunauyğunluğu olaraq qəbul edilmişdi». Ümumiyyətlə, milli fəlsəfənin yaradılmasının zəruriliyini qeyd edənlər nədənsə onun özünün nədən ibarət olduğundan heç də söhbət açmırlar, amma onun mövcudluğunun zəruriliyini daim vurğulayırlar. Milli fəlsəfə- etnik mənada başa düşülən milli idealogiyadır. Çünki milli idealogiyanın digər bir mənası da var- yəni dövlət idealogiyası, başqa sözlə desək azərbaycançılıq etnik mənada isə onu türkçülük kimi başa düşmək lazımdır. Milli fəlsəfədə türkçülüklə azərbaycançılıq birləşir, yəni milli ideya ilə milli ideologiya burada bir vəhdət halına gəlir. Millətin fəlsəfəsi onun milli şüuru, mentalitet və xarakteridir. Əgər millətdə bu xüsusiyyətlər yoxdursa, o millət xalqların fəlsəfəsini nə dərk edə bilər, nə də həzm. Yəni millətin dünya fəlsəfəsi fikrini qavraması üçün onun müəyyən hazırlıq səviyyəsi olmalıdır. Əgər bu yoxdursa, onda milli fəlsəfədən danışmağa dəyməz. Milli ruh, milli fəlsəfə ümumbəşəri dəyərləri başa düşməyə və milli zəmində onu reallaşdırmağa bir açar vermiş olur. Millətin ruhu, onun ideyası bu fəlsəfi irsi özününkü etməyə, özününkü ilə zənginləşdirməyə şərait yaradır, dünya ilə özü arasında ötürücülük rolunu oynayır, bir körpü olmaq missiyasını öz üzərinə götürür. Ramiz Mehdiyevin ―Qlobal inteqrasiya və Azərbaycanda fəlsəfi fikrin yenidən nəzərdən keçirilməsinə dair‖ (―Azərbaycan‖, qəzeti, 5 may 2009- cu il) məqaləsində Azərbaycan fəlsəfəsinin qarşısında duran vəzifələri belə qruplaşdırılmışdır: Sosial sifarişə cavab verməlidir; Gələcəyə dair proqnozlar verilməlidir; Yeni konsepsiyalar irəli sürməlidir. Bütün bunların hamısı azərbaycançılıq mövqelərindən çıxış etməklə əldə olunmalıdır. Milli fəlsəfəmiz daim milli maarifçiliklə qırılmaz əlaqədə inkişaf etmişdir. Azərbaycan maarifçiliyinin fərqləndirici xüsusiyyətləri və özəllikləri haqqında çox yazılmışdır. Azərbaycan filosoflarından F.Köçərli, Z.Göyüşov, İ.Rüstəmov, Z.Quluzadə, X.Quliyeva, R.Əhmədov, Ə.Əhmədov, N.İsayev, N.Məmmədov və b. Onlar bu problemi əhatəli
663
şəkildə tədqiq etmişlər. Bizim tərəfimizdən yazılan bir sıra yazılarda da bu məsələyə toxunulmuş və maarifçiliyə milli ideyamızın mühüm mənbələrindən biri kimi baxılmışdır (Tağıyev Ə.M. Fəlsəfə. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012; Azərbaycanın fəlsəfi və sosial-siyasi fikri tarixi oçerkləri. Bakı, 2015). Aşağıdakı yazıda bu fikir daha da genişləndirilmiş və əsaslandırılmışdır. Qərb və rus maarifçiliyindən fərqli olaraq Azərbaycan maarifçiliyi ―vahid axın‖a əsaslanırdı. Çünki xalqımız bütövlükdə əzilən bir xalq olduğundan Azərbaycan maarifçisi onun bütün nümayəndələrini eyni səviyyədə görür, millətin azadlıq və istiqlaliyyətini eyni qəliblə, eyni ölçülərdə qiymətləndirir və sinfi tərəfi nəzərə almırdılar. Ona görə də türkçülük və islamçılıq ideyaları ən əvvəl maarifçi ideyalar kimi yaranmış, özünün sonrakı inkişafında siyasiləşmişdir. ―Fyuzatla‖ ―Molla Nəsrəddin‖ arasında heç bir ideoloji mübarizə mövcud olmamışdır. Sadəcə olaraq onlar millətin azadlığını, elm və mədəniyyətə çatması yollarını müxtəlif şəkildə izah edirdilər. Daha doğrusu burada müyyən fərqlər, yəni mənəvi dəyərlərə sahib olmaq yolunda fərqli cəhətlər mövcud idi. Məsələn, Molla Nəsrəddin (Cəlil Məmmdquluzadə) deyirdiki ―mən türkün təmiz ana dilində yazacağam‖ Fyuzat isə osmanlı ləhcəsini üstün tuturdu. Bu dil əslində qarışıq bir dil idi və heç türklərin özü də onu başa düşmürdü. N.Kamal yazırdı ki, ―yahu, bu nasıl dildir ki, onu nə osmanlı, nə əcəm, nə də türk anlıyor‖. Sonralarda 30-cu illərdə Kamal Atatürk tərəfindən keçirilən ―Dil devrimində‖ bu dil ciddi tənqidlərə məruz qaldı və türklərin danışıq dili, milli ədəbi dili kimi qəbul edildi. Azərbaycanda isə milli ədəbi dilin yaranmasında və formalaşmasında Molla Nəsrəddin dili əsas götürüldü. Bu mənada türkçülük və azərbaycançılıq Azrbaycanda milli ideya rolunu oynamış oldu. Molla Nəsrəddinçilər maarifçiliyi, maarifçilikdə Molla Nəsrəddinçiliyi şərtləndirirdi. Çünki dövr elə bir dövr idiki ümmət içərisində millət yaranışı prosesi gedirdi. XIX əsrin II yarısı və XX əsrin I yarısı məhz islam ümmətçiliyindən türk millətinə, azərbaycançılığa keçid dövrü idi. Bu dövr həm də maarifçiliyi siyasi maarifçiliyə, millətimizdə siyasi millət deyilən bir mərhələyə qədəm qoydu. Azərbaycan maarifçiliyinə təsir göstərən amillrdən biri də buraya daxil olan yeniləşmə hərəkatlarının istiqamətlərini müəyyən etmək olmuşdur. Bunlar bir neçə istiqamətdə həyata keçirilmişdir. Qərb (Rusiya kanalı), Şərq (Türkiyə və İran) ―Molla Nəsrəddin‖ birincinin, ―Fyusat‖ isə ikincinin nəticəsi kimi yaranmışdır. Son nəticədə birincilər üstünlük qazandı və azərbaycanlıların gələcək mədəni inkişaf yolunu müəyyən etdi. Onu da deyək ki vaxtilə bu problem ətrafında mübahisələr akademik Firudin
664
Köçərli ilə əslən gəncəli olan türk professoru Əhməd Cəfəroğlu arasında baş vermişdir. Onların mübahisəsi məhz bu kanalların hansının daha çox səmərə verməsi və xalqımızın həyatında bu kanallrın hansının daha əhəmiyyətli rol oynaması üstündə idi. Onların mübahisələri mənsub olduqları ictimai-siyasi quruluşların arasında gedən ideya mübarizəsinin bir barometri idi və mövcud siyasətə xidmətlərilə səciyyələnirdi. Deməli, yuxarıda deyilənlərdən bu qənatə gəlmək olar ki, Qərb dünyasında maarifçilik bir burjua hərkatı idi. Bizdə isə maarifçilik bir ümumxalq məfkurəsi idi. Bu özünü ―ağa-bəy‖ münasibətlərində göstərirdi. Çünki bizdə Rusiyada mövcud təhkimçilik hüququ yox idi. İstər Qərb, istərsə də Rus maarifçiliyi sinfi xarakter daşıyırdı və burjua mülkədar siniflərinin mənafelərini güdürdü. Buda əslində burjua humanizmi ideyalarından ibarət idi. Amma bir maarifçilikdə var idiki oda Azərbaycan maarifçiliyi kimi sinif, təbəqə, irqi, dini fərqi nəzərdə tutmurdu. Bu ABŞ maarifçiliyi kimi idi.
1773-1785-ci illər İstiqlaliyyət müharibəsi dövründə bütün vətəndaşların azadlığını eyni dərəcədə qoruyan istiqlaliyyət Bəyannaməsi (1776) və onun maarifçiləri Hamilton, Peyni, Ceferson milli istiqlalı hamının azadlığı kimi başa düşürdülər. Azərbaycan maarifçiliyidə bir növ buna bənzəyir. Hətta Ə.B.Haqverdiyevin ―Bəxtsiz cavan‖ və N.B.Vəzirovun ―Müsibəti Fəxrəddin‖ faciələrində bəylər və nökərlər qan davası vuruşlarında eyni cəhətdən çıxış edirdilər. ABŞ-da da ağalar və qullar, ağlar və qaralar azadlıq üçün çiyin-çiyinə mübarizə aparırdılar. Hərçənd ki, quldarlıq bundan təxminən 100 il sonra ləğv olundu (1865). Amma bu həmrəyliyin və birgə mübarizənin axırı müsbət uğurla nəticələndi. Azərbaycanda da Azərbaycan maarifçilərinin uğrunda vuruşduqları istiqlal savaşı 1918-ci ildə öz bəhrəsini verdi və cümhuriyyəti vücuda gətirdi. Behcət Kamal Çağlar yazırdı: ―Bir inam istiyorum uğrunda baş qoyacaq‖. Bizim inam yerimiz 200 ildəndə artıq bir müddətdə bütün bəşəriyyətin zehniyyatını məşğul etmiş məhz bu maarifçilikdir və onun beşiyi başında böyük mütəfəkkirlərimiz olan M.F.Axundzadə, H.B.Zərdabi, Ə.B.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, N.Nərimanov, Y.V.Çəmənzəminli, M.Ə.Rəsulzadə, Sabir, Ü.Hacıbəyov kimi elm və mədəniyyət korifeyləri dayanır. Onlar bizim ilk maarif çıraqlarımızıdr. Biz onların şölələrində böyüyüb formalaşmışıq. Bizim amalımız da, idealımız da bu maarifçilərdən nəşət etmişdir. Bu böyük şəxsiyyətlərin xidmətlərinin nəticəsidir ki, islam şərqində teatr (1773), qəzəl (1875), opera (1908), əlifba (1919), universitet (1919) ilk dəfə olaraq Azərbaycanda yaranmışdır. Azərbaycanlılar etnik millətdən siyasi millətə doğru irəliləmiş, özünün siyasi təsisatlarını: Müsavat partiyasını (1913), cümhuriyyətini (1918-1920) və parlamentini (1919) yaratmışdır. Azərbaycan dili milli ədəbi dil səviyyəsinə qalxmış, 665
elmin və mədəniyyətin ən incə mətləblərini ifadə etməyə qadir olan bir dilə çevrilmişdir. Azərbaycan maarifçiliyinin bir xüsusiyyətidə islam dinilə bağlıdır. Bizdə islam həmişə həyat tərzi olmuşdur, elə bir kənd, şəhər tapılmazdır ki, orada məktəb, mədrəsə, molla kursları olmasın. İkinci bir tərəfdən xaricdən isalm dünyasının – İran, Türkiyə, Mərkəzi Asiya, Ərəb dünyası ölkələrində baş verən yeniləşmə hərəkatı öz təsirini Azərbaycana göstərirdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra islami qaydalara və dinə qarşı nə qədər sərt tədbirlər həyata keçirilsə belə onlar islami qaydaları pozmurdu. Hətta türk-tatar ziyalıları içərisində SSRİ daxilində ―müsəlman qaydalarına əsaslanan sosializm cəmiyyətinin qurulması‖ mümkünlüyündən söhbət gedirdi. Buna uyğun olaraq ―İslam sosializmi‖, ―müsəlman milli komunizmi‖ ideyaları nəzərdən keçirilirdi. Hətta Soltan Quliyev ―Müsəlman komunist partiysaının‖ yaradılmasını tələb edirdi. O illərdə N.Nərimanovun özünü də ―milli komunist‖ (məsələn, Sun Yat Sen) adlandıranlar tapılırdı. Xaricdə Sovetoloqlar SSRİ-nin Şərq respublikalarında idarəçiliyin islam variantının tətbiq olunmasından yazırdılar. Deyirdilər ki, bu ölkələrdə mərkəzin siyasi-iqtisadi, mədəni- ideoloji xətti əvəzinə hamı öz işini ―müsəlman milli komunizmi‖ prinsiplərinə əsasən qurur (məsələn, Wimbuş, Bennigson, Broksap və b.). Bütün bu yuxarıda deyilənlərdən məlum oldu ki, Azərbaycan maarifçilyinin ümumi maarifçilikdən fəqlənən xüsusi və onunla səsləşən ümumi cəhətləri vardır. Bu ümumi və xüsusi cəhətlər müəyyən mənada elə indinin özündə də mövcuddur və onlar bilavasitə millətin ideyası və ideologiyası ilə, habelə milli fəlsəfəsilə qarşılıqlı əlaqədədir. Milli fəlsəfə və maarifçilik milli kimlik problemilə əlaqədardır. Məlumdur ki, hər bir millətin və şəxsin kimliyi və pasportu olur. Bu problemin çox qədim bir tarixi vardır. Ən qədim dövrlərdən indiyədək inkişaf edərək müxtəlif mərhələlərdən keçir. Qədim və antik dövrdə bu problem ―biz- onlar‖ spektrində həll olunurdu. Məsələn, çinlilər özlərindən olmayanları ―tatar‖ yəni ―özgə‖ adlandırırdılar. Qədim misirlilər mis rəngində olmayanları etibarsız sayırdılar. Antik yunanlar asiyalıları ―barbar‖ adlandırır və onlara qarşı aparılan müharibələri heyvan ovuna bənzədirdilər. Onlar hətta bu prosesdə ―polonium‖ (yəni müharibə) terminini işlətməyi də artıq sayırdılar. Yunanlara görə əsl polonium yunan polisləri arasında gedən müharibədir. Esxil ―Farslar‖ əsrində asiyalılara qarşı mübarizəyə səsləyirdi. Elə əslində məhz bu dövrlərdə avropasentrizimin əsası qoyulmuşdur. Orta əsrlərdə şəxsi və milli fərqlərin əsasında sosio-kultur müəyyənlik dururdu. Bunun da əsasını din təşkil edirdi. Xristianlar müsəlmanları ―saransin‖ (əslində ərəb sözü olan ―səhranişin‖in qərb variantı), müsəlmanlar isə xristianları ―kafir‖ adlandırırdılar və onlar bir-birinə qarşı
666
olan düşmənçiliyi və mübarizəni təbii sayırdılar. Yeni tarixi dövrdə, ən azı Böyük Fransa inqilabından sonra millətçiliyin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq Avropada böyük-böyük millətlər və milli dövlətlər yarandı. Və bunlar da milli-etnik fərqləri din amilindən önə keçirtdi. İslam cəmiyyətləri (ümməti) içərisində də millət yaranması baş verdi. İslam dünyasında ərəblər, farslar, türklər kimi iri millətlər və onların ideologiyası olan islam millətçiliyi, etnik millətçilik, sosial millətçilik və s. yarandı. Ən yeni tarixi dövrdə, yəni XX əsrdən başlayaraq millətlər arasında olan müxtəlif münasibətlər müxtəlif məcralara, məsələn qloballaşmaya və etnokultural münasibətlərə daxil oldular. Millətlər iki formada: a) etnik zəmində; b) etno-sosial orqanizm zəmnində inkişaf edərək müasir millətlər və xalqlar şəklinə düşdülər. Millətlər arasında qloballaşma və etnokultural münasibətlər həm pozitiv və həm də neqativ çalarlar aldı. Onların birincisi millətlərin bir-birini zənginləşdirməsi, bir-birinə yaxınlaşma, hətta qovuşması, ikincisi isə onların mübarizəsini, toqquşmasını (The clash of civilzations – Hantington) və s. nəzərdə tuturdu. İndi bu əsasda gedən mübarizədə də xristian dünyası islamı ittiham edir, onu problemli bir din olmaqda (Fransua Holland), terror həvarisi olmaqda günahlandırırlar. Halbuki bu günkü bütün dağınıqlığın, müharibələrin kökündə məhz Qərb ölkələrində yeridilən siyasət dayanır. Ona görə də onlar multikulturalizmi qəbul etmirlər. Multikulturalizmin, eləcə də qloballaşmanın tarixi qədimdir. Amma onlar bir reallıq kimi bütün dünya xalqlarını əhatə edir. Avropaya sərf etməyən multikluturalizm bizdə həyat tərzinə çevrilib. Onun aparıcı qüvvəsi tolerantlıqdır, yəni digər millətlərə, dinlərə, hətta insanlara qarşı dözümlülük göstərməkdir. Azərbaycan xalqı yerləşdiyi coğrafi məkana, tarixi inkişafına, milli-mənəvi xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq daim onunla qonşu olan xalqlarla müxtəlif əlaqələr qurmuş, onlarda olan yaxşı cəhətləri mənimsəməyə çalışmışdır. Bu istiqamətdə biz region xalqlarına nümunə göstərməkdəyik. Qonşumuz ermənilər isə sivilizasiya fərqlərini bəhanə gətirərək bizə qarşı dözümsüzlük göstərdilər. Əslində isə onların xəstə millətçilik, irqçilik və sosial-şovinizm siyasəti buna mane oldu. Onlar beləliklə də özlərinin ―müstəsnalıqları‖ kölgəsində təcrid olunmuş şəkildə yaşamağı üstün tuturdular. Bu da onların bütün qlobal və multikultural dəyərlərdən mərhum olmasıyla nəticələndi. Onlar habelə regional layihələrdən də kənarda qaldılar. Erməni dövlətinin bizə qarşı yeritdiyi ardıcıl soyqırım siyasəti son anda onların özlərinə qarşı çevrilməlidir. K. Marks və F. Engelsin çox uzaqgörənliklə söylədikləri kimi, ―bir xalqa zülm edən xalqın özü azad
667
yaşaya bilməz‖. Hər bir xalqın, millətin, tayfanın, regionun və hətta ayrılıqda götürülmüş bir insanın özünəməxsus müəyyən bir ideyası, fikri, amalı, yəni uğrunda mübarizə apardığı bir məqsədi olur. Bu fenomen özlüyündə ya milli ideyanın özüdür, ya da ona yaxın bir anlayışdır. Bu ideyalar geniş və dar mənada işlənə bilər. Məsələn, Qərb ideyası ilə yanaşı, ―alman ideyası‖, ―fransız ideyası‖, ―anqlo-saks ideyası‖ və s. mövcuddur. ―Slavyan ideyası‖ ilə yanaşı olaraq ―rus ideyası‖ mövcud olduğu kimi, ―islam ideyası‖ və ―türk ideyası‖ ilə bağlı olan bir ―Azərbaycan ideyası‖ da olub və indi də var. Bu ideyalar özlüyündə öz siyasi-coğrafi məkanlarını çıxış nöqtəsi sayırlar. Məsələn, Qərb ideyasının məqsədi ―Avropa evidir‖. Slavyan ideyasının və eləcə də türk ideyasının məqsədi ―Avrasiya evinə‖ sahib olmaqdır. Bu ideyalar öz ―evlərini‖ qurub yaratmaq üçün bəzən başqalarını rədd edirlər. Məsələn, Qərb ideyası ―West is against rest‖ (Qərb hamıya qarşı!) şüarından bir vasitə kimi istifadə edir. ―Qafqaz ideyası‖ ―Qafqaz – qafqazlılar üçün‖ şüarını irəli sürür. Belə olan şəraitdə ―Azərbaycan ideyası‖ da Azərbaycanı özünə sığınacaq bilir, onun siyasi-coğrafi vəhdətini ön sıraya qoyur. Milli ideyalar iki şəkildə mövcud olur: 1) etnik ideya; 2) etnososial ideya (milli dövlət ideyası). Hər iki ideyanın milli vəhdəti etnososial orqanizm ideyasını təşkil edir. Bu da məhz ―azərbaycançılıq‖ adlandırdığımız anlayışdır. Azərbaycançılıq – Azərbaycanda yaşayan aborigen xalqların vahid dövlətdə yaşamaq ideyası və siyasətidir. Azərbaycançılığın vahid dövlət ideologiyasına çevrilməsi prosesi ulu öndər H.Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ulu öndərin azərbaycançılıq siyasəti – ölkədə yaşayan bütün etnosların özlərinə məxsus olan etnik ideyalara xələl gətirmədən vahid milli azərbaycançılıq ideologiyası şəkilində və səviyyəsində qavranılması deməkdir. Milli ideyalar əvvəlcə etnik ideya kimi yaranıb püxtələşir və sonradan artıq siyasi xarakter kəsb edərək milli ideologiyaya çevrilir. Azərbaycançılıq – bizim milli amalımız və ideologiyamızdır. O bu gün artıq milli-etnik ideyadan – milli dövlət ideologiyasına çevrilmişdir. Onun bu şəkilə düşməsi ulu öndər H. Əliyevin yorulmaz və məqsədəuyğun fəaliyyətinin nəticəsidir. Azərbaycançılıq özünün ilkin yaranmasında maarifçilik və romantizm mərhələlərini keçir. Millət yaradıcı ideyalar yaxud millətləşmə prosesinin özü mütləq bu mərhələləri keçməlidir. Bu ideyaları yaradanlar yaxud onu təbliğ edənlər millət üzvlərində özünəinam hissi yaratmış, millətin tarixini mütləqləşdirmiş, dil və mədəniyyətə sahiblik hisslərini formalaşdırmış, onun geopolitikasını müəyyənləşdirmişdir. Millətə başa salınmalıdır ki, toplumlar arasında onun yeri və rolu hardadır. Millət öz milli
668
müəyyənliyini, milli kimliyini tapmalıdır, özü ilə başqalarının fərqini bilməlidir. Özünün məqsəd və vəzifələrini, yaranışı və inkişafının səbəblərini anlamalıdır. Millət özünü müdafiə etmək qabiliyyətinə malik olmalıdır, onun ordusu istənilən düşmənə cavab vermək iqtidarında olmalıdır. Bütün bunlar olmayanda millət bunlar üçün başqa bir millətə müraciət edir ki, bu da onun müstəqilliyinin və suverenliyinin itirilməsi ilə nəticələnir. Azərbaycanlıların milli ideyası onun milli idealının tərcümanı olmuşdur. Milli idealımız isə müstəqil, vahid, bütöv, azad və suveren Azərbaycandır. Milli ideya və milli ideologiya problemləri, Azərbaycan milli ideologiyasının formalaşmasında ümumilli lider H.Əliyevin rolu Azərbaycan alimləri tərəfindən hərtərəfli şəkildə tədqiq olunmuşdur. H.Əliyev milli ideologiyanın təcəssümüdür. Onun şəxsiyyəti, fəaliyyəti, siyasi, əxlaqi keyfiyyətləri, elmi-nəzəri irsi əsl azərbaycançılıq nümunəsidir. H.Əliyev milli ideologiyayanın təməlini, guşə məhək daşını qoymuşdur və indi də bu ideya bu möhkəm təməl, özül üzərində qərar tutmuşdur. Azərbaycançılıq, başqa sözlə desək Azərbaycanizm ölkədə yaşayan bütün millət və xalqların maraq və mənafelərini eyni dərəcədə ifadə edir, onların son məqsədlərini əks etdirir. Bu ideologiya milləti təşkil edən ayrı-ayrı etnosların azadlıq və bərabərlik arzularının tərcümanıdır. Azərbaycanlıların siyasi bir millət olaraq tarix səhnəsinə çıxması, onun dünya birliyi xalqları tərəfindən qəbul edilməsi onların müstəqil və suveren bir subyekt kimi başa düşülməsi ilə müşayiət olunur. Bütün bu yuxarıda deyilənlər azərbaycançılıq fəlsəfəsinin mahiyyətini təşkil edir. Dünya azərbaycanlılarının hamısını bir ideya – vahid Azərbaycan ideyası birləşdirməlidir. Elmi-nəzəri ədəbiyyatda bu anlayış azərbaycançılıq termini ilə ifadə olunur. Bunun qayəsi ondan ibarətdir ki, azərbaycanlı hansı ölkədə məskunlaşmasından asılı olmayaraq Azərbaycanı özünə vətən bilməli, onun çiçəklənınəsi naminə əlindən gələni etməlidir. Milli ideyalar xaotik şəkildə uzun illlər xalqın içərisində yaşayır və sonradan onun qabaqcıl siyasət adamları və ziyalıları tərəfindən işlənərək formulə edilir və sistemləşdirilir. Milli ideyanın milli ideologiyaya çevrilməsi üçün millət olmaq xüsusi rol oynayır. Millətin özünəməxsus müəyyən ərazisi, dövləti, ədəbi dili, şəxsiyyət vəsiqəsi, tarixi yaddaşı, millət uğrunda hər cür mərhumiyyətlərə dözən, onun fanatı olan mərd oğlanları olmalıdır. Bu təbii-tarixi şərtlərdir və millətin özünü tanıtması, dünya millətləri içərisində özünəməxsus müəyyən bir yerin tutması üçün zəruridir. Məsələn, əgər XX əsrin əvvəlllərində yaranmış bu təbii-tarixi şərtlər olmasaydı, 669
azərbaycanlılar dünya millətləri birliyinə ―siyasi bir millət‖ kimi daxil ola bilməzdi. Siyasi bir millət olan azərbaycanlılar artıq XX əsrin əvvəllərindən etibarən özlərinə məxsus yeni bir ideoloji görüşə malik oldular. Azərbaycançılıq bir növ ―türkləşmək, islamlaşmaq, yeniləşmək‖ şüarının sonuncusunu təcəssüm etdirir. Azərbaycançılıq- ölkəni məskunlaşdıran xalqlarda Azərbaycan dövlətinə mənsubluq hisslərinin formalaşdırılması, ölkədə vahid vətəndaş siyasi mədəniyyətini inkişaf etdirmək vəzifələrinin yerinə yetirilməsini tələb edir. İnsanlar öz polietnik rəngarəngliyini politik rəngarəngliyə çevirməməlidir. Əksinə, çalışmalıdırlar ki, yaşadıqları Azərbaycan Respublikasının ümumi maraqları və mənafeləri kölgədə qalmasın. Milli ideyalar milli liderlərin ətrafında sıx birləşəndə reallığa çevrilir. Heydər Əliyev böyük hərflərlə yazılan azərbaycanlı idi. Özü də əbəs yerə deməyib: ―Mən həmişə fəxr etmişəm, indi də fəxr edirəm ki, azərbaycanlıyam‖. Ulu öndərin 90 illik yubileyi haqqında Azərbaycan Respublikasının 21 yanvar 2013-cü il tarixli sərəncamında deyilir: ―Azərbaycan məfkurəsinin parlaq daşıyıcısı kimi Heydər Əliyev öz müdrik siyasəti, dönməz əqidəsi və tarixi uzaqgörənliyi sayəsində milli
dövlətçilik ideyasının gerçəkləndirilməsinə, müasir Azərbaycan dövlətinin qurulmasına və xalqımızın müstəqillik arzusuna çatmasına nail olub.‖ Bu baxımdan xalq milli ideyanı milli liderin ideyası kimi qəbul edəndə onun rolu daha da artır və yalnız o halda milli ideya dönməz olur. Azərbaycançılıq iqtidar tərəfindən hakim ideyaya, bir siyasi xəttə, dəsti-hərəkətə çevrilib. Milli ideya və milli ideologiya özünü müxtəlif xalqlarda müxtəlif şəkildə büruzə verir. Əgər bizdə bu, milli müstəqilliyə xidmət edirsə, ermənilərdə əksinə, ―Dənizdən-dənizə böyük Ermənistan‖ yaratmaq ideyası erməniliyin əsasını təşkil edir. Onlara görə, bu yolda nə mane olursa, aradan qaldırılmalı, qonşu xalqlar öldürülməli, məhv edilməlidir. ―Türkə ölüm‖ şüarı bu ideyanın leytmotivini təşkil edir. Rusların milli ideyasında pravoslavlıq, rus dövlətçiliyi və Rusiya ərazisi başlıca amildir. Rus milli ideyası getdikcə daha çox rusçuluqdan Rusiya ideyasına doğru gedir. Bu da şübhəsiz ki, burada yaşayan xalqların mənafeyi ilə diametrik şəkildə əkslik təşkil edir. ABŞ milli ideyasında dövlətçilik, din və prezident xüsusi yer tutur. Demokratiya milli ideologiyanın guşə məhək daşı zənn edilir. Böyük Britaniyanın milli ideologiyasında kral, din, parlament və ölkə ərazisi əsas sayılır. Yaxud qardaş Türkiyənin tarixinə baxaq. Osmanlı imperiyasında əvvəl osmançılıq, sonra islamçılıq və daha sonra türkçülük ideyalarının yaranıb inkişaf etməsi, nəhayətdə bu imperiyanın süquta uğraması ilə nəticələndi. Osmançılıq islam əhalisinin, islamçılıq xristianların, türkçülük isə ölkənin 670
qeyri-türk əhalisinin narazılığı ilə qarşılandı. Fələstinə muxtariyyət tələb edən yəhudi masonları buna nail olmadıqda bütün vasitələrlə imperiyanı çökdürməyə çalışdılar və ölkə əhalisi arasında çaşqınlıq yaratmaq üçün həm Avropada, həm də Türkiyədə adları yuxarıda göstərilən ideya cərəyanlarını, xüsusən də islamçılıq və türkçülüyü yayanları maliyyələşdirməyə başladılar. Onlar bu yolla bir növ öz qisaslarını alır, həm də bunu öz məqsədlərinə çatmağın yolu kimi görürdülər. Deməli, imperiyanın dağılmasında, həm daxili, həm də xarici amillər mühüm rol oynadılar. Burada başılca rolun kimə məxsusluğu mübahisəlidir və onun haqqında birmənalı rəy yox dərəcəsindədir. Ancaq o məlumdur ki, imperiyanın süqutu Qərb ölkələrinin və eləcə də yəhudi masonlarının maraqlarına tam uyğun idi. İslamçılığın və sonra da türkçülüyün yaranmasında qeyri-rus xalqlarının bütün Rusiyanı bürümüş milli hərəkat dalğası da müəyyən rol oynadı. Hətta belə bir fikir də formalaşıb ki, islam-türk xalqlarının ən çox istismar olunduğu Rusiya, istər panislamizin, istərsə də pantürkizmin vətənidir. Deməli, islamizmin və türkizmin yaranmasında üç mühüm xarici amil – Rusiya, Avropa və yəhudilər xüsusi rol oynamışlar. Amma əksər tədqiqatçılar islamizmin və türkizmin Vətəninin Türkiyə olduğunu iddia edirlər. Bu iddiaları da onunla əsaslandırırlar ki, Türkiyə o zamanlar bu hərəkata rəhbərlik edə biləcək yeganə islam-türk dövləti idi. Həm də Qərb islam dünyasını tutmaq üçün ən əvvəl Türkiyəni dağıtmalı idi. Türkiyə də öz növbəsində Qərbin təcavüzü qarşısında davam gətirmək üçün bu ideoloji cərəyanlardan istifadə etməyə çalışırdı. Paradoksal vəziyyət alınırdı. Bu ideyalardan Türkiyə özünü qorumaq üçün; Qərb, Rusiya və yəhudilər isə Türkiyəni parçalamaq üçün istifadə edirdilər. Yaranmış tarixi şərait isə heç də imperiyanın xeyrinə deyildi. Hətta Türkiyənin öz daxilində sultan hakimiyyətindən narazı olan qeyri-türklərlə yanaşı türklərin özü də bu imperiyanın çürüdüyünü, nə iləsə əvəz olunmalı olacağını dərk edirdilər. O ki qaldı yerli türk burjuaziyasına, onun da maraqları imperiyanın saxlanılmasının xeyrinə deyildi. Çünki Karl Marksın çox haqlı olaraq göstərdiyi kimi, onları bu imperiyada hakim sinif kimi tanımırdılar. ―Burada bütün millətlərə yer vardı, o cümlədən türklərə də‖ (Rene Pinon). Siyasi elitanın əsasını fanaroitlər (əsasən, yunanlar, ermənilər və yarıtürkləşmiş Balkan slavyanları) təşkil edirdilər. Onlar Türkiyədə mövcud olan bütün maddi və mənəvi rifah ehtiyatlarından lazımınca yararlansalar da daim imperiyanı arxadan vurmağa hazır idilər. Sadə adamları qəsdən incidir və ölkədə narazılıq yaradırdılar. Türklər isə Anadolunun sadə zəhmət adamlarından ibarət idilər və hər an onların hüquqları pozulur, mənlikləri tapdalanırdı. Sarayda və elmi-mədəni dairələrdə danışılan osmanlı dili isə
671
ölkə əhalisinə yad bir dil idi. Çünki ərəb-fars və türk sözlərinin konqlomersiyasından ibarət olan bu dil surroqat bir şeydi və əksəriyyət tərəfindən anlaşılmaz idi. Belə bir mürəkkəb tarixi şəraiti olan ölkə şübhə yox idi ki, dağılmaq ərəfəsində idi və dağıldı da. Marağı olan bütün siyasi tərəflər isə bu süqutdan öz tələbatlarını ödəməyə tələsdilər. Üç qitənin mərkəzində ən gözəl və ən əlverişli coğrafi şəraitə malik olan imperiya ərazisi dərhal bölüşdürülüb pay-püş edildi. Deyəsən, heç türklərin özlərini nəzərə alan yox idi. Lakin onlar bu işə kənardan bir seyrçi kimi baxmağı özlərinə sığışdıra bilməzdilər. Onların cəngavər, döyüşçü və passionar ruhu buna qətiyyən tab gətirə bilməzdi. Ona görə də onlar ayağa qalxdılar ki, öz haqlarını tələb etsinlər. Amma bütün bu söylənilənlərdən sonra deməliyik ki, dövrümüzün ümumi məzmunu milli ideyaların demokratiya və ümumbəşəri dəyərlərə söykənməsi zərurətini yaradıb. Bizə gəldikdə isə, göründüyü kimi ―türkləşmək, islamlaşmaq və yeniləşmək‖ şüarına, yeni bir ―azərbaycanlılaşmaq‖ şüarını da əhatə etmək zərurəti yaranır. Buna istər Azərbaycanda, istərsə də azərbaycanlıların kompakt halında yaşadıqları digər regionlarda ehtiyac hiss olunur. İstər türkçülük, istərsə də islamçılıq milli ideya kimi təklikdə hazırki Azərbaycanın tələbatını ödəmək gücündə deyil. Onlara mütləq əlavə bir qüvvə də lazımdır ki, bu qüvvənin də azərbaycançılıqdan başqa bir ideya olmayacağına heç şübhə yoxdur. Azərbaycançılıq evin içini, yəni, daxili siyasəti nizamlayan bir vasitədir və onu əldən buraxmaq olmaz. Ziya Göyalp da vaxtilə türkçülüklə turançılığın və türkmənçiliyin qarşılıqlı əlaqəsindən danışarkən birinci yerə türkçülüyü qoyurdu. Bu günkü azərbaycançılıq bizdə, türkçülüyün Türkiyədə oynadığı rolu oynaya bilər. Azərbaycançılıq- Azərbaycan dilinin, mədəniyyətinin və Vətəninin keşiyində durmaq deməkdir. Ölkənin müstəqilliyi, təhlükəsizliyi, milli maraqları bütün vasitələrlə azərbaycançılığın inkişaf etdirilməsini tələb edir. Çünki, o, sadəcə bir ideya olmaqdan ibarət deyil, həm də məqsəddir, müəyyən bir məqsədin həyata keçirilməsi vasitəsidir. Azərbaycançılıq inkişaf edərək artıq bir siyasi ideologiya halına gəlib və onun beşiyi başında ümummilli lider Heydər Əliyev dayanırdı. Azərbaycançılıq, başda prezident İlham Əliyev olmaqla, hazırki iqtidar tərəfindən də dəstəklənir və inkişaf etdirilir. Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|