Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

 

   Ədəbiyyat:  

 

1.  Ə.Tağıyev. milli kimlik və multikultural proseslər. Bakı, 2017. 

2.  Füyuzat  (1906-1907)  Transliterasiya  edəni,  çapa  hazırlayanı  və  öz  sözün 

672 

 

müəllifi O.Bayramova. bakı, Çağıoğlu, 2006. 

3.  http://www.e-qanun.az/framework/25154 

4.  Ə.Tağıyev. Milli kimlik fəlsəfəsi. Bakı, 2013. 

5.  Z.Göyalp. Türkçülüyün əsasları. Bakı, 1991. 

6.  Ə.Tağıyev. İnsan və millət fəlsəfəsi. Bakı, 1991. 

 

Rafail Əhmədli  

 

XIX ƏSR AZƏRBAYCANDA MĠLLĠ ġÜURUN 

FORMALAġMASINDA SOSĠAL-SĠYASĠ AMĠLLƏRĠN ROLU 

 

Milli  şüurun  formalaşmasında  fəlsəfi,  ədəbi-bədii  və  maarifçilik  ideyaları 

ilə yanaşı, sosial-siyasi ideyalar da mühüm rol oynayır. Çünki sosial-siyasi 

ideyası  olmayan  bir  xalqın  milli  şüurunun  formalaşması  yarımçıq  qalar, 

millət  milli  hədəflərə  tam  çata  bilməz,  xalq  hadisələrin  arxasınca  sürünər, 

sonda  xalq  uçuruma  yuvarlanar.  Sosial-siyasi  ideyalar  geniş  düşüncə, 

uzaqgörənlik,  bəlli  strategiya,  böyük  risk  və  cəsarətli  addım  tələb  edir. 

Bütün  ictimai  ideyalar  kimi  sosial-siyasi  ideyalar  da  mənəvi  istehsalın 

məhsuludur.  Sosial-siyasi  ideyaların  əsasını siyasi  şüur  təşkil  edir.  Bəllidir 

ki, cəmiyyətdən kənarda şüur, xüsusilə ictimai şüur yoxdur. İctimai şüurun, 

xüsusilə onun spesifik yönü olan siyasi ideyaların, sosial fikirlərin mənəvi 

istehsal  prinsipi  ilə  sıx  əlaqəsi  vardır.  Deməli,  sosial-siyasi  ideyalar  təkcə 

fərdi-psixoloji  hadisə  deyil,  həm  də  ictimai-tarixi  xarakter  daşıyır.  Bu 

anlamda  (XIX  əsr  və  xüsusilə)  XIX  əsrin  sonu  XX  əsrin  əvvəllərində 

Azərbaycanda milli şüurun formalaşmasında sosial-siyasi ideyaların xüsusi 

yeri  vardır.  Milli  şüurun  formalaşması  bütün  dövrlərdə  xalqın  (mövcud 

olduğu)  mürəkkəb  sosial-siyasi  və  mədəni-etnik  sistemdə  mühüm  bir 

element  olmuş,  olur  və  gələcəkdə  də  olacaqdır.  Bütün  xalqlar  özlərini 

maksimum  dərəcədə  dərindən  dərk  etməyə,  öz  (intellektlərinin)  fikir  və 

mülahizələrini anlatmağa çalışır. 

Milli  şüurun  formalaşmasında  milli  ideyalar  əsas  rol  oynayır.  Çünki  milli 

ideya cəmiyyətin, xalqın və qarşılıqlı olaraq yaradılacaq dövlətin mənasıdır. 

Bu məna olmasa, istər cəmiyyətin və xalqın, istərsə də yaradılacaq dövlətin 

gələcəyi olmaz. O, tarixən məhvə məhkumdur. 

Milli  şüurun  formalaşmasında  milli  ideyaların  tərkib  hissəsi  olan  sosial-

siyasi ideyalar mənsub olduğu xalqın milli dövlət quruculuğu praktikası ilə 

qırılmaz  surətdə  bağlıdır.  Ümumiyyətlə,  XIX  əsr  və  XX  əsrin  əvvəlləri 

Azərbaycan  xalqının  sosial-siyasi  həyatında  mühüm  dəyişikliklər  dövrü 

olmuşdur.  Bu  dövrün  ilk  30  ilində  Azərbaycan  ərazisi  xarici  işğalçıların 

hücumlarına məruz qalmış, bu hücumlar nəticəsində ölkədə xeyli miqdarda 

673 

 

insan  tələfatı  olmuş,  yüzlərlə  ailə  doğma  yurd-yuvasını  tərk  etmək 

məcburiyyətində  qalmış,  şəhər  və  kəndlər  xarabaya  çevrilmiş,  məhsuldar 

qüvvələrə ağır zərbələr vurulmuşdur. 

Bu  dövrdə  çar  Rusiyasının  ağır  zərbələri  nəticəsində  Azərbaycan 

dövlətçiliyi  sarsılmış,  ölkə  və  xalq  iki  hissəyə  –  Şimala  və  Cənuba 

parçalanmışdı.  1813-cü  il  ―Gülüstan‖,  xüsusilə  1828-ci  il  ―Türkmənçay‖ 

müqavilələri ilə ikiyə parçalanan Azərbaycanın təkcə elmi-mədəni, mənəvi-

ideoloji  deyil,  həm  də  sosial-siyasi  həyatı  çar  Rusiyası  və  Qacarlar 

dövlətinin timsalında iki müxtəlif geosiyasi məkanda və geoinzibati rejimdə 

cərəyan  etməyə  başlamışdı.  Quzey  Azərbaycan  xanlıqları  çar  orduları 

tərəfindən  işğal  edildikdən  sonra  bu  xanlıqların  bir  qismi  məcburən 

Rusiyanın hakimiyyətini qəbul etmiş, bəzi xanlıqlar isə ona qarşı çıxmışlar. 

Qarabağ, Şəki və Şamaxı xanlıqları rus hakimiyyətini qəbul etdikləri üçün 

onların idarəçiliyi olduğu kimi saxlanılmış, Gəncə, Bakı və Quba xanlıqları 

Rusiya  hakimiyyətini  qəbul  etmədikləri  üçün  onların  əraziləri  işğal 

edildikdən  sonra  oradakı  xanlıq  idarə  sistemi  ortadan  qaldırılmışdı.  Lakin 

Rus  hakimiyyətini  qəbul  edən  xanlıqların  da  ömrü  uzun  sürməmiş,  1819-

1826-cı illər arasında Şəki, Şamaxı, Qarabağ və Lənkəran xanlıqlarında da 

xanlıq  idarə  sistemi  ləğv  edilmişdi.  Azərbaycanda  mərkəzi  Şuşa  olan 

―Müsəlman  Əyalətləri  Rəisliyi‖  yaradılmış  və  ona  Rus  zabiti  başçı  təyin 

edilmişdi. Quzey Azərbaycan xanlıqları əyalətlərə və dairələrə bölünmüşdü. 

Əyalət  və  dairələrin  başına  da  Qafqazın  baş  komendantı  tərəfindən 

komendantlar təyin edilmişdi. Əyalətin komendantı özünü bu əyalətin xanı 

hesab edirdi. Bu komendantların bəylərə torpaq bağışlamaq və ya torpaqları 

onlardan  geri  almaq  və  digər  səlahiyyətləri  var  idi.  Əslində  bu 

komendantlar əyalətlərin mütləq hakimi idilər. Onların yalnız ölüm hökmü 

vermək kimi yetkiləri yox idi. 

Komendant  üsul-idarəsi  dövlət  xəzinəsinə  xeyli  ziyan  vurduğundan  çar 

hökuməti  onu  ləğv  etmiş,  öz  hökmranlığını  möhkəmləndirmək  üçün  onun 

yerinə  ―Zaqafqaziya  diyarının  idarə  olunması  üçün  müəssisə‖  adlı  yeni 

islahat  sənədi  qəbul  edib  tətbiq  etməyə  başlamışdı.  Bu  islahat  sənədi  ilə 

Zaqafqaziyanın,  o  cümlədən  də  Quzey  Azərbaycanın  inzibati  quruluşu 

dəyişdirilərək  onu  Ümumrusiya  inzibati  ərazi  bölgüsünə  uyğunlaşdırmışdı. 

Bütün  bunlar  Azərbaycan  sosial-siyasi  həyatına  və  Azərbaycan  xalqının 

milli şüurunun formalaşmasına da öz təsirini göstərmişdi. Azərbaycan xalqı 

çox  mürəkkəb  və  keşməkeşli  bir  tarixə  malik  olduğundan  onun  milli 

şüurunun  formalaşması  xeyli  ağrılı-acılı  olmuşdur.  Belə  ki,  XVIII  əsrin 

birinci  yarısından  başlayaraq,  Azərbaycan  dövlətinin  ayrı-ayrı  xanlıqlara 

parçalanması,  əsrin sonlarına doğru səfəvilərlə əfşarlar dövlətinin qalıqları 

üzərində  Qacar  Türk  dövlətini  meydana  çıxması  və  nəhayət,  çar 

674 

 

Rusiyasının  Azərbaycanın  quzeyini  öz  müstəmləkəsinə  çevirməsi 

Azərbaycan ərazisi ilə yanaşı Azərbaycan xalqının da ikiyə parçalanmasına 

səbəb olmuşdu. Bu ikiyə parçalanma təkcə maddi və mənəvi ayrılığa deyil, 

sosial-siyasi sahədə də öz təsirini göstərmiş, Azərbaycan düşünürlərinin də 

dünyagörüşündə müəyyən fərqliliklərə yol açmışdı.  

Bəlli  olduğu  kimi,  milli  şüurun  təşəkkülü,  formalaşması  və  inkişafı 

müəyyən tarixi təkamül mərhələləri ilə bağlıdır. Milli siyasi şüur cəmiyyət 

həyatında baş verən sosial-siyasi ideyalara və praktikaya əsaslanaraq inkişaf 

edir.  Ona  görə  də,  bu  problem  xalqın  fərdlərinin  məsuliyyəti  ilə,  siyasi 

mədəniyyətin inkişaf  dərəcəsi ilə  yanaşı,  xalqın  keçmiş  olduğu  uzun  tarixi 

inkişaf  yolu  və  içində  yaşadığı  mövcud  şəraitlə,  dövrün  sosial-siyasi 

hadisələrinin  ona  təsiri  və  s.  bu  kimi  amillərlə  bağlıdır.  Əgər  milli  şüurun 

formalaşmasında 

sosial-siyasi 

ideyaların 

müəllifi 

Azərbaycan 

mütəfəkkirləri  idisə,  onun  praktikaya  tətbiqinin  müəllifi  Azərbaycan  xalqı 

idi.  

Azərbaycan  xalqında  təməlləşən  və  gerçəkləşməsi  uğrunda  bütün  milləti 

belə  ölüm-dirim  savaşına    sövq  edən  «dövlətçilik  fikrinin»  mənbəyini  hər 

şeydən  əvvəl  mədəni  inkişaf  nəticəsində  etnik  «milliyət»  halından  sosial-

siyasi  mənada  «millət»  halına  keçməsində  aramağın  lazım  olduğunu 

bildirən milli ideoloq Mirzə Bala Məhəmmədzadə Avropadan Azərbaycana 

bir sıra ictimai, iqtisadi fikirlərin gəlməsini qəbul etməklə bərabər, həm də 

göstərirdi ki; «dövlət fikri Azərbaycan üçün yeni və yabançı bir fikir deyil. 

Çünki Azərbaycan türkü əsrlər boyu eyni ərazi üzərində müstəqil, müəzzəm 

və qüdrətli dövlətlər qurmuş və hakimiyyət həyatı yaşamış bir millətdir» (3, 

s. 72). 

Azərbaycan  türkünün  xarakterik  xüsusiyyətlərini  şərh  edən  Mirzə  Bala 

göstərir  ki,  bu  xüsusiyyət  «hər  türk  üçün  müştərək  bir  səciyyə  olan 

hürriyyətə məftunluq, hakimiyyət və istiqlal qürurundan ibarətdir. Türk heç 

bir  zaman  məhkum  və  əsir  olmamışdır.  Onun  üçündür  ki,  məhkum 

bulunduğu  son  əsrlər  ərzində  daima  məğrur,  təkəbbürlü  olmuş,  hür  və 

sərbəst olmağa can atmışdır. Bu onun daima müstəqil, hakim kimi yaşamış 

olduğunun nişanəsidir» (3, s. 73). 

Tarixən  Azərbaycanda  mövcud  olmuş  müstəqil  dövlətlərin  qısa  xülasəsini 

şərh  edən  Mirzə  Bala  qeyd  edir  ki,  «Azərbaycanda  dövlət  fikri  bu 

torpaqlara  türklərlə  bərabər  gəlmiş,  onlarla  bərabər  yaşamış,  bərabər 

təkamül və inkişaf edərək çağdaş bir şəkil almışdır» (3, s. 73-74). 

Azərbaycanın  şimalının  çar  Rusiyası  tərəfindən  müstəmləkəyə  çevrilməsi, 

feodal istismarı, ağır vergilər xalqın sosial həyatında mühüm dəyişikliklərə 

və xalqın haqlı narazılıqlarına səbəb olmuşdu. ―Hələ 1826-cı ildə Gəncədə 

müstəmləkə  zülmünə  qarşı  üsyan  olmuş,  lakin  çar  hökuməti  dairələri  bu 

675 

 

üsyanı amansızlıqla boğmuşdular‖. (2, s. 586). 

Bu üsyanın yatırılmasına baxmayaraq, Azərbaycan xalqının mübarizə əzmi 

qırılmamış,  ―XIX  əsrin  30-cu  illərində  müstəmləkə  və  feodal  əsarəti 

əleyhinə bir neçə böyük üsyanlar baş vermişdi. Amansız müstəmləkə zülmü 

və  feodal  istismarı  kəndləri  mütləqiyyətə  və  feodallara  qarşı  mübarizəyə 

qaldırmışdı. Müstəmləkə əleyhinə ilk böyük çıxış 1830-cu ildə Car-Balakən 

ərazisində baş vermişdi‖. (1, s. 106). 

Üsyançılarla  müstəmləkə  qoşunları  arasında  dəfələrlə şiddətli toqquşmalar 

olsa da, bu üsyan da çar qoşunları tərəfindən qan içində boğulmuşdu.  

Lənkəranın  keçmiş  xanı,  1826-1828-ci  illər  Rusiya-Qacar  müharibəsi 

dövründə  bir  çox  bəylərlə  birlikdə  Qacar  şahının  tərəfinə  keçərək  ona 

sığınan Mir Həsən xan və onun ətrafında birləşən narazı feodallar 1831-ci 

ilin  5  martında  30  silahlı  atlı  ilə  sərhəd  çayı  olan  Astara  çayını  keçərək 

Lənkəran  tərəfə  hərəkət  etməsi  xəbəri  lap  əvvəlcədən  geniş  xarakter  almış 

kəndli üsyanının başlanması üçün siqnal olmuşdu. Bu dövrdə çar ordusunun 

əsas  qüvvələri  çarizmə  və  müstəmləkəçilik  əleyhinə  mübarizəyə  qalxmış 

Dağıstan dağlılarına qarşı göndərildiyindən bu ərazidə rus qoşun qüvvələri 

məhdud  idi.  Hökumət  qüvvələrinin  üsyançılara  qarşı  ciddi  müqavimət 

göstərə  bilmədiyi  bir  şəraitdə  yerli  əhali  tərəfindən  göstərilən  kömək  ilk 

dövrdə  Mir  Həsən  xanın  müvəffəqiyyət  qazanmasını  təmin  etmiş  və  10 

mart  1931-ci  ildə  üsyançılar  Lənkəran  şəhərini  qismən  mühasirəyə 

almışdılar.  Əyalət  komendantının  üsyançılara  qarşı  yerli  əhalidən  təşkil 

edilib  Ərçivan  kəndində  yerləşdirdiyi  süvari  dəstə  bütün  heyəti  ilə 

üsyançıların tərəfinə  keçib qiyamçı xanın oğlu Abdulla Bəyə  qoşulmuşdu. 

Bütün  bunlara  baxmayaraq,  iki  ay  davam  edən  Lənkəran  üsyanı  toplarla 

silahlanmış  hökumət  qoşunları  tərəfindən  amansızcasına  yatırılmış, 

Basovun  kazak  dəstəsi  tərəfindən  təqib  edilən  Mir  Həsən  xan  əvvəlcə 

Lənkərana,  mayın  5-də  Astara  mahalına  qaçmış,  mayın  7-də  isə  cəmi  20 

nəfərdən ibarət dəstəsi ilə Astara çayından Azərbaycanın cənubuna keçərək 

canını qurtarmışdı. (1, s. 107-111). 

Bir  neçə  il  sonra,  1837-ci  ildə  Azərbaycanın  şimalında,  Quba  əyalətində 

mütləqiyyətin  sosial  və  müstəmləkə  zülmünə  qarşı  XIX  əsrdə  Quzey 

Azərbaycan  kəndlilərinin  ən  böyük  silahlı  üsyanı  –  kəndli  çıxışları 

alovlanmışdı.  Çarizm  tərəfindən  Quba  əyaləti  kəndlilərinə  müstəmləkə 

zülmü,  Azərbaycanda  təyin  etdiyi  vəzifəli  şəxslərin  əhalini  açıq  şəkildə 

soyması,  onların  azğınlığı  və  özbaşınalığı  üçün  əlverişli  şərait  yaradan 

komendant  üsul-idarəsinin  bərqərar  olması  1837-ci  il  Quba  kəndlilərinin 

üsyanının  əsas  səbəbi  idi.  Həmçinin  hökumət  dairələrinin  Varşavada 

yerləşən  süvari  müsəlman  alayında  xidmət  üçün  könüllülər  tələb  etməsi 

Yuxarıbaş mahalı kəndlilərinin səbir kasasını dolduran sonuncu damla oldu. 

676 

 

Könüllülərin  tamamilə  yerli  əhali  hesabına  təchiz  edilməli  olduğundan, 

əslində  çarizm  bu  aktla  çar  hakimiyyət  orqanlarının  əlavə  özbaşınalıqları 

üçün  mənbə  olan  yeni  mükəlləfiyyət  tətbiq  edirdi.  Bu  tələb  kəndlilər 

tərəfindən əsgəri mükəlləfiyyətin başlanması kimi qəbul edilmiş və 1837-ci 

ilin  aprel  ayında  əyalətdə  kütləvi  kəndli  hərəkatının  başlanmasına  təkan 

vermiş  və  az  zaman  içərisində  digər  qonşu  mahallara  yayılaraq  bütün 

əyaləti  bürümüşdü.  Vəziyyətin  ciddiliyini  nəzərə  alan  hökumət  müəyyən 

güzəştlərə  getməyə  məcbur  olsa  da  kəndlilərin  mükəlləfiyyətlərin 

azaldılması  haqqındakı  əsas  tələbləri  yerinə  yetirilmədiyindən  1837-ci  ilin 

avqust  ayında  Quba  əyalətində  kütləvi  silahlı  üsyan  başlamışdı.  Üsyana 

Xulud  kəndinin  kəndxudası  Hacı  Məhəmməd  başçılıq  edirdi.  Hacı 

Məhəmməd  1837-ci  ilin  avqust  ayının  əvvəllərində  Şeyx  Şamilin  müridi 

Əmir  Əli  ilə  görüşmüş,  görüşdə  Əmir  Əli  Şeyx  Şamilin  Yuxarıbaş 

kəndxudalarının adına ünvanladığı məktubunu ona vermişdi. Şeyx Şamil bu 

məktubunda  onları  çar  hökuməti  nümayəndələrinin  yalançı  vədlərinə 

inanmamağa, əldə silah öz hüquqlarını müdafiə etməyə çağırırdı. Məktubda 

Şamil yazırdı: ―Silaha sarılın, üsyan qaldırın!‖ (1, s. 112, 113, 114). 

Hacı Məhəmməd 1837-ci ilin 20 avqustunda üsyan bayrağını qaldıraraq çar 

müstəmləkələrinə qarşı silahlı üsyana başladı. Artıq bir neçə gündən sonra, 

Barmaq  mahalı  istisna  olmaqla,  bütün  əyaləti  kəndli  üsyanının  alovları 

bürümüşdü.  Üsyanda  kəndxuda  və  kəndlilərlə  yanaşı,  Quba  şəhərinin 

sakinləri  və  çarizmin  torpaq  siyasətindən  narazı  olan bir çox  Quba  bəyləri 

də  iştirak  edirdi.  Hacı  Məhəmmədə  onun    ən  yaxın  silahdaşlarından  olan 

Yarəli  də  qoşulmuşdu.  Üsyançılar  Hacı  Məhəmmədi  özlərinin  xanı 

seçmişdilər.  Bütün  bunlara  baxmayaraq,  topla  silahlanmış  çar  qoşunları 

Quba  üsyanını  da  amansızcasına  yatırmış,  Hacı  Məhəmmədi  isə  Mirzə 

Məhəmməd  xan  ələ  keçirib  hökumət  qüvvələrinə  təslim  etmişdi.  Çar 

nümayəndələri məhkəmə quraraq Hacı Məhəmmədi edam etmiş, üsyanın 4 

fəal  iştirakçısını  hərbi  məhkəməyə  vermiş,  Yarəli  isə  dağlara  çəkilərək 

gizlənməyə müvəffəq olmuşdu (1, s. 114, 115, 116). 

Quba  üsyanının  amansızlıqla  yatırılmasına  baxmayaraq  1838-ci  ildə  Şəki 

əyalətində  çar  müstəmləkə  zülmünə  qarşı  keçmiş  Şəki  xanlığını  bərpa 

etmək uğrunda üsyan başlamış, üsyana Qacar dövlətinə sığınmış Şəki xanı 

Səlim  xanın  oğlunun  göndərdiyi  Məşədi  Məhəmməd  başçılıq  etmişdi.  O, 

Dağıstanlıların  köməyi  ilə  Şəki  əyalətinə  gəlmiş,  yerli  əhalini  öz  ətrafına 

toplayıb  şəhəri  tutmuşdu.  Özünü  Şəki  xanının  varisi  elan  edən  Məşədi 

Məhəmməd  tezliklə  ələ  keçirilmiş  və  Nuxa  həbsxanasına  salınmışdı.  O, 

Nuxa  həbsxanasından  Dağıstana  qaçaraq  burada  Rutullu  Ağa  bəylə  əlaqə 

yaratmışdı. O, Ağa bəyin tərkibində çar hökumətinin təqiblərindən dağlara 

qaçmış şəkililərlə bərabər 5 minlik dəstəsi ilə Şəki əyalətinin ərazisinə daxil 

677 

 

olmuşdu.  Xaçmaz  mahalının  bir  çox  sakini  də  bu  dəstəyə  qoşulmuşdu. 

Əyalətin  Şəki  və  Vartaşen  mahallarının  əhalisi  də  üsyançılara  açıq-aşkar 

rəğbət  bəsləyir,  onlara  köməklik  göstərirdilər.  Əhalinin  köməyi  ilə  Ağa 

bəyin  dəstəsi  sürətlə  yaxınlaşmağa  müvəffəq  olmuş,  çar  qoşunu  geri 

çəkilməyə  və  qala  divarları  arxasında  gizlənməyə  məcbur  olmuşdular.  Bir 

neçə  gün  ərzində  Nuxa  yaxınlığında  üsyançılarla  çar  ordusu  arasında 

toqquşmalar  olmuş,  lakin  tərəflərdən  heç  biri  həlledici  qələbə  qazana 

bilməmişdi.  Nəhayət,  sentyabrın  əvvəllərində  Nuxadakı  çar  qarnizonu 

kömək  aldığından  üsyançılar  sentyabrın  3-də  şəhəri  tərk  etməyə  məcbur 

olmuşdu.  Çar  qoşunları  üsyançıları  təqib  edərək  onları  məğlubiyyətə 

uğratmış, Məşədi Məhəmməd Qacar dövlətinin ərazisinə qaçmış, beləliklə, 

Şəki üsyanı da məğlubiyyətə uğradılmışdı (1, s. 117, 118). 

Azərbaycanda  baş  verən  bu  kəndli  hərəkatları  və  üsyanları  pərakəndə, 

qeyri-mütəşəkkil olduğundan, üsyana rəhbərlik edə biləcək vahid mərkəzin 

olmadığından  hamısı  məğlubiyyətlə  nəticələnmiş  və  müstəmləkəçi  çar 

orduları tərəfindən amansızlıqla yatırılmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq, bu 

üsyanların  hamısı  hər  yerdə  keçmiş  xanlıqların  yerində  yaradılmış,  hərbi 

müstəmləkə idarə sisteminə qarşı çevrilmişdi. 

Pərakəndə  halda  baş  verən  üsyanlar  amansızlıqla  yatırılsada,  etnos  olaraq 

öz  dövlətini  qurmaq  ugrunda  mubarizədə  bütün  qeyri  insani  təzyiqlərə 

məruz  qalsada,  dini,  əxlaqi,  və  mənəvi  sıxıntılarla  üzləşsədə  Azərbaycan 

xalqı XIX əsrdən milli şüuru inkişaf etmiş, milliyyət halindan öz dövlətini 

qurmaq  ugrunda  mübarizə  aparan,  vahid  siyasi  iradə  qoya  bilən  millət 

halında çıxa bilmişdir. 

Mirzə  Balaya  görə,  bir  toplumun  ortaq  istəyi  ilə,  ortaq  qərar  və  iradəsi  ilə 

toplu  qeyrətləri  nəticəsində  dövlət  yaratması  demək,  o  toplumun  millət 

halına  gəlməsi  deməkdir.  Millətlərin  milli  dövlət  qurduğu  və  milli  dövlət 

qurmaq  üçün  uğraşdığı  və  mücadilə  etdiyi  zaman  vardır.  Çünki  millət 

varlığını qorumaq və gələcəyini əmniyyət altına almaq üçün dövlət halında 

təşəkkül  edir.  Dövlət  halında  təşəkkül  tapmayan  və  yaxud  dövlət  qurmaq 

üçün mücadilə etməyən milli toplumlar hələ millət olmamış deməkdir (5, s. 

7-8).      

Mirzə  Bala  Millət  və  dövlət,  demokratiya  və  dövlət,  qanun  və  dövlət, 

cəmiyyət və dövlət, dövlət və milli dövlət və Türk dövlətçilik tarixinə həsr 

etdiyi «Millət və dövlət» adlı məqaləsinin son bölümündə Türk dövlətçilik 

tarixindən qısa şəkildə bəhs edərək belə bir nəzəri fikir irəli sürmüşdür ki, 

millətin  öz  hakimiyyəti  və  Milli  dövlət  yaratmaq  üçün  Avropada  XVIII 

əsrin sonlarından etibarən başlayan hərəkat Türk tarixində VI-VII əsrlərdə 

başlamışdır (4). 

Azərbaycan  kəndlilərinin  çarizmə  və  mülkədar  bəylərə  qarşı  mübarizəsi, 

678 

 

xüsusilə,  1840-cı  ildə  çar  tərəfindən  Rusiyada  çoxdan  tətbiq  edilən 

təhkimçilik rejiminin Azərbaycanda da tətbiq edilərək bəylərin torpağın tam 

sahibi,  kəndlilərin  isə  torpağa  bağlı  kölə  olduqdan  sonra  ardı-arası 

kəsilmədən davam etmişdir. Əgər çar Rusiyası Quzey Azərbaycanın hərbi-

siyasi  istilasını  XIX  əsrin  ilk  30  illiyi  ərzində  silah  gücünə  başa  çatdıra 

bilmişdisə, 

bu, 

Azərbaycan 

torpaqlarının 

mənimsənilməsi 

və 

iqtisadiyyatının  Rusiyanın  iqtisadi  mənafelərinin  xidmətinə  cəlb  olunması 

prosesi  kifayət  qədər  uzun  sürmüşdür.  Bunun  əsas  səbəblərindən  biri  çar 

Rusiyasının  işğal  etdiyi  ərazilərdə  ―Komendant  üsul-idarəsi‖nin  tətbiq 

edilməsi idi. 

Belə  ki,  yerli  iqtisadiyyatın  özünəməxsusluğundan  Azərbaycanda  mövcud 

olan  mürəkkəb  sosial-siyasi  və  iqtisadi  münasibətlər  sistemindən  baş 

çıxarmayan  müxtəlif  rütbəli  çar  məmurlarının  mülahizələrinə  əsaslanan 

Rusiya  hökumətinin  uzun  müddət  sabit  sosial-siyasi  və  iqtisadi  siyasəti 

olmadığından  bu  siyasət  tamamilə  iflasa  uğramışdı.  30-cu  illərin  xalq 

üsyanlarında 

iştirak 

edən 

Azərbaycanın 

imtiyazlı 

təbəqələrini 

cəzalandırmaq,  həmçinin  həmin  təbəqələrin  torpaqları  hesabına  xəzinə 

mülklərini  genişləndirmək  istəyən  çar  hökuməti  kəskin  müqavimətlə 

qarşılaşaraq geri çəkilməyə məcbur olmuşdu. Ona görə də çar hökuməti 6 

dekabr 1846-cı il çar fərmanı və 1847-ci il ―Kəndli Əsasnaməsi‖ ilə Şimali 

Azərbaycanın  sosial-siyasi  elitası  ilə  ittifaq  bağlamağa  məcbur  olmuş, 

tiyuldar  bəylərin  hüquqlarını  mülkədarlarla  eyniləşdirmiş  və  xüsusi  torpaq 

sahibi  olan  kəndlilərin  üzərində  bəylərin  geniş  hüquqlarını  təsbit  etmişdi. 

Lakin  çarizmin  Azərbaycan  kəndlilərini  Rusiyada  olduğu  kimi  torpağa 

təhkim edib onları təhkimli kəndliyə çevirmək cəhdi baş tutmamışdı. 

Çar  hökuməti,  eyni  zamanda,  yerli  feodalların,  özünün  həqiqi  bəylərin  və 

bəyliklərini  ləğv  edərək  onların  yerinə  təyin  etdiyi  saxta  bəylərin  və 

ruhanilərin  ittifaqını  möhkəmləndirməklə  Şimali  Azərbaycanda  özünə 

sosial 

dayaq 

yaratmış, 

şəriət 

məhkəmələrinin 

səlahiyyətlərini 

genişləndirmiş,  yaratdığı  süni  bəylərin  və  ağaların  torpaq  sahibkarlığı 

hüquqlarını  qanunvericilik  yolu  ilə  təsdiq  etmişdi.  Beləliklə  də  çar 

hökumətinin  inzibati  məhkəmə  sistemində  etdiyi  dəyişikliklər  zəhmətkeş 

kəndlilərin  vəziyyətini  yüngülləşdirməmiş,  əksinə,  sosial  və  milli  əsarəti 

daha  da  ağırlaşdırmışdı.  Çarizmin  bu  islahatları  onun  Azərbaycandakı  və 

ümumən 

bütün 

Cənubi 

Qafqazdakı 

mövqeyinin 

daha 

da 

möhkəmləndirilməsinə,  mütləqiyyətin  buralardakı  müstəmləkə  siyasətinin 

yeni  vəzifələrinin  həyata  keçirilməsinə  yönəldilmişdi.  Artıq  xalq  kütlələri 

təkcə  çar  məmurları  ilə  deyil,  yerli  süni  bəy  və  mülkədarlarla  da  qarşı-

qarşıya  gəlməyə  məcbur  olmuşdu  ki,  bu  işdə  Azərbaycanda  yaranan  yeni 

bir hərəkat – ―Qaçaq Hərəkatı‖ mühüm rol oynamışdı. 

679 

 

Ümumiyyətlə, tarixən istilaya uğrayan, istismar olunan, əsarətdə yaşayan və 

məhv  edilməyə  çalışılan  xalqla,  istismar  edən,  məhv  edən  imperialist 

rejimlər  arasında  mübarizə  həmişə  davam  etmişdir.  XIX  əsrdə  də  bu 

mübarizə  Azərbaycan  xalqının  Rus  imperialist  rejiminə  qarşı  olmuşdur. 

Quzey  Azərbaycan  xalqının  bu  istismarçı  və  zalım  rejimə  qarşı  mübarizə 

formaları  müxtəlif  olmuşdur.  Passiv  mübarizə  yolu  olsa  da,  bəzən 

Azərbaycan  xalqı  çar  imperialist  idarəsinə  vergi  verməməklə,  onların 

istehsal etdikləri məhsulları almamaqla, məcburi işlərdən boyun qaçırmaqla 

öz  etirazlarını  bildirmiş,  bəzi  hallarda  çar  məmurlarını  öldürməklə  bunu 

həyata  keçirmiş,  bəzən  də  kütləvi  şəkildə  rus  işğalçılarına  qarşı  üsyanlar 

etmişlər.  

Bütün bunlarla yanaşı, Quzey Azərbaycanda milli şüurun formalaşmasında 

əsasən  istismarçı  rus  çar  rejiminə  və  yerli  zülmkarlara  qarşı  mübarizə 

prosesində  meydana  gələn  Maarifçilik  hərəkatı  ilə  yanaşı  Kəndli 

üsyanlarının və Qaçaq hərəkatının da mühüm rol olmışdur.