Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

Radif  Mustafayev 

 

MÜASĠR DÖVR LĠBERALĠZM ġƏRAĠTĠNDƏ 

MULTĠKULTURALĠZMĠN DĠSKURSĠV ƏSASLARINA BAXIġ 

 

GiriĢ 

Keçən  əsrin  60-cı  illərindən  başlayaraq  Qərb  aləmində  gündəmə  çıxmış 

multikulturalizm  düşüncəsinin  və  bütövlükdə  ideologiyasının,  o  cümlədən 

də artıq fəlsəfəsinin formalaşmasının başlıca səbəblərindən biri dünyada baş 

verən  qloballaşma  prosesi,  onun  doğurduğu  nəticələr  hesab  edilməkdədir. 

Xüsusən  də,  90-cı  illərdə  Sovet  İttifaqının  süqutundan  sonra  artıq 

kapitalizm  və  sosializm  dilemması  öz  ideoloji  əhəmiyyətini  itirdiyindən 

nəinki  postsosialist  düşərgəsi  cəmiyyətlərində,  eləcə  də  liberalizmin 

hegemon  olduğu  ölkələrdə  də  yeni  yanaşmalar,  başqa  sözlə  deyilərsə 

postmodernist mövqelər özünü göstərməkdədir. Üstəlik buraya müasir dövr 

cəmiyyətlərdəki  mədəniyyətlərin  siyasiləşdirilməsini  və  ya  getdikcə 

beynəlxalq 

arenada 

da 

özünü 

göstərməkdə 

olan 

siyasətin 

mədəniləşdirilməsini  (müxtəlif  sivilizasiyaların  toqquşmalarından  tutmuş 

dialoquna qədər mövcud konsepsiyalar timsalında) əlavə etsək onda çağdaş 

dönəmdə  multikulturalizm  fəlsəfəsinin  aktuallığını  anlamaq  mümkündür. 

Amma  müasir  dövrün  mürəkkəb  geosiyasi  reallıqları,  bəlkə  də  müəyyən 

anlamda sosializmlə kapitalizmin qarşılıqlı mübarizəsinin zəruri nəticəsitək 

ortalığa  çıxmış  multikulturalizm  ideologiyasını  heç  də  bütövlükdə 

dəstəklənməyərək  hətta  mövcud  vəziyyəti  əldə  rəhbər  tutub  bir-çox  Qərb 

ölkələrində multikulturalizmin iflasından da bəhs edildiyinin şahidi oluruq. 

Elə  bu  baxımdan  Ümumilli  Lider  Heydər  Əliyevin  memarı  olduğu 

azərbaycançılıq  ideologiyasının  ləyaqətli  davamçısıtək  Azərbaycan 

Respublikasının  Prezidenti  cənab  İlham  Əliyevin  2016-cı  il  yanvar  ayının 

10-da  Nazirlər  Kabinetinin  iclasındakı  nitqini  xatırlamağımız  tam  yerinə 

düşür: ―...bəzi siyasətçilər deyirlər ki, multikulturalizm iflasa uğrayıb. Bəlkə 

hardasa  iflasa  uğrayıb.  Amma  Azərbaycanda  yaşayır  və  bu  meyillər,  bu 

ideyalar  güclənir,  ictimaiyyətdən  də  daha  çox  dəstək  alır.  Biz  bu  yolla 

gedəcəyik.‖ (1, s.114)  

Həqiqətən də biz müasir dövrün inkişaf tendensiyalarını təhlil edərkən deyə 

bilərik ki, multikulturalizm ideologiyası siyasi reallıqtək bəzi cəmiyyətlərdə 

ciddi maneələrlə qarşılaşmış olsa da, onun ideya, fəlsəfi əsasları hətta qalib 

hesab  edilməli  olan  liberalizmin  bütün  daxili  patternlərinə,  xüsusən  də 

neoliberalizmə  münasibətdə  öz  nəzəri,  ideoloji  əhəmiyyətini  qoruyub 

saxlamaqdadır.  Odur  ki,  biz  təqdim  edilən  məqalədə  Azərbaycan 

Respublikasında  rəsmi  dövlət  ideologiyasının  mühüm  tərkib  hissəsi  elan 

793 

 

edilmiş  multikulturalizmin  elmi-fəlsəfi  tədqiqi  baxımından  müasir  dövrdə 

sanki  yeganə  qalmış  liberalizm  şəraitində  sözügedən  fenomenlə  bağlı 

diskursiv  əsaslara  diqqət  edilməsini  qarşımıza  vəzifə  kimi  qoymuşuq. 

Xüsusən  də,  problemlə  tanışlıq  bizə  deməyə  əsas  verir  ki,  sözügedən 

istiqamətlər  və  bütövlükdə  multikulturalizm  fəlsəfəsi  cəmiyyətdəki  ədalət, 

bərabərlik və azadlıq idealları ilə nəinki birbaşa əlaqəli, hətta onların müasir 

ifadə forması da hesab edilə bilər. Buna sübuttək 2016-cı ildə nəşr edilmiş 

Nicat  Məmmədlinin  ―Multikulturalizm.  Panaseya  yoxsa  alternativ‖ 

kitabından müəllifin I.Bloemraad və M.Wridght kimi Qərb tədqiqatçılarının 

mövcud akademik ədəbiyyatın ümumi təhlilindən multikulturalizm anlayışı 

ifadəsinin  dörd  qrupda  cəmləşdirməyin  mümkünlüyü  qənaətlərini  misal 

göstərə bilərik. Belə ki, bu qruplardan Azərbaycan multikulturalizm modeli 

üçün  əhəmiyyət  kəsb  edən  ikinci  sırada  duranın  multikulturalizmin  ədalət 

və bərabərliyin siyasi fəlsəfəsi olması, üçüncüsünün isə etnik, mədəni, irqi 

və  dini  müxtəlifliyin  tanınmasına  və  idarəedilməsinə  istiqamətlənmiş 

siyasət  olduğu  diqqət  çəkməyə  bilməz  (1,  s.15)  Buna  görə  də  biz,  müasir 

dövrdə liberalizmlə multikulturalizmin qarşılıqlı münasibətlərinin diskursiv 

əsaslarına  keçməzdən  öncə  ədalət  və  sosial  ədalət  anlayışlarının  nəinki 

təkcə  Qərb  sivilizasiyası  əsasında,  o  cümlədən  də  Şərqə  münasibətdə, 

xüsusən  də  sivilizasiyaların  qovuşağında  yerləşmiş  Azərbaycan  bədii-

ictimai-ədəbi-siyasi-fəlsəfi  fikri  zəminində  araşdırılmasını  olduqca  zəruri 

hesab  edirik.  Bu  baxımdan  heç  də  təsadüfi  deyildir  ki,  problemə  bu  cür 

yanaşmağımızın  doğruluğu  özünü  respublikamızda  nəşr  edilmiş  ilk 

multikulturalizmə 

aid 

ədəbiyyatın 

da 

məhz 

Azərbaycan 

multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqlarına həsr edildiyi ilə sübut olunur. 

Amma yuxarıda qeyd etdiyimiz məqsədi nəzərə alaraq biz ədalət, bərabərlik 

və  azadlıq  ideyalarından  bəhs  etdikdə  belə  əsasən  müasir  dövrün 

liberalizminə  və  multikulturalizmə  aid    fikirlərin  müqayisəsinə  diqqət 

çəkmək niyyətindəyik. 

Bütövlükdə qeyd edək ki, müasir dövrün siyasət fəlsəfəçiləri tərəfindən son 

onilliklərin ədalət haqqında iki qütb siyasi-fəlsəfi diskursu fərqləndirilir. Bu 

ədalətin  dərk  edilməsində  ağlın  ilkin  əhəmiyyətliliyindən  çıxış  edən 

universal  –  rasionalistik  nəzəriyyələr  və  ədaləti  müəyyən  sosial  birliyin 

internalizə edilmiş (daxili) kollektiv təsəvvürlərinin elementi kimi izah edən 

partikulyarist  nəzəriyyələrdir  (2,  s.77).  Tədqiqatçı  N.V.Peçorskaya  qeyd 

edir  ki,  nə  rasionalizm,  nə  də  ki,  partikulyarizm  homogen  istiqamətlər 

deyildirlər. Belə ki, məsələn, rasionalizmə cəmiyyət anlayışında bərabərlik 

və individual azadlığın nisbətini müxtəlif cür izah edən libertarian və liberal 

ənənələr  daxildir.  Partikulyarizm  ideyaları  da  son  dərəcə  fərqli  fəlsəfi 

landşaft formalaşdırır. Onlar öz ifadələrini gah sosiosentrizmdə, gah əxlaqi 

794 

 

antropologiyada,  gah  da  tarixilikdə  tapırlar.  Əgər  sonuncunu  kollektiv 

təsəvvür  elementi  kimi  nəzərdən  keçirib  kommunitarianlıq  adlandırmaq 

mümkündürsə,  onda  rasionalizmdə  ortaq  olan  libertarianlığı  liberallıqdan 

fərqləndirən cəhət onun mədəni relyativizmidir.    

Klassik və müasir liberalizm   

Bir  daha  qeyd  edək  ki,  multikulturalizmin  Qərb  ölkələrində  60-cı  illərdən 

başlayaraq  kapitalist  dövlətlərin  idarəetmə  fəlsəfəsinin  tərkib  hissəsinə 

çevrildiyi  tarixi  faktdır.  Sözügedən  fenomenin  müasir  dövrün 

reallıqlarından irəli gələrək liberalizmlə qarşılıqlı münasibətlərinin mühüm 

əhəmiyyət  kəsb  etdiyi  də  danılmazdır.  Bu  baxımdan  müasir  dövrdə 

liberalizm  apologetiklərinin  multikulturalizmə  münasibət  bildirdikdə  onun 

cəmiyyətdəki  liberal  əsaslara  nə  dərəcədə  və  necə  uyğun  olub-olmadığı 

məsələsini  daim  diqqət  mərkəzində  saxladıqları  olduqca  səciyyəvi 

hallardandır.  Belə  bir  vəziyyəti  işıqlandırmaq  və  ən  başlıcası  burada 

cərəyan  edən  proseslərin  mahiyyətini  aydınlaşdırmaq  üçün  fikrimizcə, 

müasir  dövrdə  liberalizmin  müdafiəçilərindən  biri  olan  Brayn  Berrinin 

multikulturalizmə  qarşı  kəskin  mövqedən  çıxış  etməsi  diqqət  çəkməyə 

bilməz.  Sözügedən  münasibətə  aydınlıq  gətirməyə  çalışmış  rusiyalı 

tədqiqatçı  M.B.Homyakov  vurğulayır  ki,  mədəni  relyativizmi  özünün  ən 

başlıca  düşməni  hesab  edən  ―Berriyə  görə  liberal  individi  mənəviyyatın 

yeganə  subyekti  tanıyan[lar],  onun  hüqüqlarını  siyasi  nəzəriyyənin  yeganə 

əsası hesab edən[lər]dir‖ (3, s.93). Deməli, bu istinaddan da göründüyütək, 

həqiqətən  də  müasir  dövrün  liberalizminin  əsasında  ədalət,  individual 

hüquqların demək olar ki bərabər şəkildə həyata keçirilməsinin mədəni, dini 

və  digər  mənsubiyyətlərinə  baxmayaraq  bütün  qruplar  üçün  eyni  olması 

ideyası  durur.  Buradan  da  B.Berrinin  fikrincə  tolerantlıq  mühüm  liberal 

dəyər  olaraq liberal  dövlət tərəfindən  individləri  müdafiə  etmək  məqsədilə 

müəyyən  etdiyi  hədləri  pozmayana  qədər  qanunun  insan  davanışını 

nizamlamadığıdır.  Başqa  sözlə  M.B.Homyakov  ümumiləşdirir  ki, 

―Tolerantlığın  sərhəddi  ədalətin  liberal  konsepsiyası  ilə  dəqiq  müəyyən 

edildiyindən, deməli, tolerantlıq sosial institutların ―birici xeyirxahlığı‖ ola 

bilməz‖  (3,  s.93).  Halbuki,  sözügedən  Qərb  cəmiyyətlərində  kapitalist 

münasibətlər  sistemi  inkişaf  etdikcə  burada  demək  olar  ki,  klassik 

liberalizm  idealları  ilə  ortalığa  çıxmış  tolerantlığın  böyük  əhəmiyyət  kəsb 

etdiyinin  və  getdikcə  də  multikulturalizm  ideyalarının  hətta  təntənəsi  ilə 

qarşılaşmış  oluruq.  Elə  bu  anlamda  aşağıda  mövqelərini  açıqlayacağımız 

London İqtisadiyyat Məktəbinin professoru Çandran Kukatasa diqqət etsək 

oxuyuruq  ki,  ―...cəmiyyətdəki  milli  münasibətlərin  tənzimlənməsinə 

dövlətin  müdaxiləsini  qəbul  etməyən  zəif  multikulturalizm  klassik 

liberalizmə  əsaslanırsa,  qeyd  olunan  münasibətlərin  tənzimlənməsinə 

795 

 

dövlətin fəal müdaxiləsini vacib hesab edən güclü multikulturalizm müasir 

liberalizmə  əsaslanır‖  (4,  s.22).  Amma,  fikrimizcə,  ―müasir  liberalizm‖ 

anlayışını  daha  dəqiq  açıqlamış  f.e.d.,  prof.  Əbülhəsən  Abbasova  görə, 

――Müasir Qərb liberalizmi‖ və yaxud ―Qərb liberal demokratiyası‖ dedikdə, 

geniş  planda,  biz  iki  xətti  nəzərdə  tutmalıyıq:  a)  Hegel  ―liberalizmi‖;  b) 

anqlosakson  liberalizmi‖ni  (5,  s.167).  Tədqiqatçının  fikrincə,  ictimai 

praktikada  reallaşması  və  nisbi  zəfər  çalması  baxımdan,  şübhəsiz  ki, 

üstünlük  anqlosakson  xəttinə  məxsusdur.  Hüquq  və  azadlıq,  ədalət  və 

həqiqət  zəminlərinin  əvvəlcədən  daha  səlistliyi  və  universal  məğziliyi 

cəhətdən isə Ə.Abbasova görə, Hegel xətti danılmaz üstünlüyə malikdir.  

Bu  tezisin  əsaslandırıldığı  ―Hegel  fəlsəfəsində  ağa-qul  problemi  və  insan 

azadlığı‖ başlığı altında tədqiqatçı qeyd edir ki, ―Tarixən mövcud olan və 

çoxları  tərəfindən  təbii  vəziyyət  sayılan  cənab  (ağa-R.M.)-qul 

münasibətlərini  Hegel  hüquqla,  həqiqi  dövlət  anlayışı  və  vətəndaş 

cəmiyyəti  ilə  bir  araya  sığmayan  hal  sayır‖  (5,  s.150).  Hətta  alimin 

Hegeldən  gətirdiyi  birbaşa  istinadda  da  ―...insanın  yalnız  azad  varlıq  kimi 

hüququn  predmeti  ol‖ması  fikri  nə  qədər  də  dəyərli  görünsə  belə  əslində, 

fikrimizcə,  bəşər  tarixinin  sözügedən  şəkildə  gerçəkləşmədiyini  və  bunun 

ancaq filosofun, burada konkret olaraq Hegelin fəlsəfi idealını ifadə etdiyini 

söyləyə  bilərik.  Üstəlik,  ədalət  naminə qeyd  edək  ki, Hegeldə  bəhs  edilən 

―təbii vəziyyət‖ ifadəsini ―...müxtəlif növ despotiyanı, mütləqiyyəti təbii hal 

sayanların fikrinə münasibət‖ kimi dəyərləndirmiş Ə.Abbasovun qənaətini 

liberalizmin  klassiklərindən  olmuş  C.Lokkun  təqdimatları  ilə  də 

təsdiqləmək  mümkündür.  Halbuki,  elə bəhs  etdiyimiz  mövzunun  diskursiv 

əsaslarına  mühüm  tövhə  hesab  edilə  biləcək  C.Lokkun  baxışlarına  diqqət 

etmiş  S.Benhabibdən  oxuyuruq  ki,  ―Bildiyimiz  kimi,  Lokk  təbii 

vəziyyətində  bütün  insanların  bərabər  olduqlarının  və  təbiətən  Xaliq 

tərəfindən  həyat,  azadlıq  və  mülkiyyətə  sahib  olduqları  ifadəsini 

təsdiqləməkdən  uzaq  olmuşdur‖(6,  s.66).  Deməli,  insan  haqlarının  yalnız 

cəmiyyətdə  və  ya  hər  hansı  birlik  formalarında  meydana  gəldiyi  kimi 

haqlarla  hüquqların  eyniləşdirilməsi  yanlışlığı  sözügedən  C.Lokka  da  xas 

olmuşdur.  Halbuki,  S.Benhabibə  görə,  C.Lokkdakı  ―  ―Təbii  hal/vəziyyət‖ 

özündə seçib qarşılıqlı gücləndirdiyi tarixi və psixoloji, analitik və kültürəl 

[bir]  metaforadır‖  (6,  s.66).  Bu  metafora  isə  bizi,  ―...adi  hüququn  hökmü 

altında  olmayan  insanların  durumuna  yönəldir‖(6,  s.66).  Maraqlıdır  ki, 

fəlsəfi  fikir  tarixində  müşahidəmizə  görə,  belə  bir  durumun  mövcudluğu 

etiraf  edildiyi  təqdirdə  onun  statusunun  necə  müəyyənləşdirilə  bilməsi  ilə 

əlaqədar münasibətlərlə rastlaşmırıq. Üstəlik sözügedən metafora nə qədər 

də  hipotetik  suallara  cavab  verən  analitik  abstraksiya  olsa  da,  S.Benhabib 

qeyd edir ki, ―Lokkun metaforasında dolayı da olsa ayrıca tarixi keçmişlərə 

796 

 

istinadlar  vardır‖  (6,  s.66).  Başqa  sözlə  desək,  C.Lokk  nə  qədər  də 

insanların  bütövlükdə  hər-hansı  bir  hakimiyyət  formalarından  kənarda 

mövcud  olduqlarını  iddia  etsə  də,  S.Benhabibə  görə  o  yalnız  tamamilə 

vətəndaş  idarəedilməsinin  olmadığına  yaxın  insan  birliyinin  primitiv 

formalarının  tarixi  mövcudluğunu  qeyd  etmişdir.  Bizə  görə  isə,  heç  bir 

insan  birliyinin  primitiv  formaları  tarixən  mövcud  olmasa  da  nəinki 

insanlarla, hətta bütün mövcud olanlarla əlaqədar haqq anlayışının istifadəsi 

olduqca  anlamlıdır.  Kifayət  qədər  idealist  səciyyə  daşısa  da,  fikrimizcə, 

yalnız  bu  cür  ümumi,  pozitiv  əsaslardan  sonra  istənilən  mövcudluq 

hüquqlarının  nəinki  mənalılığı,  hətta  meydana  çıxma  mexanizm  və 

prinsiplərini aydınlaşdırmaq heç də çətin olmur.  

Yenidən  C.Lokka  qayıtsaq,  S.Benhabibin  təqdimatında  görürük  ki,  o 

kimsəsiz  bir  adada  Qarsilazo  de  la  Beqanın  Peru  tarixində  xatırlatdığı  iki 

şəxsin  və  ya  Amerika  meşələrində  isveçrəli  ilə  hindlinin  görüşünə 

antropoloji  bir  istinad  edir.  Bununla  da  o,  S.Benhabibin  təbirincə  desək, 

avropalıların keçmişini xatırlatmış olur. Ən başlıcası isə, tədqiqatçı bildirir 

ki,  C.Lokk  tərəfindən  təbii  vəziyyəti  təmsil  edən  hindlilərin  məqsədli 

şəkildə  Avropanın  vətəndaş  cəmiyyəti  tarixinin  təkamülü  mənzərəsinə 

qoşulmalarının C.Tyullinin fikrincə iki vəzifəni yerinə yetirmişdir: ―Əvvəla, 

Lokk  siyasi  cəmiyyəti  elə  müəyyən  edir  ki,  hindli  hakimiyyət  onun 

müəyyənliyinə  legitim  formada  uyğun  gəlmir...İkincisi,  Lokk  mülkiyyəti 

elə  izah  edir  ki,  torpaq  istifadə  edilməsinin  hindli  adəti  onun  üçün 

mülkiyyətin  legitim  variantı  olmur‖    (6,  s.66).  Nəticədə,  sonuncuya  görə, 

―[Şimali  və  Cənubi]  Amerikanın  kaloniyalaşdırılmasına  qurama  fəlsəfi 

bəraət‖ verilmiş olur. 

Bununla  yanaşı  psixoloji  anlamda  ―Təbii  hal/vəziyyət‖  metaforası  artıq 

özünün tam formasında S.Benhabibə görə, ―...individualizmi, avtonomluğu, 

müstəqilliyi  və  öz  imkanlarına  əminliyi  təsdiqləyir‖(6,  s.67).  Başqa  sözlə, 

―İnsan ona verilmiş hüquqlara görə başqalarına heç bir borcu olmayan kəs 

kimi  nəzərdən  keçirilir‖(6,  s.67).  Bir  sözlə,  ―Yeni  burjua  individi  öz 

qarşısında  yalnız  Xaliqi  görür‖ (6,  s.67).  Amma  S.Benhabib  qeyd  edir  ki, 

―Elə insan mövcudluğunun ―tanrı tərəfindən nizamsız əlaqələrində dünyaya 

gəlmiş‖ bu başlanğıc müstəqilliyini və avtonomluğunu burjua individi indi 

legitim 

vətəndaş 

idarəçilik 

qanunlarından 

vətəndaş 

asılılığına 

transformasiya  etməlidir‖  (6,  s.67).  Bəlkə  də  sözügedən  transformasiyanın 

nəticələri kimi azərbaycanlı alim Ə.Abbasovun baxışları maraq doğurmaya 

bilməz.  Tədqiqatçıya  görə,  artıq  anqlosakson  ənənəsinin  təşəkkül  tapıb 

zirvələnməsi  nəticəsində  bazar  fundamentalizmi,  ―kapital ideologiyası‖  elə 

bir maddiləşmiş dünya və elə ―iqtisadi adam‖ yaratmışdır ki, hər bir individ 

kiməsə  rəqibə,  düşmənə,  yaxud  da  kimin  üçünsə  qurbana  çevrilmişdir. 

797 

 

Xüsusən  də,  multikulturalizm  baxımından  bizi  maraqlandıran  cəhətlərə 

diqqət  etsək  Ə.Abbasovun  fikrincə,  ―Müasir  anqlosakson  millətçiliyi 

birbaşa  nə  mədəniyyətlə,  nə  etnosla,  nə  dinlə,  nə  irqlə  (dərinin  rəngi  ilə) 

bağlı  deyil.  O,  aydın  məzmuna  malik  deyil  və  kollektiv  identifikasiya 

funksiyasını  sanki  ötəri  daşıyır:  onun  məqsədi  vətəndaş  cəmiyyəti 

üzvlərinin  səfərbərliyi  hesabına  bu  cəmiyyəti  potensial  xarici  təhdiddən 

müdafiə  etməkdir‖(5,  s.182).  Amma  bizə  görə  bütün  bu  sadalanmışlar  

―anqlosakson  millətçiliyi‖ndə  təzahür  etdiyi  kimi,  çox  təəssüflər  olsun  ki, 

elə  yuxarıda  xatırlatdığımız  M.B.Homyakovun  sözügedən  məqaləsində  də 

sətiraltı  vurğulanan,  lakin  artıq  açıq-aşkar  təzahür  etməkdə  olan 

anqlosakson  milliyyətçiliyi  ilə  əlaqədardır.  Belə  ki,  bu  cəmiyyətlərdəki 

multikultural  durum  da  etiraf  edilməsinə  baxmayaraq  daha  çox  son 

zamanlar  dəbdə  olan  ―multikulturalizmin  iflası‖  barədə  diskussiyalar  önə 

çıxmaqla  əslində  bütün  bunlar  Qərb  aləmində  sözün  əsl  mənasında 

milliyyətçiliyin  millətçiliyi  üstələməsi  deməkdir.  Halbuki,  İkinci  dünya 

müharibəsindən sonra daha çox millətçiliyə üstünlük verilən və çox ehtimal 

ki, bu qayğılardan ortalığa çıxmış multikulturalizm indi milliyyətçi, radikal, 

şovinist, irqçi, ksenofob təşəbbüslərlə üz-üzə qalmaqdadır. Necə deyərlər - 

həqiqətən  də,  SSRİ-nin  süqutundan  sonra  ―soyuq  müharibə‖nin  sanki 

liberalizmin  xeyrinə  başa  çatması  və  əsasən  də  sosialist  düşərgəsinin 

dağılması  praktikada  fərqli  ―məntiq‖  ortaya  çıxartmışdır.  Bu  anlamda 

Ə.Abbasovun qeyd etdiyi kimi, ―Anqlosakson millətçiliyi (biz isə deyərdik 

ki,  millətçilik  libasına  girmiş  milliyyətçiliyi  –  R.M.)  yox  olmadı,  əksinə 

daha  da  eybəcər  (etik-əxlaqi  və  mənəvi  baxımdan)  mahiyyət  alaraq  bütün 

dünyaya  hegemenloq  etmək  cəhdinə  girişdi,  müxtəlif  yerlərdə  ―şər 

mərkəzləri‖ axtarıb aşkarlamağa başladı‖(5, s.183). Nəticədə demokratiyanı 

özünə simgə etmiş bu neoimperializm davranışları elə Qərb cəmiyyətlərinin 

multikultural  mənzərəsini  ciddi  şəkildə  dəyişdirdiyindən  artıq  nəinki 

multikulturalizmin inkişaf etdirilməsindən söhbət getməyib ard-arda bir çox 

ölkə  başçıları  multikulturalizm  siyasətinin  iflasa  uğradığını  elan  edərək 

siyasi-ictimai, 

sosial-iqtisadi 

fəaliyyətlərinə 

bu 

istiqamətdə 

yön 

verməkdədirlər. Halbuki, bu ölkələrin xarici və daxili siyasətləri kompleks 

şəkildə  nəzərdən  keçirilərsə,  multikulturalizm  sahəsində  də  tam  bir 

mənəzərə  ortalığa  çıxıb  əslində  elə  bu  cəmiyyətlərdəki  yanlış  və  ən 

başlıcası  milliyyətçi  təzahürlər  ucbatından  mövcud  durumun  hökm 

sürdüyünü  anlamaq  heç  də  çətin  deyildir.  Üstəlik,  prof.  Ə.Abbasovun 

vurğuladığı  kimi,  kapitalist  münasibətlər  sistemində  olsa  da  belə  yalnız 

Hegel  ―liberalizmi‖ni,  Fukuyama  demişkən,  rasional  etirafa  doğru  cəhd 

hesab  etmək  olar.  Çünki,  tədqiqatçının  aydınlaşdırdığıtək,  ―Bu,  ümumi 

əsasda  elə  etirafdır  ki,  hər  bir  şəxsiyyətin  azad  və  müstəqil  varlıq  kimi 

798 

 

ləyaqəti  hamı  tərəfindən  qəbul  və  etiraf olunur‖  (5,  s.165).  Yaxud  da alim 

davam  edir  ki,    ―Onun  (Hegelin  –  R.M.)  liberalizmi,  anqlosakson 

ənənəsində  başlıca  məqsəd  kimi  özünü  göstərən  ―pul  əldə  etmək‖ 

azadlığından  və  adi  istəkləri  ödəməkdən  ibarət  deyil.  İnsanın,  bizim 

ləyaqətimizin daxilən və ümumən etiraf olunmasındadır‖ (5, s.165). Bir növ 

sosial ədalətin liberalizm çərçivəsində mümkünlüyünü Hegelin baxışlarında 

aşkarlamış Ə.Abbasov yazır ki, ―Yalnız ümumi və bərabər əsaslardan çıxış 

etməklə  etirafı  rasionallaşdırmaq,  əxlaqi-mənəvi  dəyərlərlə  uzlaşdırmaq 

mümkündür‖ (5, s.165). Bunu ―Ziddiyyətli ağa-qul münasibətlər sistemində 

gələcəyə  aparan  Hegel  yolu‖  kimi  şərh  etmiş  tədqiqatçıya  görə  ―Və  tam 

əminliklə  söyləmək  olar  ki,  bu  yol  ən  perspektivli  və  optimal  xətt  kimi 

özünün  üstünlüyünü  sübut  etmişdir‖(5,  s.165).  Amma  müasir  dövr 

liberalizm  nəzəriyyəsinin  bariz  təmsilçisitək  yuxarıda  adı  vurğulanmış 

B.Berrinin  baxışlarında  da  bərabərliyin  üstünlük  təşkil  etdiyini,  lakin 

burada eqalitarizmin artıq multikulturalizmə qarşı istifadə edildiyinin şahidi 

oluruq. Belə ki, onun 2001-ci ildə nəşr edilmiş ―Mədəniyyət və bərabərlik: 

multikulturalizmin  eqalitar  tənqidi‖  kitabında  müəllifin  həm  liberalizm 

daxilində mümkün hesab edilən, həmçinin əsaən də ümumiyyətlə bütün növ 

anti-liberal  səciyyə  daşıyan  multikulturalizmə  qarşı  olduğu  öz  əksini 

tapmışdır.  Çünki,  ona  görə,  liberalizmin  cəmiyyətdəki  müxtəlifliklərə 

ədalətli  münasibəti  üçün  kifayət  qədər  imkanları  vardır.  Elə  bəlkə  də, 

yuxarıda  bəhs  edilmiş  ―Hegel  yolu‖  anlamında  B.Berrinin  baxışlarında 

liberalizmin  perspektivlərini  görmək  mümkündürsə,  onun  ―...liberalizm 

müxtəlif əxlaqi nəzəriyyələrə neytral olduğu kimi, mədəniyyətə də neytral 

yanaşmalıdır‖  (3,  s.47)  fikri  heç  də  müasir  dövrdə  anqlosakson 

liberalizminin  əsl  mahiyyəti  ilə  səsləşmir.  Və  ya  mədəni  kimlikdə  özünün 

qəbul  etdiyi  liberalizm  əqidəsi  üçün  yolverilməz  relyativizmi  hiss 

etdiyindən  onun  fikrincə,  ―Mədəni  varolmanın  son  məqsəd  səviyyəsinə 

qaldırılması  bu  məqsədin  həmin  mədəni  qrupun  üzvlərinin  maraqlarından 

qopması ilə nəticələnir‖ (3, s.47) ifadəsi olduqca metodloji səciyyə daşıdığı 

halda,  görəsən  bu  Qərb  liberalizminin  həyata  keçirməyə  çalışdığı 

universalizmi  nəzərdə  tuturmu?!  Yaxud  da,  ―Müəllifə  (B.Berriyə  -  R.M.) 

görə  multikulturalizmin  çatışmayan  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki,  qrupların 

üzləşdiyi  problemlərin  kökü  mədəniyyət  məsələlərində  axtarılır‖  (3,  s.49). 

Üstəlik  o  izah  edir  ki,  ―...əslində  əlverişsizliklərin  mənbəyi  qrup 

mədəniyyəti  ilə  şərtlənmiş  məqsədlər  deyil,  hamı  tərəfindən  paylaşılan 

ümumi  (məsələn,  yaxşı  təhsil)  məqsədlərə  nail  olmaqda  müvəffəqiyyətsiz 

olmaqdır‖  (3,  s.49).  Əlbəttə,  B.Berrinin  təsvir  etdiyi  liberalizmə  xas  olan 

oyun qaydaları nə qədər də neytral və heç bir fərqliliklərə varmadan hamıya 

münasibətdə  eyni  və  ya  bərabərdirsə  (equality  principle)  onun 

799 

 

M.B.Homyakov  tərəfindən  müəyyən  edilmiş  ―...hətta  nəticədə  liberalizm 

bir  mədəniyyətin  inkişafına,  digərinin  isə  məhvinə  səbəb  olacaqsa,  buna 

haqq  qazandırmaq  olar‖  (3,  s.47)  fikrini  heç  də  doğru  (fairness  principle) 

hesab  etmək  mümkün  deyildir.  Yaxud  da  N.Məmmədlinin  təsvir  etdiyitək 

B.Berrinin  liberal  cəmiyyətdə  fərdi  faydanın  ali  məqsəd  olduğunu  əldə 

rəhbər  tutması  və  ―...bunun  əldə  olunmasının  əsas  yolu  fərdi  hüquq  və 

azadlıqların,  o  cümlədən  birləşmək  azadlığının  təmin  edilməsi‖  şəklində 

münasibəti,  özündə  nə  əxlaq,  nə  də  mədəniyyətə  aid  olanları  nəzərdə 

tutmadıqda  birbaşa  da  olmasa,  impliçit  olaraq  yuxarıda  bəhs  olunmuş  hər 

bir  individin  kiməsə  rəqibə,  düşmənə,  yaxud  da  kimin  üçünsə  qurbana 

çevrilməsi yolunu açmaqdan başqa bir şey deyildir. Necə ki, heç də uzağa 

getməyib  B.Berrinin  assosiasiyalarda  birləşmək  və  onları  tərk  etmək 

azadlığını təbliğ edərkən, aşağıda da görəcəyimiz kimi, fərdin qazanmaqdan 

daha çox itirdikləri, ödənci göz önündə olub bu cür situasiyalarda  ədalətli 

qərarın  verilməsinin  olduqca  çətin  olduğu  aşkarlanır.  Hər  halda  B.Berri 

buradakı  üzvlərin  elə  tərbiyə  edilməsi  tərəfdarıdır  ki,  onlar  istədikləri 

zaman  onu  tərk  edə  bilsinlər.  Lakin  onun  təklif  etdiyi  təhsil-tərbiyə 

sisteminin 

də 

haraya  aparacağı  olduqca  sual  doğurmaqdadır. 

M.B.Homyakovun  fikrincə  onun  nəzəriyyəsini  yalnız  ədalətin  ―universal‖ 

tələbləri  maskalayır.  Halbuki  belə  olduğu  təqdirdə  də  B.Berrinin  təliminin 

daha  da  dolaşıqlığa  düşdüyünü  iddia  edən  tədqiqatçıya  görə,  başqa  bir 

tərəfdən  bu  nə  başlıca  müəyyən  edilmişləri  dəyişdirir,  nə  də  ki, 

reallaşdırılmaya təqdim edilənlərin nəticələrində fərqliliklərə gətirib çıxarır 

(3,  s.94).Üstəlik,  hüquq  və  azadlıqların  həmişə  fərdi  səciyyə  daşıdığını 

unutmasaq  fərdi  faydanın  ümumi  maraqlarla  və  ya  insanın  aid  olduğu 

qrupun  mədəni  verilənləri  ilə  kəsişmədiyi  həqiqətən  də  müasir  dünyada 

Y.Habermasın  ünsiyyətcil  etməyə  çalışdığı  ―soyuq‖,  Ç.Teylorun  isə 

sərrastcasına müəyyən etdiyi ―Özünə qapanmış‖ (buffered self) insan tipini 

formalaşdırmışdır.  Bu  cür  insanlardan  ibarət  cəmiyyətlərin  nəinki 

başqalarına,  hətta  öz  cəmiyyət  üzvlərinə  qarşı  dözümsüz  və  ya  intolerant 

davranmaları və beləliklə də ―multikulturalizmin süqutu‖ndan bəhs etmələri 

heç  də  təsadüfi  deyil,  demək  olar  ki,  bəlkə  də  dövrümüzün  ən  acı 

reallıqlarındandır.  Başqa  sözlə  desək,  ictimai  müqavilə  nəzəriyyəsinin 

müasir  interpretasiyası  üçün  ilk  növbədə  ədalətin  substansiyası  deyil, 

ədalətli  qərarın  işlənib  hazırlanmasının  universal  prosedurunun  axrtarışı 

tipik olsa da, məsələn məşhur filosof Y.Habermasa görə ―müasir heterogen 

cəmiyyətlər  üçün  ədalət...öncədən  formalaşdırılmış  substansional  vahid 

ideyaya  istinad  edə  bilməz‖  (2,  s.78).  Buna  görə  də  müəllif  bildirir  ki, 

rasionalizmin müasir tərəfdarları əsas gücü prosedur ədalət konsepsiyasının 

yaradılmasına  verirlər.  Prosedur  ədalətin  zəruri  şərtinə  gəldikdə  isə  bu 

800 

 

tərəfsiz  mühakimə  etmək  prinsipini  təmin  edən  şəraitlərin  olmasıdır.  Bu 

anlamda  N.V.Peçorskaya  Y.Habermasın  irəli  sürdüyü  ideal  ünsiyyət 

situasiyasının  yaxud  da  C.Roulzun  reflektiv  tarazlıq  vəziyyəti  haqqında 

olan baxışlarının çıxış edə bildiyini vurğulamışdır. Prosedur ədalətin ümumi 

tələblərinə  isə  aşağıdakılar  daxildir:  1)  iştirakçıların  bərabərliyi;  2) 

iştirakçılarda gizli motivlərin olmaması; 3) diskusiya edən ictimaiyyətə açıq 

olması (2, s.78).   

Həmçinin,  fikrimizcə,  etnosla  mədəniyyətin  eyniləşdirilməsinin  doğru 

olmadığı  fikrində  haqlı  hesab  edilməli  kimi  B.Berri  demokratiyanı  yalnız 

qərar  verərəkən  çoxluğa  üstünlük  verilməsi  kimi  məhdudlaşdırmaq  cəhdi 

heç  də  multikulturalizmin  demokratiya  ilə  uzlaşmadığını  deməyə  əsas 

vermir. Çünki, bizə görə, multikultural yanaşma ilə demokratiyanın daha da 

humanist  səciyyə  daşıyıb  zənginləşdiyini  iddia  etmək    olduqca  doğru  və 

ədalətli olardı.