Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbiyyat
- Hüseyn Ġbrahimov DĠALOQ KONSEPSĠYASI MULTĠKULTURALĠZM TARĠXĠNƏ
- Elmira Təhməzova AZƏRBAYCAN MĠLLĠ FƏLSƏFƏSĠNDƏ DƏYƏRLƏR PROBLEMĠ
|
Nəticə Liberal dəyərlərin və bütövlükdə liberalizmin hökm sürdüyü cəmiyyətlərdə xüsusən də son dövr anqlo-sakson tendensiyalar mövcud olduqca
810
multikulturalizm, kommunitarizm və libertarianlıq iddiaları davam edəcəkdir. Bu
zaman liberalizm daxilində multikulturalizmin mümkünlüyündən tutmuş, onun və sonuncunun inkarına qədər fərqli mövqelər içərisində fikrimizcə, müasir liberalizmə tolerantlıq və ədalət anlayışlarını praqmatik şəkildə təqdim edən lebertarianlıq baxışı olduqca dəyərlidir. Ən azından müasir liberalizmin hansısa ideologiya ilə mümkün konvergensiyasına nail olmaqdan öncə elə mövcud durum daxilində insan haqları və azadlıqlarına nail olmaq, başqa sözlə deyilərsə, yuxarıda qeyd edilmiş ―Hegel liberalizmi‖ni gerçəkləşdirmək və ya ona doğru təşəbbüslərin sayını artırmaq bəlkə də bəşəriyyətin tamamilə itirilməmiş son şanslarındandır. Multikulturalizmin aradan gedib əvəzində interkulturalizmin qərarlaşdığını iddia edənlərə gəldikdə isə elə onların özləri də vurğulayır ki, ―...xüsusilə Avropa mühitində intişar tapan interkulturalizm diskursiv olaraq mənfi çalar daşıyan multikulturalizmdən uzaqlaşmağa və fərqli ad altında oxşar modelin yenidən gündəmə gətirilməsinə imkan yaradır‖ (1, s.162). Bu isə, heç də multikulturalizmin tamamilə aradan qalxması olmayıb, yalnız onun yeni səviyyədə inkarından başqa bir şey deyildir. Halbuki, sözügedən inkar da multikulturalizm kimi bir əsasın möhkəm olduğundan sonra mümkün hesab edilə bilər. Deməli, qlobal miqyasda da müasir liberalizmin fəsadlarını aradan qaldırmaq naminə onun daxilən yenilənməsinə və ən azından klassik dönəmlərində təsdiqini tapmış dəyərlərin yenidən dərk edilməsinə böyük ehtiyac duyulur. Bu baxımdan da istənilən növ mücərrədliklərdən çəkinərək cəmiyyətdə yüksək ədalət və bərabərlik şərtlərini bərqərar etməkdən ötrü insana və onun şəxsi ləyaqət hisslərinə mühüm önəm verilməlidir.
1. Məmmədli N. Multikulturalizm. Panaseya yoxsa alternativ. B., 2016. 2. Печерская Н.В. Современный дискурс справедливости: Джон Ролз или Майкл Уолзер?//Общественные науки и современность. 2001, №2. 3. Хомяков M.Б. Брайн Берри: Либеральный Универсализм против мультикультурализма и национализма. Журнал социологии и социальной антропологии. 2007. Том X. № 1. 4. Azərbaycan multikulturalizmi. Ali məktəblər üçün dərslik. B., BBMM, 2017. 5. Abbasov Ə. İdarəetmənin sinergetik fəlsəfəsi: yeni dialoq naminə. Bakı, ―MBM‖ Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2006. 6. Бенхабиб С. Притязания культуры. Равенство и разнообразие в глобальную эру. Пер. с англ. Под ред. В.И.Иноземцева. М., Логос, 2003.
811
Hüseyn Ġbrahimov DĠALOQ KONSEPSĠYASI MULTĠKULTURALĠZM TARĠXĠNƏ FƏNLƏRARASI YANAġMANI TƏLƏB EDĠR
mənəvi dəyərlərin tənəzzül etməməsi və aşınmaması istiqamətində olduğu mövqeyindən asılı olaraq hər bir vətəndaş öz vəzifəsini yerinə yetirməli, bu yöndə bütün bilik və bacarığını səfərbər etməlidir. Bu məsələ həm də alim və tədqiqatçıları da narahat etməli, onlar məntiqli fikir və ideyalarını irəli sürməlidirlər. Doğrudur, bu istiqamətdə bəzi tədqiqat işləri işıq üzü görüb, lakin bu hələ kifayət deyildir. Əsas aktuallıq kəsb edən odur ki, necə etmək lazımdır ki, bizim milli-mənəvi dəyərlərimiz, əxlaqi qaydalarımız dünyanı öz ağuşuna almış bu prosesi daha da zənginləşdirsin, eyni zamanda türk dünyası mədəniyyətlərinin regional dialoquna təkan versin. Ancaq əksər öl- kələrin timsalında bunun şahidi oluruq ki, qlobal-neqativ inteqrasiya prosesi ayrı-yarı mədəniyyətlərə, millətlərin özünəxas dəyərlərinə, elmi-mədəni mühitinə zərbə vurmuş, yad elementlərin milli mədəniyyətlərin tərkibinə daxil olmasına səbəb olmuş, bu mədəniyyətlərin zəifləməsi istiqamətində cəhdlər olmuşdur. GiriĢ. Mədəni müxtəlifliyin qorunması - etnik fərqliliyin saxlanılmasını və bu sahədə institut və qanunların yaradılmasını nəzərdə tutur. Prosesə nəzər yetirdikdə görmək olar ki, tolerantlıq və multikulturalizm anlayışları oxşar kateqorial aparat daşıyıcısıdır.Eyni zamanda hər iki anlayış mədəni siyasətin metodologiyasında vacib əhəmiyyət kəsb edərək müasir insanın dəyərlər sistemini müəyyyən edir. Cəmiyyət insan şəxsiyyətinin inkişafını təmin edən, adamlarda mənlik və ləyaqət, haqq-ədalət, qanuna hörmət hissləri doğuran biliklər sisteminin zəruriliyinə daim ehtiyac duyur.Belə sistemi yalnız keçmiş və bu gün barədə dərindən fikirləşmək, gələcək üçün proqnozlar vermək sayəsində qurmaq olar.Bundan ötrü fikir, hisslər, intuisiya və sair xüsusiyyətlərin sintezi gərəkdir. Mənəviyyatla birləşməyən bilik təhlükəli ola bilər (3 s.20). Bu baxımdan multikulturalizmin elmi metodoloji bazasının yaradılıb möhkəmləndirilməsi məsələsi də Azərbaycanı düşündürür. Məsələyə yeni yanaşma metodları isə fənlərarası yaxınlamanı istisna etmir, əksinə daha zəruri edr.
812
Bəzi dövlətlər multikulturalizm siyasətini dünya siyasi-mədəni mühiti zəminində, bəziləri isə dar etnoərazi qrup çərçivəsində həyata keçirirlər.Multikulturalizm tolerantlıq olmadan, başqalarının fərqliliyini qarşılıqlı olaraq qəbul etmədən təsviredilməzdir. Müxtəlif xalqlar arasında razılıq axtarışı bu gün müasir cəmiyyətin qarşısında duran əsas məsələlərdəndir və multikulturalizm bu problemin həllində mühüm vasitədir. Multikulturalizm anlayışında tədqiqatçı D. Martuçellinin fikrincə, 4 aparıcı ideya var: a) ədalətlilik bərabərliyi- hər kəsin mənafeyini nəzərdə tutur. b) fərqlilik bərabərliyi –şəxsi və ümumu maraqların birləşməsini nəzərdə tutur c) fərqlilik azadlığı –müstəqil qərarların mümkünlüyünü nəzərdə tutur d) ədalətlilik azadlığı –hər bir ayrı fərdin mənafeyinin mümkünlüyünü nəzərdə tutur. Digər baxışlara, dəyərlərə, vərdişlərə dözümlülük müasir dövrün beynəlxalq əhvali-ruhiyyəsinə çevrilməli, tolerantlıq böyük çoxmillətli dövlətlər üçün siyasi həyat tərzi daşımalıdır. Mədəniyyətlərin kəsişməsindən vüsət alan pozitivizm tolerantlığın digərlərinə məhəbbətlə yanaşı, özünə yüksək inamla da yanaşmanın metodologiyasını tələb edir. Bu hər hansı bir cəmiyyətin hüquqi şüur səviyyəsi, milli mədəniyyətin əsl gücü və yaxud zəifliyi məhz bu keyfiyyətin təzahürü nəticəsində özünü göstərir. Hər bir ölkənin dünyada baş
verən, o cümlədən qloballaşma proseslərinə qoşulmasının özünəməxsusluğu mövcuddur. Müasir dünya dəyərləri sistemi qloballaşır, ölkələr inteqrasiyaya doğru gedir, sosial və siyasi proseslər belə desək ümumiləşir. Azərbaycan belə dünya reallığına istiqamətlənmiş praqmatik mədəni tərəqqi kursunu əsas götürərək son on ildə humanizmi və sülhü mədəniyyətlərin həll etməli olduğu beynəlxalq proqrama çevirə bilmişdir. təklif edir (9). Bu tezislər həm də dünyanı pozitiv inteqrasiyaya yeni çağrşlardır. Azərbaycan dövləti XX əsrdə ikinci dəfə məhz belə bir dövrdə öz müstəqil siyasətini qurmuşdur. Ümummilli lider Heydər Əliyevin dediyi kimi: ―Azərbaycanın böyük elmi yaranmış, Respublikamızın milli mədəniyyəti yüksək səviyyələrə qalxmışdır. Azərbaycan öz mədəniyyəti, elmi, yüksək təhsili ilə böyük bəşəri keyfiyyətlərini bütün dünyaya nümayiş etdirə bilmişdir» (1 s.71-72). Hər bir ölkənin dünyada baş verən, o cümlədən qloballaşma proseslərinə qoşulmasının özünəməxsusluğu mövcuddur ki, bu amildə də ölkə 813
rəhbərinin siyasi kursunun mühüm əhəmiyyəti vardır. Yəni, dünya sistemi qloballaşır, ölkələr inteqrasiyaya doğru gedir, sosial və siyasi proseslər belə desək ümumiləşir. Müasir qloballaşama şəraitində cəmiyyətdə gedən bütün islahatlar sosio- mədəni prosesləri əhatə edən uzunmüddətli perspektiv kimi, obyektiv şəkildə insanların həyat tərzinə də əsaslı təsir göstərir. İkinci tərəfdən isə, bu çoxcəhətli islahatlar təbəqələşmə prosesini sürətləndirir. Müasir sosio- mədəni hadisələrin, tarixi müasir inkişaf paradiqmalarının dinamikasının tədqiq edilməsi cəmiyyətin yenidən təşkilində və idarə olunmasında müasir proseslərin öyrənilməsi zərurətini daha da aktuallaşdırır. Siyasi mədəniyyət heç də mücərrəd bir proses kimi məkan və zamandan açılı olaraq formalaşmır. Sosial reallıq, cəmiyyətdəki və şəxsiyyətlər arasındakı münasibətlər, mənəvi və əxlaqi dəyərlər sistemi, ictimai rəy və ənənələr siyasi mədəniyyətin formalaşmasına təsir göstərir. Müasir siyasi mədəniyyət mədəni siyasət ideyalarının həm də beynəlxalq aləmdə qəbul etdirilməsi formasıdır. Siyasi mədəniyyət sistem daxilində siyasi təsisatların qarşılıqlı münasibətlərini, eləcə də onların sosial sistemin başqa ünsürləri ilə əlaqələrini normalar, sərvətlər, ənənələr vasitəsilə tənzimləyir. Siyasi mədəniyyət bir tərəfdən siyasi sistemin legitimliyini və səmərəli işini təmin edirsə, digər tərəfdən o, siyasətçilərin və onların təmsil etdikləri qüvvələrin ―oyun qaydalarından‖ tutmuş geniş xalq kütlələrinin siyasi proseslərə münasibətinədək olan səviyyəni bildirir. Siyasi mədəniyyət cəmiyyətin mənəvi potensialının tərkib hissələrindən biridir. Onu ümumi mədəniyyətdən ayırmaq müəyyən mənada şərtidir, çünki mənəvi mədəniyyətin hüquqi, əxlaqi, estetik və s. sahələri bu və ya digər formada siyasi mədəniyyətə daxildir. Siyasi mədəniyyətin inkişafının ən mühüm şərtlərindən biri siyasi plüralizmin həyat normasına çevrilməsinə geniş imkan yaradılması və digəri aşkarlığın genişlənməsidir. Azərbaycanda siyasi mədəniyyət plyuralizmin geniş spektrini əhatə edərək bu gün mədəniyyətlərin dialoq axtarışları özündə ehtiva edir. Məhz bu kontekstdən də: «Azərbaycan – yeni zəmanənin tələblərinə etinasızlıq göstərə bilməz, hər bir dövlətin, millətin, etnosun və hətta şəxsiyyətin mənafelərinə toxunan proseslərdən kənarda qala bilməz. Gələcəyin qlobal cəmiyyətində layiqli yer tutmaq üçün bütün xalq, ilk növbədə, siyasi, iqtisadi və elmi elitamız böyük səy göstərməlidir»(4 s.) Müasir fəlsəfi araşdırmalar kontekstində sosio-mədəni paradiqmaların nəzəri cəhətdən təhlilində görürük ki, nəinki sosial fəlsəfə elmində, həm də ictimai həyatda, praktikada problemlərin öz əməli həllində, tətbiqində müəyyən boşluqlar vardır(8 s.84). Hazırda həm də qloballaşmanın postmodern düşüncə dövrü yaşayırıq, onu həm də informasiya dövrü adlandırırlar, buna görə də ictimai məsuliyyətin də rolu, imkanları artır ki
814
bu da milli dövlətçilik maraqlarımızın yalnız korparativ əsaslarla deyil, ailə institutu çərçivəsində müdafiəsinə köklənməlidir. Cəmiyyətdə baş verən sosio-mədəni paradiqmaların bu baxımdan qlobal və innovasion problemlərinə aid olan və yeni ideyaların tətbiq olunmasının araşdırılması da zəruri əhəmiyyətə malikdir və bu mərhələnin də həlli imknalrı fənlərarası yanaşma metodları ilə sürətləndirilə bilər. Azərbaycan və dunya ölkələri arasında mədəni əlaqələrin həm tarixi həm də müasir əlaqə körpüsü vardır. Bu əlaqələr çərçivəsində mədəniyyətlərin dialoqunun axtarışı həm də mühüm geosiyası əhəmiyyət daşıyır. Burada əsas məsələ, belə demək olarsa, paradoksal cəhət ondadır ki, bəşəriyyətin tarixi inkişafının qanunvericiliyi və məntiqi davamı olan inteqrasiya prosesləri dünya düzəninin köklü dəyişikliklərə uğradığı sistemli transformasiyalar mərhələsində baş
verən hadisələrlə, ziddiyyətli münasibətlərlə müşayiət olunur. Tarixi proses boyu mövcud olan sivilizasiyaların yanaşı yaşaması,milli və dini-konfensiyaların qonşu, insanların həyat normalarının və dünya duyumlarının birgə formalaşdığı prosesdir. XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq ―Roma klubu‖nda birləşən alimlərin bəşəriyyəti böyük sürətlə öz inkarının məhvinə doğru getməsi haqqında mülahizələri bəşəriyyətin qlobal probleminə diqqəti artırdı. Bu proseslər özlüyündə qlobal problemlərin axtarış- ları yolunda ciddi çağırışlar idi. Azərbaycanda minilliklər boyu dinc yanaşı
Artıq dünya birliyi haqlı olaraq dialoqun fəlsəfəsini bəşəriyyətə daha zəngin və güclü dəstək olacaq mədəniyyətlərdə axtarırlar. Bunu da qeyd etməliyik ki, mədəni siyasətin həyata keçirilməsinin modernləşmə axtarışları həmin prinsiplərə söykənir.
Ədəbiyyat: 1.Əliyev H.Ə. Мüctəqillik yolu: seçilmiş fikirlər Б; Azərbaycan Universiteti 1997. 136 s. 2.Əlizadə A. A. ―Dəqiq ideoloji məqsəd ―– Multikulturalizm. Ədəbi-bədii,elmi 815
publisistik jurnal №1, 2016 -232 Səh. 3.Mehdiyev R.Ə. ―Azərbaycançılıq – milli ideologiyanın kamil nümunəsi‖. Multikulturalizm. ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnal, №1, 2016- 232 Səh. 4. Mehdiyev R.Ə. Azərbaycan: Qloballaşma dövrünün tələbləri. Bakı, – Yeni Nəşrlər Evi. 2005, 464 с. 5.Qurbanlı M.Q. ―Azərbaycan multikulturalizm modeli dünya səviyyəsində ən mükəmməl örnək kimi qəbul olunur‖. Multikulturalizm. Ədəbi-bədii,elmi publisistik jurnal №1, 2016 -232 Səh. 6. Chesterton K.G.The Man Who Was Thursday, 1908. 7. ``Azərbaycan``qəzeti 03 oktyabr 2014-cü il N 142 (2587) 8.Ibrahimov H. Q.,Məmmədov Ş.A. Müasir İctimai Həyat Paradiqmalrı B, ―Nafta- Press‖ 2015 125 səh. 9. http://www.azadinform.az/news/a-113398.html
Elmira Təhməzova AZƏRBAYCAN MĠLLĠ FƏLSƏFƏSĠNDƏ DƏYƏRLƏR PROBLEMĠ Fəlsəfə yarandığı gündən ona müxtəlif təriflər verilmişdir. Fəlsəfə məhz ən ümumi biliklər əsasında, ən ümumi qanunların dərki sayəsində dünyanın ümumiləşmiş mənzərəsini göstərir. Hansı məkanda yaranmasından, hansı xalqı, milləti təmsil etməsindən asılı olmayaraq filosoflar dünyanı bir insan meyarı ilə, ümumbəşəri dəyərlər mövqeyindən dərk etməyə çalışır və insan-dünya münasibətlərinin müxtəlif konsepsiyalarını hazırlayırlar. Məsələn, Platon dövlət haqqında yazarkən konkret milli reallıqdan deyil, ümumiyyətlə insanlar arasındakı münasibətin tənzimlənməsindən danışır. Platonda insanlar arasındakı fərq milli deyil, olsa-olsa sosial səciyyə daşıyır. Aristoteldə isə dövlət anlamı milliliyin nəzərə alınması baxımından bir qədər konkretdir bununla belə mücərrəd insan-dövlət münasibətləri üstünlük təşkil edir. Milli fəlsəfəyə gəldikdə isə millətin, vətənin elmi-fəlsəfi özünüdərk konsepsiyası bütün fərdlər deyil, milli intelektin səfərbər olunması sayəsində, milli filosoflar, ictimai-siyasi liderlər tərəfindən işlənib hazırlanmalı və geniş kütlələrin sərəncamına verilməlidir. Lakin elmi- kütləvi, fəlsəfi-publisistik, poetik dildə, bədii obrazlar vasitəsilə, ədəbiyyatın, kütləvi informasiya vasitələrinin bütün mümkün imkanları ilə istifadə insanlara çatdırılmalıdır. Milli ideologiyaya söykənməyən, kortəbii fəaliyyətlət, millətçilik hisslərindən doğsa da son nəticədə o xalqa ziyan gətirə bilər. Deyilənlər bədii ədəbiyyat və başqa sahələrə, habelə kütləvi informasiya vasitələrinin
816
fəaliyyətinə də aiddir. Milli ideologiyanın da əsasında milli fəlsəfi fikir dayanır. Milli dövlət maddi sərvətlərin deyil, həm də milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasına xidmət edir. Bu zaman milli ruh həyat tərzinə çevrilir. Dövlətçilik ideologiyası da, milli ideologiya da eyni bir təməl üzərində - milli fəlsəfi fikir zəminində formalaşır. Milli mədəniyyətin tərəqqisi, xalqın maariflənməsi, ədəbi-bədii və fəlsəfi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi sahəsində böyük xidmətlər göstərən ziyalılarımız bu gün də cari problemlərin mənfi cazibəsinə düşmədən, bəşəri və milli-mənəvi dəyərlərimizi tədqiq və təbliğ etməklə ümummilli tərəqqiyə xidmət edirlər. Etnik-milli təfəkkürdən milli dövlətçilik şüuruna gedən yol milli və ümumbəşərinin sintezindən keçir. ―Milli‖ anlayışı iki məzmun yükünə malikdir. Birincisi, hər bir millət üçün spesifik olan, onu fərqləndirən xüsusiyyətləri, ikincisi, fərqli cəhətlərlə ümumi cəhətlərin vəhdətini təşkil edir. İnsan müəyyən bir millətə mənsub olmazdan əvvəl insandır. Milliyyətindən asılı olmadan bütün insanlar üçün ümumi, zəruri olan cəhətlər vardır. ―Etnik-milli‖ anlamı müxtəlif qrupların insanlarını fərqləndirən cəhətlərin əhatə etdiyinə görə geniş deyil. ―Milli‖ anlamı isə hər bir insana məxsus zəruri şərtləri əhatə etdiyindən və daha zəngindir. İnsanı səciyyələndirən keyfiyyətlərdən çoxu, onun maddi ehtiyacları, intellekti, bilik və vərdişləri ümümbəşəri səciyyə daşıyır. Əsrlər boyu əvvəlki nəsillərin fəaliyyəti ilə yaranmış elm və texnologiya, maddi-texniki sərvətlər bütün insanlar üçündür.Lakin bu və ya digər millətə mənsub olan adamlar müəyyən dildə danışır, müəyyən adət-ənənələri qoruyub saxlayırlar. Bunlar etnik-milli xüsusiyyətlərə aiddir. Bu baxımdan, biz artıq elə bir dövrə qədəm qoymuşuq ki, yeni ictimai birlik normaları yaranır və onlar hətta ―etnik‖ birliklərə nisbətən daha dayanıqlı ola bilirlər. Belə ki, ―milli‖ anlayışının da yenidən dəyərləndirilməsinə, onun məzmununa daxil olan yeni məna çalarlarına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Milli fəlsəfi fikir dünyanın bir insanla münasibətini, bir insanın dünyaya şəxsi, fərdi münasibətini əks etdirməkdən fərqli olaraq milli Mənlə dünya arasındakı münasibəti ifadə edir. Əlbəttə, əsl böyük fəlsəfə fərdi Mənlə dünya arasındakı münasibəti əks etdirir. Fərdi Mən ümumbəşəri və milli Mənləri etiva etmək imkanına malik olduğundan, daha zəngindir. Lakin fərdi Mən heç də həmişə özünü dərk edə bilmir. Ayrı-ayrı fərdlərin özünüdərk yolu milli və ümumbəşəri özünüdərklərin ancaq müəyyən elementlərini etiva edir. Bu baxımdan, fərdi
817
şüur daha zəngin olsa da, daha çox qeyri-müəyyəndir. Ümumbəşəri şüur, ümumbəşəri özünüdərk əsrlər boyu insanların dünyaya münasibətinin rasionallaşmış ifadəsidir. Burada duyğudan, emosiyadan (xatirədən, nisgildən və s.) daha çox geniş biliklər əhatə olunur. Lakin insanın dünya haqqındakı bilikləri müxtəlif pillələrdə təzahür edir. Hər bir fərdin öz dünyası olduğu kimi öz fəlsəfəsi də var. Müxtəlif fərdlərin fəlsəfəsini yığıb, vahid ortaq məxrəcə gətirmək mümkün deyil. Daha doğrusu, fəlsəfənin özünəməxsus toplanma qaydaları vardır. Millətin fəlsəfi fikri onun hər bir üzvünün fəlsəfi fikrindən toplanmayaraq, milləti təmsil etmək səlahiyyəti olan, milli ruhun daşıyıcısı olan filosofların fəlsəfi konsepsiyalarından, bu konsepsiyaların şəbəkəsindən ibarət olur. Milli-fəlsəfi fikir milli ruhun özünün mövcudluğudur. Elə xalqlar vardır ki, onların nümayəndələri fəlsəfi traktatlar yazır, lakin onları səciyyələndirən, özəlləşdirən, fərqləndirən ruh yoxdur. Bu böyük dünyada, böyük xalqların yaşadığı dünyada, böyük tarixlər yaradan və böyük nəzəriyyələr yaradan xalqlarla birgə yaşayıb onlara qatılmamaq, fərqli qalmaq asan məsələ deyildir. ―Olduqca çətin bir problem ortaya çıxdı. Necə etmək lazımdır ki, öz dinini, milliyyətini itirmədən Qərb sivilizasiyasını qəbul edək‖ (3, s.79) – deyə professor Y.Rüstəmov yazırdı. Bəli, qloballaşma şəraitində milli-mənəvi dəyərlərimiz həqiqətən böyük təhlükələrlə üzləşir və milli-fəlsəfi fikrə istinad etmədən, milli ideologiyanın formalaşmasını təmin etmədən və milli-sosial özünü qoruma şüuru formalaşdırmadan bu təhlükədən xilas olmaq çox çətindir. Buna möhkəm iradə lazımdır. İnsanların mənəviyyatı, əxlaqi normaları və baxışları ilə bağlı olan milli mənəvi dəyərlərin yaradıcısı xalqdır. Hər bir xalq milli mənəvi dəyərlər sisteminə malikdir. Bu milli-mənəvi dəyərlər tariximiz, dilimiz, dinimiz, adət-ənənələrimiz, mədəniyyətimiz, ədəbiyyat və incəsənətimizdir. ―Mənəvi dəyərlər‖ insanı cəmiyyətdə fotmalaşdıran, inkişafa kömək edən davranış qaydalarıdır. Bu qaydalar dünya sivilizasiyanının təməli qoyulandan başlamışdır. Dünya xalqları arasında milli-mənəvi dəyərləri ilə tanınan Azərbaycan xalqı yaşatdığı və təbliğ etdiyi bəşəri ideyaları, adət- ənənələri, milli xüsusiyyətləri ilə özünəməxsus yer tutut. Uzun illər aparılan tədqiqatlar zamanı aydın olmuşdur ki, qədim köklərə malik Azərbaycan əsrlər boyu maddi və mənəvi xəzinəsini qoruyub saxlaya bilmişdir. Azərbaycanın milli dəyərləri orta əsrlərdə formalaşmış və göründüyü kimi, o vaxtdan bəri çox az dəyişmişdir. Bu dəyərləri ―Dədə Qorqud‖ (XI əsr) və ―Koroğlu‖ (XVI əsr) kimi türk dastanlarında görmək olar. Qədim dövrlərdə ―Dədə Qorqud‖, ―Manas‖, ―Koroğlu‖ dastanları, xalqımıza mənsub olan dahi şairlərimiz, yazıçılarımız – Nizami, Füzuli, Nəsimi və digərləri
818
tariximizi, mənəvi dəyərlərimizi əks etdirən, bizi dünyada tanıdan ölməz əsərlər yaratmışlar və bunlar nəsillərdən-nəsillərə xalqlarımızı özünəməxsus milli-mənəvi dəyərlər o cümlədən, ümumbəşəri dəyərlər əsasında tərbiyə etmiş, onda vətənpərvərlik, Vətənə məhəbbət hisslərini daim gücləndirmişdir. Bu zəngin irsdə xalqın soykökünə bağlı olan adət-ənənələr yaşayaraq əsrimizə, yeni yüzilliyə qədər gəlib çatmışdır. Xalqın toy-büsat mərasimi, bayram adət-ənənələri, Novruz mərasimləri, yas mərasimləri, İslam dininin təmizlik, düzlük, insanlıq kimi bəşəri, ali hissləri tərbiyə edən dəyərləri onun milli-mənəvi dəyərlərini özündə yaşadır. Bütün bunların kontekstində Azərbaycan vətəndaşının varlığı göstərilir. Müasir insanın formalaşması və özünü təsdiqi, məhz milli-mənəvi dəyərlərin aşılanması prosesi ilə bağlıdır. Azərbaycan xalqı azad və suveren dövlət quraraq mədəni iqtisadi islahatlar aparmaqla öz milli-əxlaqi dəyərlərinə, tarixinə qayıdır, demokratik ölkələrin təcrübələrindən istifadə edir. Milli-mənəvi dəyərlərin təbliği məqsədilə kitabxanalarda həyata keçirilən kütləvi tədbir formaları, milli-mənəvi dəyərlərin mühafizəsi və gələcək nəsillərə ötürülməsində əhəmiyyət kəsb edən beynəlxalq hüquqi sənədlər bu cəhətdən çox önəmlidir. Milli-mənəvi dəyərlər və Azərbaycançılıq – bu sözlər hər bir Azərbaycan vətəndaşı üçün döğma, əziz və müqəddəsdir. Xalqımız, millətimiz keçmişin bütün buxovlarından azad olduqdan sonra əlindən alınmış milli-mənəvi dəyərlərin, milli özünüdərkin formalaşmasına yeni zəmin yarandı. Müsair tariximizin səhifələrində yer almış milli oyanış dövründə millətin həmin dəyərlər uğrunda canından belə keçməyə hazır olması, xalqımızın milli dəyərlərə sadiqliyinin nümunəsidir. 1969-cu il iyulun 14-də Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə gələn ümummilli lider Heydər Əliyev ilk gündən hər cür ideoloji-siyasi səddə sinə gərərək Azərbaycan xalqının milli özünüdərki üçün bütün zəruri tədbirləri həyata keçirməyə başlamış, ictimai şüurdakı qorxunu, ehtiyatlılığı aradan qaldırmağı, cəmiyyəti bütün sahələr üzrə gələcək mənəvi yüksəlişə gücləndirmək, onu öz şanlı keçmişinə, soy-kökünə qaytarmaq, habelə zəngin bədii irsini, mədəniyyətini, incəsənətini, adət-ənənələrini yaşatmaq, ana dilini inkişaf etdirmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirmişdir. O, Azərbaycan xalqının milli-mənəvi irsini ehtiva edən ideyanın – Azərbaycançılığın təşəkkül və inkişafına müstəsna diqqət vermişdir. Liderin
milli ideologiyanın ən mühüm
istiqamətlərindən və
komponentlərindən biri kimi qiymətləndirdiyi milli-mənəvi dəyərlər özü də mürəkkəb daxili struktura malikdir. Burada Heydər Əliyev cənabları onu üç tərkib hissəyə ayırırdı: dil, din, adət-ənənə. Heydər Əliyev cənabları milli- mənəvi dəyərlərimizin öyrənilməsini, qorunub saxlanmasını və inkişaf etdirilməsini əsas vəzifələrdən biri kimi irəli sürürdü. Bunlarsız millət
819
yoxdur. Bunları qoruyub saxlamış xalq həmişə müstəqillik yolu ilə getmək, müstəqilliyini qorumaq əzmindədir. ―...Hər bir azərbaycanlı öz milli mənsubiyyətinə görə qürur hissi keçirməlidir və biz Azərbaycançılığı – Azərbaycan dilini, mədəniyyətini, milli-mənəvi dəyərlərini, adət- ənənələrini yaşatmalıyıq‖ deyən Heydər Əliyev ―Əlimi Qurani-Şərifə basaraq and içirəm ki, Azərbaycan xalqının milli və mənəvi ənənələrinə daim sadiq olacaq və bu ənənələrin müstəqil dövlətimizdə bərqərar olmasını, yaşamasını və inkişaf etməsini təmin edəcəyəm‖ (1, s. 30).O, eyni zamanda
Azərbaycançılığı milli
ideologiya kimi
irəli sürür,
mədəniyyətimizi, mənəvi dəyərləri təkcə milli varlığımızın yox, həm də siyasi varlığımızın – dövlət quruculuğu prosesinin mühüm atributu kimi dəyərləndirirdi. Mənsub olduğu xalqın tarixi keçmişinə, mədəni irsinə və mənəvi dəyərlər sisteminə sönməz məhəbbət duyğularıyla yanaşmışdır. Milli dövlətçilik və milli-mənəvi dəyərlər vəhdətdədir. Professor Ə.Abbasov dövlətçilikdə milli ideologiyanın rolundan yazarkən qeyd edir ki: ―Kamil milli ideologiyanın da başlıca vəzifəsi ondan ibarətdir ki, insan, cəmiyyət və millət durumunda azadlıq məfhumunu mədəniyyət atributuna çevirməkdə yardımçı olsun, birgəyaşayışın əxlaq qaydalarının zəruriliyini və mahiyyətini aşılasın. Birləşdirici simvol – fenomenlərə, dəyərlərə (hüquqi dövlətə, demokratiyaya, milliliyə, azərbaycançılığa, doğma yurda, Vətənə, Torpağa, Dilə və Dinə, mədəni-mənəvi irsə və s.) güclü motivasiya fərdi və ümumi istək, sevgi formalaşdırsın, böyük və çətin başa gələn məqsədlərə çatmaqda, taleyüklü problemlərin həllində dayaq olsun‖ (4, s.192). Yalnız milli kimliyi bəlli olan və özünü bir millət kimi dərk edən xalqın bitkin inkişaf konsepsiyası ola bilər. ―Mən fəxr edirəm ki, azərbaycanlıyam‖ – deyən Ulu öndər bütün həyatı boyu mənəvi-əxlaqi və dini dəyərlərimizin, adət-ənənələrimizin keşiyində durdu. Hələ keçmiş sovetlər dönəmində tariximizin qədimliyi və zənginliyinin mühüm göstəricisi olan tarixi abidə və eksponatların qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi məqsədilə Azərbaycanın bütün bölgələrində tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin yaradılması haqqında sərəncam imzaladı. Azərbaycan folklorunun daha dərindən araşdırılması, aşıq sənətinin inkişafı, milli mərasimlərimizin təbliği istiqamətində ciddi tədbirlər həyata keçirildi. O, qadağalara məruz qalan, milli və dini bayramları, adət və mərasimləri xalqa qaytardı. Türk mədəniyyəti və mənəviyyatının öyrənilib təbliğ edilməsi, keçmişdən gələcəyə ötürülməsi yönündə müstəsna xidmətlər göstərirdi. 1994-cü ildə Səudiyyə Ərəbistanına rəsmi səfəri çərçivəsində müqəddəs Kəbəni ziyarət etməsi, Bibiheybət məscid-kompleksinin yenidən qurulmasına xeyir-dua verməsi onun dini-əxlaqi dəyərlərə sadiqliyinin,
820
Allahını və peyğəmbərini sevən imanlı bir insan olmasının real təsdiqi idi. Qloballaşan dünyada mənəvi dəyərlərin böyük təhlükələrlə üzləşdiyi zamanda Heydər Əliyev qətiyyətli bir lider kimi mövqeyini ortaya qoyurdu. Ulu öndərin milli-mənəvi dəyərlərin qorunması ilə bağlı 2001-ci il avqustun 13-də verdiyi ―Milli-mənəvi dəyərlərin pozulması xalqımıza qarşı bağışlanmaz xəyanətdir‖ –bəyanatı və ―Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə, adət-ənənələrimizlə fəxr edirik‖ – deyən ümummilli liderin ideyaları bu gündə yaşayır və həyata keçirilir. Sonra isə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev regionda cərəyan edən proseslərin istiqamətini müəyyənləşdirən, ona təsir göstərən ciddi fenomenə çevrilmişdir. Prezident İlham Əliyevin konsepsiyasına görə, milli ruhu qorumağın, inkişaf etdirməyin və yeni nəsillərə çatdırmağın ən mühüm şərti məhz milli dövlətçilikdir. Milli dövlət ancaq ərazinin, maddi sərvətlərin deyil, həm də milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasına xidmət edir. Dövlətçilik hisslərinə malik olmadan xalq milli dövlətini inkişaf etdirə bilməz.2008-ci ilin dekabrında Bakıda Avropa Şurasına üzv dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin konfransı keçirilmişdir. Burada cənab İlham Əliyev qeyd etmişdir ki, ―...Çox istərdim ki, bu konfransın keçirilməsindən sonra konkret mexanizmlər işlənilsin, konkret fəaliyyət planı hazırlansın. Belə tədbirlərin keçirilməsi həm Bakıda, həm də digər şəhərlərdə ənənəyə çevrilsin‖. (2, s. 5) bu gün Ulu öndərin ali ideyalarının gerçəkləşməsində cənab İlham Əliyevlə birgə onun xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyeva da yaxından iştirak edir. Əslində, nə vaxtsa çağdaş dünyanın bizim dövlətçilik irsimizdən mənimsədiyi tarixin hansısa mərhələsində unutduğumuz bu ənənələrin müstəqil Azərbaycan dövlətində yenidən bərpası faktı məhz Mehriban xanım Əliyevanın adı ilə bağlıdır. Ölkəmizdə və ölkəmizdən kənarda muğamın yenidən təbliği buna bariz misaldır. Məhz bunun sayəsində milli-mənəvi dəyərimiz olan muğamımız sevilir və yaşayır. Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|