Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

 

Ədəbiyyat: 

1.  Ə.Abasov. Müasir fəlsəfə: İdrakın ən yeni istiqamətləri. Ön söz. Elm və Təhsil, 

Bakı 2014, c. 16 

2.  S.Xəlilov. Fəlsəfə: tarix və. müasirlik. (fəlsəfi komparativistika). Bakı–2006 

3.  Niyazi  Mehdi  və  Dilarə  Mehdi.  Fəlsəfə  tarixində  fəlsəfə  (fəlsəfə  üzrə  dərs 

vəsaiti). Bakı, 2006 

4.  Faiq Ələkbərli. Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlər) I 

hissə, Elm və 

5.  Təhsil, Bakı, 2018 

6.  Мехтиев  Р.Э. Философия . Учебное пособие . Баку, «Şərq-Qərb»,  2009 г., 

376 стр. 

7.  Второе  издание,  

8.  Zümrüd  Quluzadə.  Qədim  dövrdən  XX  əsrin  20-ci  ilinədək  Аzərbаycаn 

fəlsəfəsi (оçеrk),  26- 

9.  03-2011 http://orientalphilosophy.org/nesrler/meqale/15-qedim-dovrden-xx-

726 

 

esrin-20-ci-          ilinedek-azerbaycan-felsefesi-ocherk.html,  

10. Əhmədli C. Materialist dialektikanın əsas qanunları haqqında. Bakı, 1997.,  

11. M.Fərhadoğlu Fəlsəfənin əsasları.XI-XIII fəsillər,səh.231-235.Bakı.-1996,  

12. Y.Rüstəmov. Fəlsəfənin əsasları, Bakı, Təknur, 2004,  

13. K.Bünyadzadə. İslam fəlsəfəsi: tarix və müasirlik. Bakı: Çaşıoğlu, 2010 

14. Ə.Abbasov.  Müasir  fəlsəfə:  İdrakın  ən  yeni  istiqamətləri.  Elm  və  Təhsil,  Bakı 

2014, c. 69 

15. Ə.Abbasov.  Zəmanəmiz  və  fəlsəfəmiz  ,  http://www.anl.az/down/meqale/ 

azerbaycan/azerbaycan_iyun2009/81744.htm 

16. Z.C.Məmmədov. Azərbaycan Fəlsəfəsi tarixi. ―CBS PP‖ MMC, 2006 

17. https://www.azerbaijans.com/content_631_az.html 

 

Həcər Abdallı 

 

MĠLLĠ FƏLSƏFĠ FĠKRĠN ĠNKĠġAFI 

 

Hazırda  müntəzəm  inkişaf edib dərinləşən Azərbaycan fəlsəfəsi qarşısında 

duran  ən  başlıca  vəzifə  respublikamızın  suverenliyinin  möhkəmlənməsinə 

kömək  edən  milli-mənəvi,  mədəni  irsi  sosial-fəlsəfi    aspektdən  tədqiq  və 

təhlil  etməkdən,  müstəqil  dövlət  quruculuğu  prosesində  tarixi-milli 

ənənələrimizdən    istifadə  edərək    yeni  mədəniyyətimizin  formalaşması  və 

inkişafı 

üçün 

sosial-fəlsəfi 

konsepsiyalar, 

nəzəriyyələr 

işləyib 

hazırlamaqdan, onu geniş təbliğ etməkdən ibarətdir. 

Azərbaycan  fəlsəfə  elminin,  sosial-siyasi  fikrin  inkişafında,  elmlə  dövlət 

idarəçiliyinin 

üzvü  surətdə  əlaqələndirilməsində,  milli-dövlətçilik 

ideologiyasının püxtələşməsi və həyata keçirilməsində danılmaz xidmətləri 

olmuş  filosoflar  haqlı  olaraq  qeyd  edirlər  ki,  sosiohumanitar  elmlər  tarixi 

tədqiqatlarla  məhdudlaşmamalı,  müasir  dövrün  sosial-siyasi,  iqtisadi, 

mənəvi-əxlaqi problemlərinin obyektiv araşdırılmasında, ölkənin mütərəqqi 

inkişafı baxımından strateji əhəmiyyətə malik istiqamətlərin, optimal  üsul 

və  formaların  müəyyənləşməsində  qorunmasında  öz  sözünü  deməli,  sosial 

sifarişlərə  həssaslıq  göstərməli  və  çevik  reaksiya  verməlidir;  bu  işdə  isə 

fəlsəfə ön cərgədə olmalı, üzərinə düşən şərəfli missiyanı ödəməlidir.   

Milli fəlsəfi fikir dedikdə, ilk növbədə, hər bir ölkənin görkəmli filosofları, 

onların əsərləri yada düşür. Belə bir fikir formalaşıb ki, müasir dövrdə milli 

fəlsəfi  fikrin  formalaşması  və  təbliği  üçün  əsas  vəzifə  fəlsəfə  tariximizin 

öyrənilməsi  və  tədris  edilməsidir.  Hələ,  Bəhmənyarın,  Nizaminin, 

Şəbüstərinin, 

Nəiminin, 

Nəsiminin, 

Füzulinin, 

A.Bakıxanovun, 

M.F.Axundovun  və  b.  kimi  şəxsiyyətlərin  bədii  yaradıcılığındakı  fəlsəfi 

əsərlərini öyrənərək ön plana çəkmək lazımdır.  

Fəlsəfə  varlığın  dəyişməyən  qatlarını,  dəyişkənlik  görüntüsü  arxasındakı 

727 

 

sabitliyi  öyrənir.  Bir  sözlə,  fəlsəfə  əsasən  ümumbəşəri  səciyyə  daşıyır. 

Çünki  başlıca  məqsəd  insanları  (insan  qruplarını)  bir-birindən 

fərqləndirməkdən daha çox, ümumiyyətlə insanı, onun mahiyyətini, həyatın 

mənasını,  dünya  ilə  münasibətini  araşdırmaqdır.  İnsanların  öz  arasındakı 

fərq fəlsəfi tədqiqatın sonrakı, diferensiallaşmış pilləsində üzə çıxır. Özünü 

dərk etmək istəyən insan, əlbəttə, öz fərdi (və milli) xüsusiyyətlərini də dərk 

etməyə  çalışır.  Lakin  o,  əvvəlcə  insan  ümumisini,  insan  varlığının 

səciyyəsini dərk etmək məcburiyyətindədir. Həm də ancaq bu ümumiləşmə 

səviyyəsindəki  düşüncələr  və  tədqiqatlar  bütün  bəşəriyyət  miqyasında 

əlaqələndirilə və ortaq məxrəcə gətirilə bilər. Elə buna görə də Zərdüştün, 

Konfutsinin, Sokratın fikirləri ümumbəşəri səciyyə daşıdığı kimi Fərabinin, 

İbn Sinanın, Bəhmənyarın fəlsəfi tədqiqatları da ümumbəşəri məzmunludur. 

Bəzən fəlsəfə tarixi ayrı-ayrı xalqların fəlsəfi fikir  tarixləri kimi (məsələn, 

―qədim  yunan  fəlsəfəsi‖,  ―islam  ölkələrində  fəlsəfə‖,  ―klassik  alman 

fəlsəfəsi‖ və s.) təsnif edilir.   

Qloballaşma  şəraitində  milli-mənəvi  dəyərlərimiz  həqiqətən  böyük 

təhlükələrlə  üzləşir  və  milli-fəlsəfi  fikrə  istinad  etmədən,  milli 

ideologiyanın  formalaşmasını  təmin  etmədən  və  milli-sosial  özünüqoruma 

şüuru  formalaşdırmadan  bu  təhlükədən  xilas  olmaq  çox  çətindir.  Bu  gün 

Avropada  aşkar  şəkildə  etiraf  olunsa  da,  olunmasa  da  onların  qazandığı 

nailiyyətlərdə fəlsəfi düşüncə tərzinin rolu böyük olmuşdur. Təsadüfi deyil 

ki,  hələ  Siseron  fəlsəfəni  xeyirxahlığın  bələdçisi,  həyat  müəllimi 

adlandırırdı.  Bütövlükdə,  antik  sivilizasiya  fəlsəfi  düşüncə  üzərində  qərar 

tutmuşdu.  Avropanın  ikinci  böyük  inkişaf  dövrü,  renessans  da  fəlsəfi 

düşüncəyə  qayıdışından  başlanır.  Yeni  dövrün  bütün  siyasi-hüquqi    və 

mədəni-mənəvi dəyərlər sistemi də, demokratiya, insan haqları, beynəlxalq 

hüquq normaları da fransız maarifçi filosoflarından, Con Lokdan, Kantdan 

qidalanır.  Bu  gün  biz  bu  dəyərlər  sistemini  Avropadan  hazır  şəkildə 

götürməyə çalışırıq. 

Fəlsəfi düşüncə tərzi fərdi-mədəni inkişaf üçün, insanın kamilləşməsi üçün 

nə  dərəcədə  lazımdırsa,  fəlsəfi  biliklər  sistemi,  elmi-fəlsəfi  tədqiqatlar  da 

cəmiyyət  üçün,  dövlət  quruculuğu  üçün,ictimai-siyasi  və  sosial-mədəni 

təşkilatlanma  üçün    bir  o  qədər  vacibdir.  Milli  fəlsəfi  fikrin  dövlətçiliyə 

xidmət  etməsi  əslində  ictimai  təşkilatlanma  dərəcəsindən  asılıdır.  Avropa 

ölkələrində  bu  proses  artıq  ictimai  şüur  səviyyəsində  öz  əksini  taparaq 

qeyri-aşkar  müstəviyə  keçmişdir.  Azərbaycan  da  Avropalaşma  prosesində 

bu  yolu  keçməlidir.  Fəlsəfə  yalnız  o  zaman  öz  başlıca  məqsədinə  və 

metoduna  sadiq  qalmış  olur  ki,  o  yaradıcı  xarakter  daşısın,  zamanla 

ayaqlaşsın və onu qabaqlaya bilsin. 

Azərbaycan  fəlsəfəsinin  və  bütövlükdə  mədəniyyətinin  inkişafı  ölkənin 

728 

 

siyasi  vəziyyətilə  sıx  bağlı  idi.    Ölkə  ərazisində  dəfələrlə  müstəqil  və 

nisbətən  müstəqil  dövlətlərin  yaranması  sosio-mədəni  inkişaf  üçün 

müəyyən stabilliyi təmin edirdi. Lakin bu stabillik tez-tez pozulur və ölkə 

―yadların‖  müharibələri  dairəsinə  düşür,  işğal  edilir,  ―əldən-ələ‖  keçirdi. 

Azərbaycan  dəfələrlə  daxili  ara  müharibələri  üçün  də  meydan  olmuşdur. 

XIII-XVIII  əsrlərdə  Azərbaycanın  iqtisadi  və  mədəni  inkişafında 

sənətkarlıq  istehsalının  coşğun  inkişaf  etdiyi  şəhərlər  yenə  də  böyük  rol 

oynayırdı. 

Şəhər  sivilizasiyasının  geniş  miqyaslı  inkişafı,  xüsusilə  bu  inkişafda 

sənətkarlığın və ticarətin tutduğu yer, sosial strukturlar kimi onların təşkili 

səviyyəsinin  yüksəlməsi  və  onların  İslam  Şərqinin  sosial  həyatı  və 

mədəniyyətində  öz  təsir  dairəsini  genişləndirən  qeyri-ortodoksal  ideoloji 

cərəyanlarla  sıx  əlaqəsi  həmin  dövrün  mənəvi  mədəniyyətinin  müxtəlif 

təzahürlərinin,  o  cümlədən  dünyəvi  elmlərin  və  öz  ontoloji,  qnoseoloji, 

sosial,  etik  və  başqa  aspektlərə  malik  olan  fəlsəfəsinin  formalaşmasında 

əhəmiyyətli rol oynadı.  

Azərbaycan  mənəvi  mədəniyyətinin  bir  çox  nümayəndələri—filosoflar, 

şairlər,  teoloqlar  və  başqaları  əvvəlki  dövrlərin  etno  və  bölgə 

mədəniyyətinin  humanist  və  demokratik  ənənələrini  davam  etdirərək,  öz 

sinfi maraqlarına və şəxsi təhlükəsizliklərinə baxmayaraq, sosial zorakılığın 

bütün  növlərini  açıq  və  amansız  şəkildə  tənqid  edirdilər;  onlar  zorakılığın 

daşıyıcıları—məmurlar  iyerarxiyasını,  bəzən  isə  bütövlükdə  hakimiyyəti 

ifşa edirdilər 

Həmin  əsrlərdə  mənəvi  mədəniyyət  və  fəlsəfə  İnsan  üzərində  zorakılıqla 

mübarizənin  carçısı  olub,  onun  hüquq  və  azadlıqlarının  müdafiəsi  üçün 

zəmini möhkəmləndirirdi. Azərbaycanın mənəvi mədəniyyəti və hər şeydən 

əvvəl  Azərbaycan  fəlsəfəsi  İslam  bölgəsində  geniş  yayılmış  vəhdət  əl-

vücudun  panteist  konsepsiyasına  əsaslanaraq,  ontologiya,  qnoseologiya, 

etika  və  sosial  görüşlərində  insanın  müdafiəsinə  qalxır,  onda  ən  kamil 

başlanğıc, hətta bəzən Allahla eyni olan varlıq fenomenini görürdü. 

Azərbaycan  etnomilli  fenomeninin  formalaşması  prosesi  sonuncunun 

etnomilli  və  dini  özünüdərki  arasında  ziddiyyətə  səbəb  olmuşdu. 

Azərbaycanda  etnosu  formalaşdıran  əsas  amillərdən  biri  İslam  dini  idi. 

Ölkənin  siyasi  həyatının    səciyyəvi  xüsusiyyəti  onda  idi  ki,  o,  çox  vaxt 

müsəlman  dövlətləri  arasında  mübarizə  və işğal obyektinə  çevrilirdi;  özgə 

dinə etiqad edən işğalçılara, bir qayda olaraq, rast gəlinmirdi. Başqa sözlə, 

işğalçıların  və  işğal  olunanların  dini  özünüdərki  eyni  idi.  Lakin  əhalinin 

millət  kimi  etnik  cəhətdən  birləşməsi  prosesində  getdikcə  möhkəmlənən 

etnik özünüdərk, həmçinin öz həyatı maraqları, şəxsi azadlığı, iqtisadi, etnik 

və ərazi maraqları uğrunda mübarizə bəzən həmin etnosun nümayəndələrini 

729 

 

öz  dinlərindən  olan  yadelli  işğalçılar  ilə  mübarizədə  birləşməyə  vadar 

edirdi.  İslam  bölgəsi  cəmiyyətində  hərəkət  edən  mərkəzəqaçan    və 

mərkəzdənqaçan  qüvvələrin  bu  özünəməxsus  vəhdəti  həmin  bölgənin 

mənəvi  mədəniyyətində  bilavasitə  əksini  tapmışdır,  burada  göstərilən  zidd 

təmayüllərə  baxmayaraq  islam  bir  din  kimi  həmin  dinə  etiqad  edən 

etnosların nisbətən sabit daxili vəhdətini tarixən həyata keçirmiş və həyata 

keçirməkdədir. 

Bölgənin mədəni birliyinə təhsil sahəsindəki bölgədaxili qarşılıqlı  əlaqələr 

də kömək edirdi. Ruhani və dünyəvi təhsil, bir qayda olaraq, tədqiq edilən 

XIII-XVIII  əsrlərdə  də  Ərəbistanın,  İranın,  Türkiyənin,  Orta  Asiyanın 

müxtəlif  iri  teoloji-elmi  mərkəzlərində  təhsil  almağı  tələb  edirdi.  Lakin 

bölgə  ölkələrində  əlaqələr  və  ümumbölgə  mədəniyyətinin  vəhdəti,  onun 

yüksək  səviyyəsi  o  dərəcədə  idi  ki,  orta  əsrlərin  bəzi  dahi  mütəfəkkirləri, 

məsələn,  Nizami  Gəncəvi  kimi,  bir  dəfə  də  olsun,  Azərbycandan  kənara 

çıxmadan  islamaqədərki,  İslam  Şərqinin,  qədim  yunanların  və  başqa 

xalqların  mədəniyyəti  haqqında  geniş  biliklərə  nail  ola  bilirdilər,  dərin 

fəlsəfi fikirlər irəli sürürdülər. Həmin fəlsəfi fikirlər söz sahiblərinin inkişaf 

səviyyəsini göstərir, maraq dairəsini əks etdirirdi. Qeyd etmək yerinə düşər 

ki, fəlsəfə elmlə müqayisədə milliliyi, sənətlə müqayisədə ümumbəşərliliyi 

ilə fərqlənir. Milli fəlsəfi fikir dövlətçiliyin təməl daşlarından biridir. Özünü 

dərk etməyən xalqın Vətən idealı ola bilməz. Torpaq, ərazi o zaman vətənə 

çevrilir ki, onun uğrunda canından keçəsən. 

Milli-mənəvi  dəyərlərin,  əxlaqın,  adət-ənənələrin  yeni  nəslə  çatdırılması, 

davam  etdirilməsi  üçün  mədəni  abidələrin,  bədii  ədəbiyyatın,  milli  fəlsəfi 

fikrin böyük rolu vardır. Əlbəttə, milli ruhu qorumaq, inkişaf etdirmək  və 

yeni  nəsillərə  çatdırmaq  üçün  ən  yaxşı  mühit    milli  dövlətçilik  şəraitində 

yaranır. Milli dövlət ancaq ərazinin, maddi sərvətlərin deyil, həm də milli-

mənəvi  dəyərlərin  qorunmasına  xidmət  edir.  Bu  zaman  milli  ruh  həyat 

tərzinə  çevrilir.  Bütün  bunlar,  yəni  dövlətçilik  və  milli  ideologiya  da  milli 

fəlsəfi fikir üzərində formalaşır. 

Milli  fəlsəfi  fikir  dünyanın  bir  insanla  münasibətini,  bir  insanın  dünyaya 

şəxsi, fərdi münasibətlərini əks etdirməkdən fərqli olaraq milli Mənlə dünya 

arasındakı münasibəti ifadə edir. ―Milli Mən‖ ―fərdi Mən‖dən  və ―ümumi-

bəşəri Mən‖dən fərqli olduğu kimi onun dünyaya münasibəti də fərqlidir.  

Fəlsəfənin  millətin  inkişafındakı  mühüm  rolunu  qeyd  edən  Rusiya  Pyotr 

Akademiyasının  müxbir  üzvü,  görkəmli  filosof  Ə.F.Abbasov  yazır: 

―Fəlsəfə sadəcə olaraq, ―millət‖ fenomen-məfhumunun nə olduğunu, hansı 

praktiki  və  nəzəri  əhəmiyyət  daşıdığını,  mütərəqqi  inkişafda,  sivilizasion 

gedişatda  xüsusi  rol  oynadığını  anladıb-öyrətməklə  kifayətlənmir,  o, 

millətin özünü yaradır!  Fəlsəfəsiz nə millət və milli siyasət, nə də dövlət və 

730 

 

milli  dövlətçilik  məfkurəsi,  ənənəsi  mövcud  deyil  və  olmayıb.  Belə  ki, 

―millət‖  qapalı  və  mütləq  mənada  dəyişməz  (invariant)  fenomen  deyil,  o, 

kifayət  qədər  variativ,  dinamikliyi  ilə  fərqlənən  varlıq-prosesdir.  Burada, 

etnik  sintezləşmə  və  ümumiliklə  yanaşı,    ümumi  siyasətdə,  vahid  hüquqi 

məkanda,  dövlətləşmədə  iştirak  var,  sosial-siyasi-iqtisadi  dəyər  və 

institutlar  hesabına  sisteməqovuşma,  birgəyaşayış  duyumuna  və 

mədəniyyətinə  daxilolma  var.  Millət—mütləqləşdirilmiş  ―sabitlik  əmsalı‖ 

yox,  tarixi  və  sosial  zaman  cərəyanında  fəal  iştirak  edən,  stabil 

elementlərini qorumaqla yanaşı daim özünü təşkilatlandıran, mövcudluq və 

inkişaf  naminə  zəruri  dəyişikliklərə,  yeniliklərə  həssas  olan  fenomendir.  

Bütün  bunlar  isə  yalnız  xoş  niyyətlər,  ülvi  hisslər,  ümid-güman  hesabına 

baş  vermir;  daha  çox  nəzəri  refleksiya,  rasional  ağıl,  elmi  biliklər  və 

onlardan qaynaqlanan əməli-praktiki fəaliyyət hesabına reallaşır. Və burada 

fəlsəfi biliklər sisteminin, onun kamilliyinin rolu əvəzsizdir (1, s.6-10).

 

Daha  sonra  Ə.F.Abbasov    qeyd  edir  ki,  əgər  sual  olunarsa  ki,  cəmiyyət-

millət-dövlət rabitəsində mütərəqqi sinergizmi qidalandıran ən başlıca amil-

şərt  nədir,  deyə  bilərik—intellektual  əmtəənin  istehsalı  və  onun  optimal 

dövriyyəsi!  Xüsusilə  də  informasion  cəmiyyətlərin  vüsət  tapdığı  indiki 

dövrdə!  Fəlsəfənin  isə  bu  amil  –  şərt  kontekstində  hansı  müstəsna 

əhəmiyyətə  malik  olduğunu  anlamaq  o  qədər  də  çətin  deyil.  İstər 

cəmiyyətin  və  intellektual  resursların  idarə  olunmasının  nəzəri  əsaslarının 

işlənib  hazırlanması  olsun,  istər  çoxsaylı  sosial  sifarişlərin  çözülməsinə 

xidmət  edən  epistemoloji  bazanın,  idrakı  texnologiyaların  yaradılması 

olsun—fəlsəfənin  rolu  danılmazdır!  Müasir  dünyanın  öz  tərəqqisinə  görə 

səcdə edib, baş əyəsi bir neçə varlıqlar içərisində fəlsəfənin yeri xüsusidir. 

―Tərəqqi‖  dedikdə,  yalnız  elmi-texniki-texnoloji  və  mədəni  zirvələrin  fəth 

olunması  yox,  həm  də  əxlaqlı  yaşamaq  nəzərdə  tutulur  ki,  bunun  üçünsə 

Xeyir və Şərin mahiyyətini dərk etmək, sosial məsuliyyət və vicdan borcu, 

mənəviyyat və ədalət haqqında mükəmməl biliyə malik olmaq gərəkdir. Və 

bütün  bu  qazanc  və  zərurətlərin  ödənilməsi,  fəlsəfəsiz  mümkün  deyil. 

Söhbət,  şübhəsiz  ki,  fəzilətlərə,  sağlam  düşüncəyə,  qurucu  işlərə  yol  açan 

fəlsəfədən gedir (1,s.7). 

Dahi  şair  M.Füzuli  yaradıcılığında  təkcə  müsəlman  filosoflarının 

yaradıcılığına  deyil,  həm  də  qədim  yunan  filosoflarının  əsərlərindən 

iqtibaslar  gətirmiş  və    onlara  müraciət  etmişdir.    Məsələn,  Nizaminin 

―İqbalnamə‖sində  Falesin  dilindən  deyilən  fikirlərə  Füzulinin  ―Mətləül-

Etiqad‖  əsərində  belə  rast  gəlinir.  Özünə  doğma  olan  ―varlığın  səbəbi 

məhəbbətdir‖(Heraklit)  ideyasını  önə  çəkmiş  M.Füzuli  -    Pifaqordan, 

Heraklitdən,  Demokritdən,  Platondan  da  misallar  gətirmişdir.    Yunan 

filosoflarından iqtibaslar gətirməklə kifayətlənməyən M.Füzuli Məhəmməd 

731 

 

peyğəmbərə  istinadla  söylədiyi  və  özünün  də  bütün  yaradıcılığında  önə 

çəkmiş  ―Tanrının  ilk  yaratdığı  şey  ağıldır‖  fikrini  qədim  yunan 

filosoflarının  əsərlərində  də  axtararaq,  xüsusilə  bu  fikri  vurğulayır.  Füzuli 

Pifaqora  istinad  edərək  əvvəlcə  ağıl  ilə  ruhun,  sonra  digər  şeylərin 

yaradıldığını iddia edir.  Şairin mövqeyindən yanaşıldıqda Aristotel də fəal 

əqlin hər şeydən öncə olduğunu qəbul edir. 

Tanınmış  filosof,  AMEA-nın  müxbir  üzvü  S.Xəlilov  ―Fəlsəfə  tərbiyə  və 

özünütərbiyə  vasitəsi  kimi‖  məqaləsində  yazmışdır:  ―Füzuli  də  Nizami 

kimi,    böyük  fəlsəfə  klassiklərinin  fikirlərinə  sərbəst  yanaşır.  Lakin 

Platonun  təlimi  belə  izah  olunur  ki,  ―Aləm  iki  aləmdən  ibarətdir:  1.Əqli 

aləm  ki,  əqli  qəliblər  və  ruhani  surətlər  oradadır.  2.  İçərisində  cismani 

bədənlər  və  növə  mənsub  cisimlər  olan  və  parlaq  bir  güzgü  kimi  əşyanın 

şəklini özündə əks etdirən duyğu (hiss) aləmi, belə ki, bu aləmdəki varlıqlar 

o aləmdəki varlıqların izləri (inikası)dır‖ (2, s.70). 

Bir  çox  mütəfəkkirlər  kimi  M.F.Axundov  da  Cəlaləddin  Rumi  (Mollayi-

Rumi),  David  Yum,  Con  Stüart  Mill  kimi  görkəmli  filosoflar  haqqında  

məqalələr yazmış, Mənsur Həllacın, Ə.Caminin, Spinozanın, Volterin və s. 

mövqelərinə  münasibət  bildirmiş,  həm  də  öz  qələmdaşlarına    ədəbi  və 

fəlsəfi fikir tarixinin, tənqidi təhlilin əhəmiyyətini vurğulamaqla bu sahədə 

çox yazmalarını tövsiyə etmişdir. Mütəfəkkir qeyd edir: ―Yeni tərbiyə tapan 

gəncləri təşviq etmək üçün alimlərin, fazillərin, filosofların, həkimlərin, şair 

və  ordu  sərkərdələrinin  ən  məşhurlarının  həyatını  dəxi  yaza  bilərsən. 

Onların  əsərlərindən,  yazılarından    və  fikirlərindən  parçalar,  hünərlərinə 

dair misallar yazmalısan‖ (3, s.333-334). 

Göründüyü kimi, Azərbaycanın böyük yazıçı və filosoflarının klassik fəlsəfi 

irsə münasibəti, məşhur filosofları dönə-dönə yad etmələri Əbunəsr Fərabi, 

İbn Sina kimi böyük müsəlman filosoflarının qoyduğu ənənənin demək olar 

ki,  davamıdır.  Necə  ki,  Fərabinin  Platon  və  Aristotel  təlimini  geniş  və 

anlaşıqlı şəkildə şərh etdiyini xatırlamaq kifayətdir.      

Din və əxlaq inama əsaslanmaqla vasitəsiz  bilik olsalar da, hər halda yenə 

də  tərbiyə  və  təhsillə  vasitələnirlər  (Hegel).    Dini  tərbiyə  universal  əqli 

keyfiyyətlərdən daha çox, duyğu ilə bağlıdır və insan Mən-inin daha dərin 

qatlarını  ifadə  etməklə  yanaşı,  lokal  mədəni-mənəvi  mühitlə,  hətta  fərdi 

mövcudluqla  əlaqədardır.  İslam  dini    başqa  dinlərdən  fərqli  olaraq,  eyni 

zamanda bir şəriət kimi çıxış edərək insanlara da ictimai münasibətlərdə də 

bələdçilik  edir.    İnsani  mahiyyətlə  dini  duyğunun  bağlılığı  olduğuna  görə 

onların  kökləri  çox  qədimlərə  malikdir.  C.Əfqaninin  fikrincə,―İnsanın  ilk  

tərbiyəsi  onun dini tərbiyəsidir, fəlsəfi dünyagörüşü sonra yaranır‖ (4,s.33).  

Əlbəttə,  fəlsəfi  düşüncənin  formalaşmasında  dini  hiss  böyük  rol  oynayır. 

İndiki  dövrdə  bəşəriyyətin  əldə  etdiyi  ictimai  təcrübə  və  yüksəldiyi 

732 

 

intellektual  səviyyədən  elm,  fəlsəfə,  din,  əxlaq  və  bu  kimi  intellektual-

mənəvi dəyərlər sisteminə baxılmasına və  insan həyatında onların rolunun 

dəyərləndirilməsinə həmişə ehtiyac duyulur.  

Daha  sonra  S.Xəlilov  həmin  məqalədə,  yəni,  ―Fəlsəfə  tərbiyə  və 

özünütərbiyə  vasitəsi  kimi‖  məqaləsində  yazmışdır:  ―Dini  hiss—insanın 

Allah qarşısında  məsuliyyət hissi mərhələ-mərhələ; ailə qarşısında, millət 

qarşısında, bəşəriyyət qarşısında məsuliyyət hisslərinin davamı kimi ortaya 

çıxdıqda  bu  daha  sadəcə  hiss  yox,  dərk  olunmuş,  zəka  ilə  qovuşmuş  bir 

hissdir ‖ (2, s.100).

  

Müəllif bir daha qeyd edir: ―Dini hissdən kənarda din 

yoxdur.  Dinin  sosial  infrastrukturu  hələ  din  deyil.  Din—mənəviyyat 

hadisəsidir.  Dinin  mahiyyəti  dini  hisslə  -  Allaha  inamla  bağlıdır.  Mütləqə 

inam  yolu  nisbi  inamlardan  keçir.  Məhdud  miqyaslı,  cılız  hissiyatlı, 

ümumiyyətlə,  inam  hissindən  məhrum  olan  adamda  Allaha  inam  da  ola 

bilməz.  Mütləqə  sevgi  yolu  nisbi  sevgilərdən  keçir.  Sevgi  hissindən 

məhrum  olan  adam    dindar  ola  bilməz.  Nisbi  müqəddəslik  duyğuları 

olmadan mütləq müqəddəslik duyula bilməz. 

İnsanın öz həyatında, fərdi mənəviyyatında müqəddəs heç bir şey yoxdursa, 

ali, ülvi, toxunulmaz heç bir şey yoxdursa—dini müqəddəslik duyğusu da 

olmayacaq. 

   ...Din  insandan  Allaha  doğru  aparan  yolu  işıqlandırmalı,  bu  yolun 

istiqamətini  göstərən  mayak  olmalıdır.  Nə  zaman  ki,  din  bu  missiyanı 

unudub başqa iddialara düşür—o daha artıq din olmur (2, c.101).  

   ...Ancaq  fərdi  mənəvi  aləmi  işıqlandıran  və  ancaq  mənəviyyat 

prizmasından baxdıqda üzə çıxa bilən həqiqi din, mərkəzində müqəddəslik 

duyğusu dayanan dini mahiyyət ictimai həyatda konkret hadisələrlə təzahür 

edir  və  təəssüf  ki,  çox  vaxt  bu  hadisələr,  təzahürlər  dini  mahiyyəti  əvəz 

etmək, onun yerini tutmaq iddiasına düşür (2,c.102). 

Bir çox mütəfəkkirimiz - M.F.Axundov, Mirzə Cəlil, Hüseyn Cavid, Cəfər 

Cabbarlı və b. öz əsərlərində din pərdəsi altında gizlənənlərə qarşı mübarizə 

aparırdılar. Təriqətlər arasında fərq bir qayda olaraq, dinlər hadisə, mərasim 

müstəvisində    özünü  biruzə  verir.  Müqəddəslik  duyğusu  isə  dinin 

mahiyyətilə  bağlıdır,  əslində  bu  duyğu  olmadıqda  dini  ehkamlar,  dini 

ayinlər,  dini  mərasimlər  əsl  dini  əvəz  edir  və  din  əvəzinə  dini  pərdəyə 

bürünmələr  yaranır  ki,  onlar  da  mahiyyətcə  dinsizlikdən  heç  də 

fərqlənmirlər.    Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  Ö.Xəyyam,  H.Cavid  və 

C.Cabbarlı  da  öz  əsərlərində  ―din  pərdəsi‖nə,  ―din  qalxanı‖na  qarşı 

mübarizə aparıblar (5, s.361).  

Ş.Xəlilovun qeyd etdiyi kimi, ―Din özü böyük tərbiyəvi gücə malik olduğu 

üçün,  bu  hissin  hər  hansı  bir  formada  zəiflədilməsi,  ümumiyyətlə,  tərbiyə 

işinə də ziyan vura bilər. Bu baxımdan, məqsəd dini dünyagörüşü ilə fəlsəfi 

733 

 

dünyagörüş  arasındakı  zahiri  ziddiyyəti  aradan  qaldırmaq  və  gənclərin 

mənəvi  aləminin  bütövlüyünü  təmin  etmək  olmalıdır.  İslam  aləmində  

fəlsəfi təlimlər bir qayda olaraq məhz mənəviyyatla bağlıdır... (2, s.108). 

 

―Şərqdə insanın dünyaya münasibəti əsasən aksioloji xarakter daşıyır, fərdi 

mənəviyyat prizmasından kənar hadisəyə ancaq qiymət verilir, ona yaxşı və 

ya pis münasibətlər bəslənir, sonra isə bu münasibətlər ya poetik yolla vəsf 

edilir (mədhiyyə və ya həcv yazılır), ya da daha sistemsiz və daha impulsiv 

yolla adi şüur səviyyəsində büruzə verilir‖(2, c.110).

 

Hər bir millətin fəlsəfi fikri onun milli xarakterini və kimliyini  əks etdirir. 

Milli  fəlsəfə  millətin  ideyasını  təşkil  edir.  Vaxtilə  alman  filosofu  Fixte 

yazırdı  ki,  millət  necədirsə  onun  fəlsəfəsi  də  elədir.  Fixte  almanları 

dünyanın    ―ən  ali  irqi‖  elan  edirdi.  Şübhə  yoxdur  ki,  ən  ali  irq  olan 

almanların fəlsəfəsi də ali olmalıdır. Amma nə qədər ali olsa da, bu sözlərdə 

müəyyən  həqiqət  də  var.  Almanlar  dünya  fəlsəfəsinə  Hegel,  Kant,  Fixte, 

Şellinq və onlarca başqalarını bəxş etmişdir. Lakin bu filosoflar da hakim 

millətçilik  və  şovinizm  xəstəliyindən  xilas  ola  bilməmişlər.  Onların 

əksəriyyəti Şərqə qarşı hakim Avropa mərkəzçilik mövqelərdən yanaşmış, 

Şərq xalqlarının özlərinə məxsus təfəkkür tərzinin ola biləcəyi fikrini inkar 

etmişlər.  Hegel  yazırdı:  ―Şərq  xalqları  azad  ola  bilməzlər,  çünki  onlar 

azadlığın  nə  demək  olduğunu  dərk  etmək  səviyyəsinə  yüksəlməmişlər‖. 

Hegelə  görə,  ―mütləq  ideya  Şərqdən  Qərbə  doğru  getmiş  və  bütün 

yaxşılıqları  da  özü  ilə  birgə  aparmışdır‖.  Fixte  ―Alman  millətinə  nitqlər‖ 

adlı  əsərində  sosial  şovinizm  ideyalarını  əsaslandırmağa  çalışmışdır.  Bu 

ideyalardan  sonralar  alman  faşistləri  istifadə  etmiş  və  özlərinin  irqçilik 

fəaliyyətlərini  əsaslandırmaq  və  pərdələmək  üçün  istifadə  etmişlər,  yaxud 

Danimarka dilçisi Otto Jesperson ―millət necədirsə dili də elədir‖ tezisi ilə 

çıxış  etmişdir.  O  yazırdı:  ―Mədəni  dünyada  ingilis  millətindən  yüksəkdə 

dayanan bir millət və ingilis dilindən təkmil bir dil yoxdur‖. 

Z.B.Göyalp  isə  ―Türkçülüyün  əsasları‖  kitabında  fransız  dramaturqu  və 

jurnalisti Rostandan belə bir misal çəkir: ―Bir-biri ilə qarşı-qarşıya duran iki 

düşmən  ordusunu  xatırlayaq.  Onların  hər  biri  üçün  şübhəsiz  ki,  digərinin 

silah-sursatının,  qoşununun  sayının  nədən  ibarət  olması  zəruridir.  Bundan 

da zəruri olanı qarşıdakı düşmənin nə düşündüyünü,  nə fikirləşdiyini, daha 

doğrusu onun milli fəlsəfəsinin nədən ibarət olduğunu bilməkdir‖ (7, s.33). 

Bu mənada Çanaqqalada ingilisləri yenən məhz türklərin milli fəlsəfəsi idi. 

Burada müəllif milli fəlsəfəni milli ideya, milli xarakter, milli ideologiya ilə 

eyniləşdirir və bizcə o burada tamamilə haqlıdır. Doğrudur, ―Milli fəlsəfə‖ 

deyilən  bu  məfhum,  fəlsəfə  aləmində  hələ  də  özünə  tam  vətəndaşlıq 

hüququnu qazandıra bilməyib. Fəlsəfə ümumbəşəri bir dəyər hesab olunur. 

Zənn edilir ki, o məhdud milli sərhədlərə sığmaz. Bununla belə bir millətin 

734 

 

özünəməxsus milli düşüncə tərzi vardır ki, o da milli kimliyinin aynasıdır. 

Bunu  da  ―milli  fəlsəfə‖  adlandırırıq.  Fəlsəfə  sahəsində  tez-tez  terminlərlə 

rastlaşırıq:  antik  fəlsəfə,  fransız  fəlsəfəsi,  hind  fəlsəfəsi,  maarifçilik 

fəlsəfəsi. 

Orta  əsrlərin  fəlsəfi  irsi,  xüsusən  XI-XIII  əsrlərdə  mövcud  olmuş 

Azərbaycan  intibahı  milli  fəlsəfəmizin  çox  mühüm  sütunlarından  birini 

təşkil edir. Nizami, Xaqani, Məhsəti, N.Tusi və onlarla digər mütəfəkkirlər 

ictimai-siyasi və mədəni həyatın mühüm sahələri haqqında böyük gələcəyi 

olan fikirlər irəli sürmüşlər. Bu fikirlər sonradan yaranmış yeni Azərbaycan 

intibahı  üçün    yaşıl  işıq  yandırmış,  burada  yeniləşmə  və  millətləşmə 

hərəkatının əsasını qoyaraq, XIX-XX əsrlər ictimai-siyasi fikri üçün zəngin 

material vermişdir. 

Qədim  və  orta  əsrlərdə  köçərilik  Şərqdə  təkcə  türklərə  aid  deyildi,  yəni 

ərəblər,  hindlilər,  pakistanlı,  əfqanıstanlı  -  onlar  da  köçərilik  edirdilər  və  

hələ  indi  də  edirlər.  Yəni  ictimai-siyasi  fikir  tarixində  köçəriliyi  əxlaq, 

saflığın  əsas  amili  hesab  edən  böyük  mütəfəkkirlər  vardı.  Demək  hələ  o 

dövrdə  İbn  Xaldun  köçəri  xalqları  təmiz,  cəngavər,  əxlaqlı  insanlar  kimi 

qiymətləndirmiş  və  köçərilər  oturaq  həyata  keçəndə  başqaları  tərəfindən 

əsarət altına alındıqlarını yazmışdı. 

Azərbaycan dilində yazmaq ənənəsi  Həsənoğlu, Nəsimi, Qazi Bürhanəddin 

kimi  mütəfəkkirlərin    mövcudluğu,  Füzuli  kimi  dahilərin  yaranmasına  və 

onların milli dil və mədəniyyətimizin daha da inkişaf etdirilməsinə gətirib 

çıxardı  və  tarixdə ilk  dəfə olaraq  Azərbaycan, türk  dilində  əsərlər  yazıldı, 

həm  də  fars  və  ərəb  dilləri  ilə  rəqabət  etməyə  başladı.  Bu  mütəfəkkirlər 

milli fəlsəfəmizin mühüm tərkib hissəsidir.  

Qloballaşma  dövrünün  cəmiyyət  və  dövlətinin  həyat    fəaliyyətinin  yeni 

gerçəkliklərinin  dərk  olunması,  Azərbaycanın  yeni  fəlsəfi  paradiqmaya 

əsaslanmaqla  müasir  zamanın  hansı  möhtəşəm  təhdidlərini  adekvat  cavab 

tapmalı olduğunu nümayiş etdirir.  

Qloballaşma prosesinin necə fəaliyyətdə olması, ayrı-ayrı  xalqların mədəni 

inkişafının  xarakterinə  necə  təsir  göstərəcəyinin  düşünülməsi  buna  ayrılan 

zaman qıtlığı şəraitində keçir. Ümumi qəbul edilmiş dünyagörüşü mövqeyi 

və  dəyərlərinin  yoxluğu  şəraitində    texnoloji  sıçrayışın  nəticələri  haqlı 

əndişələr  doğurur,  belə  ki,  bu  zaman  mentallığın  dəyişməsi  texnoloji 

sferanın  kəskin  və  informasiya  partlayışı  ilə  ayaqlaşa  bilmir. 

Qloballaşmanın daha təhlükəli törəməsi mədəni çoxobrazlığın azalmasıdır. 

Unifikasiya  prosesləri,  mədəniyyətlər  arasında  fərqlərin  radikal  şəkildə 

yuyulması labüddürmü? Bundan öncə dilin çoxluğunun ölməsi, xalqlar və 

mədəniyyətlər  arasında  vahid  dilin  formalaşması  bu  qədərmi  zəruridir? 

Bəşəriyyət  vahid  mədəni  standartlara  gələcəkmi  və  bu  zaman    nələr  itirilə 

735 

 

bilər?  Bu  və  heç  də  az  kəskin  olmayan  digər  problemlər,  çoxları  artıq  bu 

problemi  müstəqil  həll  etmək  imkanlarından  məhrum  olan  müxtəlif 

xalqların  həyati  vacib  mədəni  atributlarını  qoruma  yolları  haqqında 

məsələni labüd olaraq ortaya çıxarır. 

Qloballaşma tarixin dikəltdiyi və xalqları ayıran müxtəlif çeşidli sərhədləri 

sürətlə  dağıdır,  lakin  eyni  zamanda  mədəniyyət  və  xalqların  çoxluğunun 

tədricən  itmə  təhlükəsini  artırır.  Bu  mürəkkəb  problemlərin  həlli,  yalnız 

təkcə  ayrı-ayrı  şəxslərin  deyil,  həm  də  bütöv  xalqların  hüquq  və 

azadlıqlarının    ən  ümumi,  universal  və  mütləq  xarakterini  qəbul  edən 

plüralizmin  fəaliyyət  göstərdiyi  gerçək  demokratik    cəmiyyətlərdə  

mümkündür. Dünya hələ ki, belə ideal vəziyyətdən çox uzaqdır. 

Qloballaşma  tərəfdarları  və  əleyhdarları  arasında  kəskin  qarşıdurmanın 

artması,  bütün  xalqların  qəbul  edəcəyi  və  dünyanın  ən  müxtəlif 

regionlarının  sakinlərinin  mədəni  təcrübəsini  inteqrasiya  edəcək 

ümumbəşəri dəyərlərin formalaşdırılmasına yeni yanaşmalar tələb edir. Əks 

halda  bu  təcrübənin  bəşəriyyətin  daha  yaşarlı,  ―ekoloji  təmiz‖  həyat 

mədəniyyəti  tipini  aşkarlamazdan  və  bu  dəyərli  ünsürləri  ümumbəşəri 

mədəni  irsə  daxil  etməzdən  öncə  biryolluq  itmə  təhlükəsi  qaçılmaz  olacaq  

(8, s.28,29,30). 

 Dinin  Azərbaycanın  dünyəvi  dövlətçilik  sistemində  yeri  və  cəmiyyətdə 

rolu  haqqında  yeni,  daha  geniş  müzakirələr  lazımdır.  İlk  baxışda  hər  şey 

sadədir:  din  siyasətə  deyil,  mədəniyyətə  inteqrasiya  olunmalıdır,  o  mədəni 

ənənəni  rəngarəng  etməli,  mənəvi  amil  və  əxlaqi  dəyərlər  formasına 

çevrilməlidir. Təcrübədə isə biz yerli islam dəyərlərinin sosiomədəni inkişaf 

modelinə  plastik,  üzvi  inteqrasiyası  kimi  fövqəladə  mürəkkəb  məsələ  ilə 

üzləşirik.  Deməli  bizə  müasir  dövrün  təhdidlərinə  və  inkişafın  

gerçəkliklərinə  uyğun  ―islam  protestantizmi‖  modeli  lazımdır.  Bu 

Azərbaycan  üçün  heç  də  təzə  məsələ  deyil,  onunla  hələ  Mirzə  Fətəli 

Axundov məşğul olub. Axundov (əsərləri şahidlik edir)  ilk şüurlu və ardıcıl 

islam  islahatçısı,  nəzəri  də  olsa  ilk  islam  ―protestantı‖  olmuşdur.  Onun 

―islam protestantizmi‖ tamamilə aşkar və bu  gün hətta o qədər inqilabidir 

ki, onun üzərindən sükutla keçirlər: ―İslam dini yalnız o halda möhkəm və 

uzunmüddətli  ola  bilər  ki,  ona  etiqad  edənlər  elmin  köməyilə  dinin 

mahiyyətinə nüfuz etsinlər və bilsinlər ki, o nədir, ona hansı zərurət var və o 

hansı  formada  olmalıdır?  O  zaman  onda  dəyişikliklər  və  islahatlar  apara 

bilər,  onda  bəzi  yüngül  ayinlər,  zəruri  dəyişikliklər  edilməklə  xalq 

hüquqlarına  aid  bəzi  qərarlar  saxlanılar,  ona  ölüm  hökmü,  bədənin  şikəst 

edilməsi və ümumiyyətlə, ilahi səltənət nəfinə qoyulmuş bütün ağır ayinlər 

ləğv  edilməli,  Avropa  və  Amerika  protestantları  kimi,  digər  millətlərdən 

fərqləndirmək  üçün  yalnız  islamçılıqda  protestant  adlandırılmalıdır‖  (9,  s. 

736