Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

99).  

S. Xəlilov ―İslam dünyasında milli fəlsəfi fikir və onun tədrisi məsələləri‖ 

kitabında  fəlsəfəyə  münasibət  məsələsini araşdıraraq qeyd  edir:  ―...bu  gün 

Azərbaycanda  fəlsəfəyə  münasibət  qənaətləndirici  deyil.  Fəlsəfəsiz 

yaşamaq  az  qala  normaya  çevrilmişdir.  ―  Bizdə  fəlsəfə  yoxdur,  filosof 

yoxdur‖  fikri  az  qala  fəxrlə  söylənir  və  fəlsəfəsiz  həyatın  əslində  bizə  nə 

kimi bir aqibət hazırladığı barədə heç düşünülmür də.   

Milli  və  ümumbəşəri  maraqların  subyektləri  real  ictimai  qüvvəyə 

çevrilmədikdə,  hər  şey  fərdi  iqtisadi  maraqlar  və  nəfsani  hisslərin  təsir 

dairəsinə  düşdükdə,  maraqlar  fəzasında  şəxsi  amalları  ifadə  edən 

vektorların  istiqaməti  güclü  ümummilli  və  ümumbəşəri  hisslərin  təsirilə 

ümumi  yön  almadıqda  fəaliyyətlər  sistemi  əvəzinə  fəaliyyətlərin  xaosu 

yaranır  ki,  burada  əvəzləyici  vektor  sıfıra  bərabər  olur.  Hamı  hansı  isə 

istiqamətdə hərəkət edir, hamı çalışır-vuruşur, fəaliyyət göstərir, ümummilli  

inkişaf  əmsalı isə yenə də sıfra bərabər olur. Millət nə özü inkişaf edir, nə 

də bəşəriyyətin inkişafında müsbət rol oynaya bilir. 

Fərdi  fəaliyyəti,  səyləri  yönəldən  maraqlar  adi  şüur  səviyyəsində 

müəyyənləşdirildiyi  halda,  ümummilli  və  ümumbəşəri  maraqların 

tənzimlənməsi və fəaliyyət üçün əsas götürülməsi fərdi şüurun strukturunda 

fəlsəfi təfəkkürün iştirak dərəcəsindən asılı olur‖ (2, s.3). 

Müəllif  daha  sonra  qeyd  edir:  ―Dünya  fəlsəfi  fikrini  Qərb  fəlsəfəsi  ilə 

eyniləşdirən  və  İslam  Şərqində  yaranmış  fəlsəfi  fikir  nümunələrini  ya 

ilahiyyat  kimi,  ya  da  orijinallıqdan  uzaq  şərh  nümunələri  kimi  təqdim 

etməyə çalışan müəlliflər təəssüf ki, çoxluq təşkil edirlər. Bizim vəzifəmiz 

isə  ilk  növbədə  fəlsəfənin  ümumbəşəri  səciyyəsi  ilə  yanaşı,  həm  də  milli 

səciyyə daşıdığını və milli məfkurənin ayrılmaz komponenti və hətta əsası 

olduğunu göstərmək və bu sahədə əldə edilmiş biliklərin fəlsəfə proqramları 

və  dərsliklərin  strukturuna  daxil  edilməsindən  ibarətdir.  Diqqəti  belə  bir 

cəhətə də yönəltmək lazımdır ki, bu cür təşəbbüslər əsasən  ―fəlsəfə tarixi‖ 

kitabları  ilə  əlaqədar  göstərilir.  ―Fəlsəfənin  əsasları‖  isə  çox  vaxt  yenə  də 

Qərb  modelinə  uyğun  surətdə  qurulur.  Ayrı-ayrı  fəlsəfi  problemlərin 

şərhində  bir  qayda  olaraq  Qərb  filosoflarının  konsepsiyaları  və  modelləri 

istifadə  olunur.  Milli  fəlsəfi  fikir  isə  guya  ancaq  tarixi  keçmişimizi 

öyrənmək baxımından dəyərli ola bilərmiş. Lakin bu o zaman unudulur ku, 

fəlsəfi  biliklər  məhz  milli  düşüncə  tərzinin  nəzəri  əsasları  və 

metodologiyası kimi təqdim olunmalı  və insanlara kənardan gələn yad bir 

bilik  kimi  deyil,  onların  daxili  aləmini  ifadə  edən  biliklər  sistemi  kimi  

formalaşmalıdır. Biz hələ bu işin öhdəsindən gələ bilməmişik və ona görə 

də, Qərb fəlsəfi bilik strukturlarını təqdim etmək  məcburiyyətindəyik ‖ (2, 

s.4). 

  

 

737 

 

Milli fəlsəfi fikir millətin özünüdərk mərhələsində üzə çızır. Əlbəttə, bu isə 

heç  də  bütün  millətlərə  nəsib  olmur.  Deməli,  ―millət‖  anlayışını  etnosdan 

fəqrləndirən  əlamətlərdən  biri  məhz  milli-etnik  təfəkkürlə  milli-siyasi 

təfəkkürün vəhdətindən doğan milli fəlsəfi fikrin formalaşmasıdır.   

Milli-fəlsəfi fikrin nəzəriyyə halında bir sıra millətlərdə  üzə çıxmaması, bu 

o  demək    deyil  ki,  bir  sıra  millətlərin  tamamilə  yoxluğuna  gətirib  çıxarır. 

Ədəbi-bədii fikir vasitəsilə də milli özünüdərk anları üzə çıxa bilər. Ədəbi-

bədii  fikrin  rolu  həmişə  Azərbaycan  xalqının  milli  inkişafına  güclü  təsir 

etmişdir.  Ona  görə  də  xalqımızın  milli-fəlsəfi  fikri  də  öz  əksini  çox  vaxt 

elmi  işlərdə,  monoqrafiyalarda  deyil,  bədii  ədəbiyyatda  tapmış  və  bu 

əsasdan da fəlsəfi təfəkkürə gedən yol ədəbiyyatla  bağlıdır.  Bəşəriyyətin 

inkişaf yoluna  nəzər saldıqda  deyə bilərik ki, böyük fəlsəfi fikir məktəbləri 

olan bir çox xalqların, yəni, yunanların, ingilislərin, fransızların, almanların 

milli-etnik özünütəsdiqi bədii ədəbiyyatda daha böyük rol oynamışdır. 

Fəlsəfə  elmləri  doktoru,  professor    Ə.Abasov    ―Müasir  Azərbaycana  hansı 

fəlsəfə  lazımdır?‖  məqaləsində  müzakirəsinə  ehtiyac  duyulan  böyük 

problemləri    belə  sıralayır:  ilk  növbədə  bu  əsasən,  bütövlükdə  dünyəvi 

proseslərin gedişinə və ayrı-ayrı ölkələrin siyasi, iqtisadi və mədəni inkişaf 

ssenarilərinin  dəyişməsinə  həlledici  təsir  göstərən  geopolitologi  amildir. 

Cəmiyyət  həyatı  və  dünya  dövlətlərinin  müasir  modellərinin  xarakterinə 

amiranə  təsir  göstərən  qloballaşma  nəzərdə  tutulur;  sonra,  Azərbaycanın 

təcrübəsinə  uyğun  modernləşmə  prosesləri  çərçivəsində  qalmaqla  müasir 

dövrün  sosiomədəni  inkişaf  modeli  kimi  mühüm  paradiqmasını  müzakirə 

etmək  lazım  gəlir.  Məhz  bu  kontekstdə  milli  mədəni  irs  cəmiyyətin 

dayanıqlı konsolidasiyasına və ölkənin pozitiv inkişafına ya mane olur, ya 

da mədəniyyətin uğurlu təsir modeli olduqda ona yardım edir; sosiomədəni 

problemlərə  müraciət onu göstərir ki, müasir şəraitdə mədəniyyətin ümumi 

qəbul edilmiş maddi və mədəni tərkib hissələrinə bölünməsi nəinki kifayət 

deyil,  həm  də  mədəni  ənənə  və  ictimai  inkişafın  qarşılıqlı  əlaqə 

modellərinin  nəzəri  qaydalarının  praktiki  gerçəkləşdirilməsinə  əngəl 

törədir;  belə  vəziyyət  müzakirə  edilən  diskursa  bu  qüsuru  qismən  aradan 

qaldıran  sosial  mədəniyyət  konseptini  daxil  etməyi  israrla  təklif  edir. 

Azərbaycan  cəmiyyətinin  optimal  inkişafı  və  onun,  müəyyən  mədəni 

daşıyıcısı  olan  fərdinin  fəaliyyəti  üçün  hansı  sosiomədəni  modelə  

(M.Veberin    ―protestant  etikası‖  yanaşmalarının  islam  mədəni 

gerçəkliklərinə  uyğunlaşması  kontekstində)  üstünlük  verilməsini  məhz  bu 

rakursda müəyyənləşdirmək olar (8, s. 25-26). 

Biz Azərbaycanda dinamik və sabit inkişafa kömək edən məxsusi ―etikanı‖ 

formalaşdırmalıyıq.  Lakin  bu  zaman  yeni  mədəni  özünü  identikləşdirmə, 

Yaponiya  və  bir  sıra  Cənubi-Şərqi  Asiya  ölkələrində  olduğu  kimi,  yəni 

738 

 

modernləşmənin çoxsaylı risk və təhlükənin aradan qaldırılmasına yardımçı 

olan  məxsusi  ənənə  Qərb  siyasi  dəyərlərinin  mənimsənilməsinə  kömək 

etməlidir.  Qərb  politoloji  terminologiyasında  bu  proses  belə  göstərilir. 

―Müasir  liberal  dövlətin  əsaslandırılmasına  zəmin  belə  bir təsəvvür  idi  ki, 

hökumət  siyasi  dünyanın  maraqlarına  uyğun  olaraq  din  və  ənənəvi 

mədəniyyət  tərəfindən  hansısa  əxlaqı  tələbi  dəstəkləməyəcək.  Əsas  dəyər 

tolerantlıq  olmalıdır.Əxlaqi  konsensusun  yerini  siyasi  nizamı  təmin  edən 

aydın qanun və ictimai institutların tutması fərz edilir ‖ (10, s. 21,22).  

Fəlsəfənin  bütün  zamanlar  üçün  əsas  məsələsi  insan  varlığının  vəhdət  və 

bütövlüyünyn  isbatlanması  olmuşdur.  Bu  gün  belə  isbatın  prinsipial 

mümkünsüzlüyü  sübut  edilmişdir,  ona  görə  də,  idrak  natamam  və  nisbi 

biliyi  formalaşdırmağa  məhkum  olmuşdur.  Belə  ki,  yeni  idrak  mexaniki 

determinizmi  ardıcıl  dəf  edən  dünyagörüşü  sferasında  dünyanın  vahid 

mənzərəsinin  əvəzinə  zəruri  seçim  tələb  edən  bir  sıra  ehtimali  ssenarilər 

təklif edir. 

Nəhayət,  qeyd  etmək  olar  ki,  millətin  fəlsəfi  fikri  onun  hər  bir  üzvünün 

fəlsəfi fikrindən toplanmayaraq, milləti təmsil etmək səlahiyyəti olan, milli 

ruhun  daşıyıcısı  olan,  milli  özünüdərk  baryerini  keçmiş  olan  tək-tək 

şəxsiyyətlərin-filosofların  fəlsəfi  konsepsiyalarından,  bu  konsepsiyaların  

şəbəkəsindən ibarət olar.              

 

Ədəbiyyat: 

1.Abbasov Ə.F. Fəlsəfə millətləşmənin və müstəqil dövlətçiliyin zəruri  əsasların-

dandır//Müasir  fəlsəfə  və  Azərbaycan:tarix,nəzəriyyə,tədris.  Toplu.  Bakı,  Elm, 

2011, s. 6-7. 

2.  Xəlilov  S.S.    İslam  dünyasında  milli  fəlsəfi  fikir  və  onun  tədrisi 

məsələləri.(Azərbaycan  Fəlsəfə  və  Sosial-Siyasi  Elmlər    Akademiyası.-AFSEA). 

―Fəlsəfə jurnalına əlavə‖. ―İlay‖ MMC mətbəsi,B.2008. 

3.Axundov  M.F.Kritika.  Bədii  və  fəlsəfi  əsərləri.  B.  ―Yazıçı‖.1987,s.333-334.      

4.Əfqani C.Seçilmiş əsərləri.Tərtib edəni.-prof. Şamil Qurbanov. B.1993.s.33. 

5. Hüseyn Cavid. Əsərləri 3 cilddə.3-cü cild,B,2003.s.361. 

6 .Cəfər Cabbarlı. Seçilmiş əsərləri.s.292. 

7. Ziya Göyalp. Türkçülüyün əsasları. B. Maarif. 1991.s.33. 

8.  Abasov  Ə.S.  Müasir  Azərbaycana  hansı  fəlsəfə  lazımdır?//  Müasir  fəlsəfə  və 

Azərbaycan:    Tarix,Nəzəriyyə,Tədris.  AMEA  Fəlsəfə,  Sosiologiya  və  Hüquq 

İnstitutu. B, ―Elm‖, 2011, s.6-7 və 25-26. 

9. Ахундов М.Ф. Избранные произведения. Azərnəşr.B.,1987, s.99. 

10. Фукуяма Ф. Великий Разрыв. M: ACT, 2003, с.21-22.

        

 

739 

 

Qudsiyə Əliyeva 

 

MĠLLĠ FƏLSƏFƏNĠN FORMALAġMASI VƏ ĠNKĠġAF 

XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ 

 

Müasir  elm  anlayışı,  konkret  tədqiqat  obyekti  və  empirik  yanaşmalar  ilə 

səciyyələnir.  Ənənəvi  fəlsəfə  bu  parametrlərə  cavab  vermir.  Çünki 

metodoloji  baxımdan  bu  mümkün  deyildir.  Lakin,  fəlsəfə  rasionallıq  və 

məntiqi təfəkkür baxımından elm ilə kəsişir.  

Əksər elmlər fəlsəfənin bazasında meydana çıxmışdır. Çünki fəlsəfə, Yeni 

Dövrə  qədər  elmin  özünü  təmsil  etmişdir.  Empirik  metodologiyanın 

meydana  çıxması,  onun  arxa  plana  keçməsinə  səbəb  olmuşdur.  Halbuki, 

empirik  tədqiqatlar  sahəsi qədim  və  orta  əsrlərdə elm  kimi  deyil,  bir sənət 

sahəsi kimi tanınmışlar. Empirik təfəkkür məhdud olduğu üçün, onun qeyri-

məhdud fəlsəfi təfəkkürə ehtiyacı vardır. Xüsusilə, bu gün, bu əlaqəyə daha 

çox  ehtiyac  vardır.  Onu  fəlsəfədən  başqa  heç  bir  bilik  sahəsi  təmin  edə 

bilməz.  Bu  gün,  fənlərarası  əlaqə  əsasında  müasir  elmi  dünyagörüşü 

sisteminin  yaradılması,  yeni  paradiqmaların  formalaşdırılması  fəlsəfənin 

funksiyalarına  aiddir.  Bu  baxımdan,  fəlsəfə  elm  haqqında  elmdir.  O, 

elmüstü elm kimi daha obyektiv və ümumbəşəridir.  

Fəlsəfə,  elm  kimi  sırf  kumulyativ  xarakterli  deyildir.  Çünki  elm 

aksiomaların,  fəlsəfə  isə,  əksər  hallarda  inkarların  üzərində  qurulur.  Qərb 

fəlsəfəsinin  nigilizmi  üzərində  qurulan  Nitşe  fəlsəfəsi  bunu  təsdiq  edir. 

Çünki  mütləq  həqiqətə  səy  göstərən  təfəkkür  özünüinkar  mərhələlərindən 

keçməlidir.  Bu  baxımdan,  fəlsəfə,  elmdən  fərqli  olaraq,  saatın  əks 

istiqamətinə yönəlir.   

Fəlsəfənin idrak obyekti həqiqətdir. Fəlsəfənin həqiqəti, elmin həqiqətindən 

fərqlidir.  Həqiqətə  münasibətdə  hər  ikisi  nisbidir.  Lakin,  elmdən  fərqli 

olaraq fəlsəfinin obyekti nisbi həqiqət deyildir. Məhz bu müstəvidə fəlsəfə 

müxtəlif  dünyagörüşü  sistemləri  ilə  kəsişir  və  bir  dünyagörüşü  sisteminə 

çevrilir. Fəlsəfənin obyekti mütləq həqiqət olduğu üçün, o, bu dünyagörüşü 

sistemləri  arasında  əlaqə  yaradıb  ümumi  bir  dünyagörüşü  sistemi 

yaratmalıdır. Yəni, o, dünyagörüşləri üstündə bir dünyagörüşü, hikmətüstü 

bir  hikmət  olmalıdır.  Bu  baxımdan,  o,  daha  subyektiv  və  millidir.  Çünki 

subyektivlik  və  millilik,  obyektivlik  və  ümumbəşərilikdən  daha  dərin 

məzmuna malikdir.      

Milli olmaq nə deməkdir?  

Millət  (nation)  anlayışı,  orta  əsr  avropasında  istifadə  olunsa  da,  Yeni 

Dövrdə kapitalizmin formalaşması ilə fərqli bir mənaya gəlmişdir. Modern 

milli  dövlətdə  fərdin  seçim  və  azadlığı,  kollektiv  dəyərlərin  üstündədir. 

740 

 

Milli  dövlətin  (national  state)  vətəndaşları  kimliyindən  asılı  olmayaraq, 

vətəndaşı  olduğu  dövlətin  kimliyini  daşıyır  və  onun  milli  dəyərlərini 

mənimsəyirlər.  Bu  dəyərlərin  başında  milli  dil  gəlir.  O,  təhsil  vasitəsilə 

cəmiyyətin bütün üzvlərinə yayılır. 

Millilik  -  Yeni  Dövrdə  Avropada  meydana  çıxan  millət,  milli  dövlət 

konsepsiyaları və vətəndaş kimliyi ilə bağlı olan bir anlayışdır. O, proqress, 

modernləşmə,  demokratiya,  bazar  iqtisadiyyatı,  sənayeləşmə,  şəhərləşmə, 

azad mətbuat, fikir və söz azadlığı kimi anlayışlarla səciyyələndirilir. Milli 

dövlətlərdə,  bütün  vətəndaşlar  etnik-dini  kimliyindən  asılı  olmayaraq, 

bərabərhüquqlu  şəkildə  seçib  seçilmək,  öz  ana  dilində  təhsil  almaq 

hüququna malikdirlər. Bu baxımdan, millilikdən bəhs olunanda, Yeni Dövr 

nəzərdə tutulur.   

Bundan əvvəlki dövrlər milli hesab oluna bilərmi?  

Yeni  Dövrə  qədər  avropa  cəmiyyətlərində,  həmçinin,  dünyanın  digər 

yerlərində sosial təbəqələşmə, kütləvi savadsızlıq, sadə xalq dilində təhsilin 

olmaması,  hüquq  bərabərsizliyi,  fikir  və  söz  azadlığının  olmaması,  elmi-

texniki inkişafın olmaması cəmiyyətin bir bütün olmasına mane olmuşdur. 

Bunlar  aradan  qaldırılmadan  bütün  cəmiyyəti  bir  araya  gətirən  milli  şüur 

formalaşa  bilməzdi.  Buna  görə  də,  Yeni  Dövrdən  əvvəlki  dövrlər  milli 

hesab oluna bilməz.  

Milli fəlsəfə nədir? 

Elm  ümumbəşəridir.  Onu  hər  hansı  bir  xalqa  aid  etmək  absurddur.  Bütün 

dövrlərdə  olduğu  kimi,  müasir  dövrdə  də  dünyanın  tanınmış  elmi 

mərkəzlərində  çalışan  insanlar  müxtəlif  etnosların  nümayəndələrindən 

təşkil olunublar. İntellektual resursların müəyyən bir mərkəzdə toplanması, 

elmin yüksək səviyyədə təşkili və onların müəyyən strateji bir istiqamətdə 

yönləndirilməsi  elmin  inkişafını  təmin  edir.  Təbii  ki,  bu  ilk  növbədə, 

təhsilin və iqtisadiyyatın inkişafından asılıdır.  

Fəlsəfədə bu mümkündürmü?  

Fəlsəfədə  rasionallıq  baxımından  elm  ilə  kəsişdiyi  üçün,  müəyyən 

parametrlər  üst-üstə  düşür.  Fəlsəfənin  inkişafı  üçün,  filosofların  mütəmadi 

şəkildə  bir  araya  gəlmələri,  disputların  olması,  azadfikirliliyin  tam  təmin 

olunması zəruridir. Çünki bu təməl üzərində meydana çıxan orijinal fəlsəfi 

ideyalar və onlar üzərində formalaşan özünəməxsus fəlsəfi məktəblər milli 

xarakter daşıyacaqdır. Ən azı ona görə ki, onlar müəyyən bir sosial-mədəni 

mühitin məhsuludurlar. Ortaya çıxan məhsul hansı dildə və hansı mühitdə 

yetişirsə,  onu  təmsil  edir.  Məsələn,  muğam  musiqisi  əksər  müsəlman 

ölkələrində bu və ya digər şəkildə mövcuddur. Onlar arasında Azərbaycan 

muğamının özünəməxsus yeri vardır. Milli muğam məktəblərindən kənarda 

mövcud  olan  obyektiv  muğam  yoxdur.  Eynilə,  milli  və  dini  fəlsəfələrin 

741 

 

fövqündə obyektiv bir fəlsəfə mövcud deyildir. Biz, alman, fransız, ingilis 

fəlsəfəsinə  diqqət  yetirəndə  də  bunu  görürük.  Filosoflar  müəyyən  fəlsəfi 

məktəblərin təsiri altında yetişir və onun üzərində fəlsəfə yaradırlar. Fəlsəfi 

dil  formalaşdıqca,  fəlsəfə  də  inkişaf  edir.  O  olmadan,  fəlsəfi  təfəkkür  də 

formalaşa bilməz.   

Fəlsəfə  də,  rasionallıq  baxımından  elm  ilə  kəsişdiyi  üçün,  müəyyən 

parametrlər  üst-üstə  düşür.  Fəlsəfənin  inkişafı  üçün,  filosofların  mütəmadi 

şəkildə  bir  araya  gəlmələri,  disputların  olması,  azadfikirliliyin  tam  təmin 

olunması zəruridir. Çünki bu təməl üzərində meydana çıxan orijinal fəlsəfi 

ideyalar və onlar üzərində formalaşan özünəməxsus fəlsəfi məktəblər istər-

istəməz milli xarakter daşıyır. Ən azı ona görə ki, onlar, müəyyən bir sosial-

mədəni  mühitdə  və  konkret  bir  dildə  ortaya  çıxırlar.  Fəlsəfi  dil 

formalaşdıqca,  fəlsəfi  mühit  də  inkişaf  edir  və  yaxud  əksinə.  Çünki  onlar 

bir-birini tamamlayırlar. 

―Milli  fəlsəfə‖  anlayışında  ―milli‖,  ―fəlsəfə‖  anlayışının  əlamətini  ifadə 

edir.  Lakin,  fəlsəfənin  belə  bir  əlamətə  malik  olmasını  birmənalı  şəkildə 

təsdiq  etmək  mümkün  deyildir.  Çünki  bu,  fəlsəfə  üçün  yeni  bir  əlamətdir. 

Onun  olub-olmamasını  müəyyənləşdirmək  üçün,  fəlsəfənin  nə  olduğunu, 

onun necə meydana çıxdığını və hansı istiqamətdə inkişaf etdiyini yenidən 

dəyərləndirmək  lazımdır.  Çünki  bu  günədək  fəlsəfəyə  bu  kontekstdə  baxış 

olmamışdır.  Ancaq,  bu  o  demək  deyildir  ki,  biz,  indiyədək  deyilənləri 

doğma  kimi  qəbul  etməliyik.  Bəzi  hallarda  paradoksların  sübut  olunması 

elmə  böyük  töhfələr  gətirir.  ―Milli  fəlsəfə‖  anlayışının  dəyərləndirilməsi, 

fəlsəfəyə metodoloji baxımdan yeni bir baxışın formalaşmasına təkan verə 

bilər.  

Fəlsəfə milli ola bilərmi? 

Bu  günədək  fəlsəfə  adı  altında  tanınan  təlimin  yarandığı  və  inkişaf  etdiyi 

yer qədim Yunanıstandır.    

Bu  gün  fəlsəfədə  qəbul  olunan  yunan,  çin,  hind,  klassik  alman  fəlsəfəsi 

anlayışları  mövcuddur.  Bu  fəlsəfələri  birləşdirən  və  bir-birindən 

fərqləndirən  cəhətlər  vardır.  Birləşdirən  ümumi  fəlsəfi  yanaşmadırsa, 

fərqləndirən    özünəməxsusluqlardır.  Biz,  bunu  milli  fəlsəfə  adlandıra 

bilərik.  

Milli  fəlsəfənin  formalaşmasında  və  inkişafında  dövlətin  öz  rolu  vardır. 

Qədim  Şərq  fəlsəfəsinin  mərkəzləri  olan  Çin,  Misir,  Babil  qədim  güclü 

dövlətlər  olmuşlar.  Bu  dövlətlərin  özünəməxsus  siyasəti  və  ideologiyası, 

özünəməxsus  şüurun  formalaşmasına  təsir  göstərmişdir.  Məhz,  bu  şüur 

üzərində  özünəməxsus  fəlsəfə  məktəbləri  yaranmışdır.  Qədim  Konfutsi, 

Dao,  Budda  təlimlərinin  meydana  çıxmasında  bu  amillərin  öz  rolu 

olmuşdur (1, с.44).   

742 

 

Azərbaycan  böyük  türk  və  müsəlman  dünyasının  tərkib  hissəsi  olduğu 

üçün, onun fəlsəfəsi də Müsəlman Şərq fəlsəfəsinin ayrılmaz bir hissəsidir. 

Azərbaycanda  milli  dövlət  quruculuğu,  XX  əsrin  əvvələrindən  başlayır. 

Sovet  dövründə  azərbaycan  dilində  milli  fəlsəfə  yaranmışdır.  Elmlər 

Akademiyasının Fəlsəfə İnstitutu, son  40-50 ci illərdə Azərbaycanda milli 

fəlsəfənin  inkişafında  mühüm  rol  oynamışdır.  XX  əsrin  əvvəllərində 

qoyulan  türkçülük-islam-müasirlik  və  bu  gün  onun  davamı  kimi  meydana 

çıxan  azərbaycançılıq  ideyası  milli  fəlsəfənin  əsas  mahiyyətini  təşkil  edir. 

Bu  gün  Azərbaycanda  aparılan  multikulturalizm  siyasətinin  təməli, 

azərbaycan milli fəlsəfəsinin əsasında dayanır. Bunun əsas tərkib hissələrini 

ailə, ümumbəşərilik və tolerantlıq təşkil edir. 

Bu gün orta və ali təhsil sistemi filosof yetişdirə bilirmi? Bunun üçün necə 

təhsil olmalıdır? Milli fəlsəfənin inkişafı üçün nə edilir? 

Milli  fəlsəfənin  inkişafı  zəruridir.  Bunun  üçün,  azərbaycan  dilində  fəlsəfi 

terminlərin  dəqiqləşdirilməsi  istiqamətində  bir  çox  işlər  görülübdür. 

Azərbaycan  fəlsəfəsi  irsi,  fəlsəfə  tarixi  kontekstində  ciddi  araşdırılır. 

Bunlar, milli fəlsəfi ənənəmizin bərpa olunmasına və nəsillərarası əlaqənin 

yaradılmasına  şərait  yaradır.  Bizim  əsas  problemlərimizdən  biri  varislik 

prinsipinin  pozulmasıdır.  Biz,  bu  gün,  sovet  dövründə  əldə  etdiyimiz 

nailiyyətlərimizi  qoruyub  saxlaya  bilmirik.  XX  əsrin  30-cu  illərində  də  öz 

minillik irsimizdən qırılmışdıq. Əlifbanın bir neçə dəfə dəyişməsi, bu irsin 

davam  etdirilməsinə  ciddi zərbə  vurmuşdur.  Lakin,  digər  tərəfdən,  rus  dili 

və  mədəniyyəti  vasitəsilə,  Azərbaycan,  avropa  fəlsəfəsinə  yol  açmışdır  (3, 

s.55).  F.  Axundovun  şəxsiyyəti  milli  fəlsəfə  sahəsində  önə  çıxır.  F. 

Axundovun  şəxsiyyəti  ziddiyyətli,  müəmmalı  olduğu  qədər  də,  olduqca 

cəlbedici və maraqlıdır. Onu, birmənalı şəkildə dəyərləndirmək çətindir.  

Təhsildə  fəlsəfəyə  maraq  çox  azdır.  Fəlsəfə  seçim  fənni  kimi 

universitetlərdə  az  və  aşağı  kurslarda  tədris  olunur.  Tələbələrdə  fəlsəfəyə 

maraq  yarada  bilən  pedaqoqların  sayı  çox  azdır.  Əksər  pedaqoqlar, 

auditoriyalarda  öz  mühazirələri  və  şəxsiyyətləri  ilə  fəlsəfəni  cansıxıcı  və 

lazımsız  bir  təlim  kimi  tanıdırlar.  Ümumən  götürsək,  gənc  əhali  arasında 

fəlsəfəyə  münasibət  müsbət  deyildir.  Belə  bir  cəmiyyətdən  filosoflar 

çıxarmaq  çətindir.  Milli  fəlsəfənin  yaradılması  və  inkişafı  probleminin 

kökünü burada axtarmaq lazımdır. Buna görə də, təhsildə fəlsəfə məsələsi 

barədə ciddi düşünmək və müəyyən tədbirlər görmək vacibdir.  

Biz, Avropada olduğu kimi İntibah yolunu seçməliyik. Yəni, F. Axundova 

qədər  olan  fəlsəfi  irsimizi  müasir  tələblər  səviyyəsində  dirçəltməliyik. 

Ümumiyyətlə,  mədəni  inkişaf  tariximizdə  olan  qırılma  nöqtələrini 

birləşdirməli və ümumi varislik prinsiplərimizi bərpa etməliyik. Bu əlaqələr 

bərpa  olunduqdan  sonra,  milli  fəlsəfə  fenomeni  ortaya  çıxacaqdır.  Çünki 

743 

 

heç bir xalqın mədəni inkişaf tarixi digərininkini təkrarlaya bilməz. Fəlsəfi 

irsdə  özünəməxsusluq,  milli  fəlsəfənin  təməlində  dayanır.  Buna  görə, 

müasir fəlsəfəmizi yaradanda daha çox öz fəlsəfi irsimizə istinad etməliyik. 

O zaman, fəlsəfə ilə cəmiyyət arasında olan anlaşılmazlıq tədricən ortadan 

qalxacaq və fəlsəfi refleksiya artacaqdır.  

Fəlsəfə ―əsrin ruhudur‖ deyimi vardır. Əgər elədirsə, onda niyə Aristotelin 

formal məntiqi, Platonun bir çox ideyaları bu günədək aktualdır. Yaxud, İbn 

Xəldunun  cəmiyyət  və  dövlət  barədə  ortaya  qoyduğu  ―ümman 

konsepsiyası‖ nədən bu qədər maraq doğurur?  

Belə  çıxır  ki,  cəmiyyətdəki  inkişaf  elmi-texniki  xarakter  daşıyır.  İnsanlar 

mənəvi-psixoloji  baxımdan  az  dəyişikliyə  məruz  qalırlar.  Buna  görə  də, 

Aristotelin,  Platonun,  İbn  Xəldunun  bir  çox  ideyaları  bu  günədək  öz 

aktuallığını qoruyur.  

Nəsimi  və  ya  Nizaminin  fəlsəfəsini  milli  və  müasir  hesab  etmək  olarmı? 

Onlar bizimlə eyni ərazidə yaşadıqları üçünmü millidirlər? Nizami Gəncəvi 

İran  ərazisində  yaşasaydı,  biz  onu  özümüzün  mütəfəkkiri  hesab  edə 

bilərdikmi?  

Nizami  Gəncəvini  və  Nəsimini  milli  kimliklə  bağlayan  sosial-mədəni 

ənənələrdən  gələn  milli  ruhdur.  O,  onların  əsərlərində  əks  olunmuş  və 

bizimlə  ünsiyyətə  girmişdir.  Lakin,  milli  ruhun  nə  olduğu,  fəlsəfənin 

tədqiqat  obyektidir.  Milli  ruhun  özünəməxsusluğunu  hiss  edən  və  dərk 

etməyə  çalışan  təfəkkür,  milli  fəlsəfəni  yaradan  təfəkkürdür.  Kollektiv 

psixika  kültürün  obyektləşmiş  nəticəsi,  dünya  duyumudur.  Onu  yaradan 

etnos və millətdir. 

Milli  ruh,  özünü  dildə  ifadə  edir.  Dil  şüuru  strukturlaşdırır.  Fəlsəfə  bu 

şüurun  fövqündə  refleksiya  etmir.  Deməli,  dil  ilə  milli  fəlsəfə  arasındakı 

əlaqə milli ruh ilə təmin olunur. Fəlsəfi dilin formalaşması, milli fəlsəfənin 

başlanğıcıdır.  Nizaminin  əsərlərinin  dili  fars  dili  olsa  da,  milli  ruhu  fars 

deyildir.  Bu  baxımdan,  onun  fəlsəfəsi  və  milli  ruhu,  milli  fəlsəfənin 

yaranmasında  iştirak  etmişdir.  Bunu,  orta  əsrlərdə  yazıb  yaradan  əksər 

mütəfəkkirlərimizə aid etmək olar.  

Milli rəmzlərimiz milli düşüncənin atributlarıdır: səkkizgüşəli ulduz, bayraq 

rəngləri,  aypara,  novruz,  dövlət  və  milli  bayramlar,  adət-ənənələr.  Bunlar 

xalçaçılıq  (buta)  sənətində,  geyimlərdə,  rəqsdə,  mətbəxdə,  musiqidə  və 

memarlıqda  əks  olunur.  Bu  simvol  və  miflər  etnosun  ümumi  kültürəl 

xarakterini  ifadə  edir.  Milli  elementlər  maddi  və  mənəvi  kültürdə  aşkar 

olur.  Mənəvi  kültür  şifahi və  yazılı şəkildə  ifadə  olunur  və  kültür  yoluyla, 

varisliklə ötürülür. A.E. Smit bunu etnosimvolizm adlandırır. Sonra bunlar 

fəlsəfədə rasionallaşaraq milli fəlsəfənin tərkib elementlərinə çevrilirlər.    

Fəlsəfənin  elit  bir  məşğuliyyət  olduğunu  da  söyləyirlər.  Təbii  ki,  bu  orta 

744 

 

əsrlər üçün xarakterik sayıla bilərdi. Çünki yaxşı təhsil almadan fəlsəfə ilə 

məşğul olmaq çətindir. Orta əsrlərdə zadəgan ailələrdən olan insanlar yaxşı 

təhsil  alır  və  onlardan  bəziləri  də  fəlsəfi  refleksiyaya  malik  olurdular. 

Lakin,  Müsəlman  Şərqində  X-XII  əsrlərdə  mütəfəkirlər  arasında  yoxsul 

ailələrdən  olan  insanlar  da  olmuşdur.  Bu  onu  göstərir  ki,  Müsəlman 

Şərqinin  həmin  dövrlərdə  inkişafının  əsas  səbəblərindən  biri  də,  hamının 

təhsil  almaq  imkanlarının  olması  idi.  Səlcukilər  dövründə  Nizamiyyə 

mədrəsələrinin geniş yayılması və böyük elmi  mərkəzlərin ortaya çıxması, 

sivilizasyon və milli özünüdərkin əsasında dayanmışdır.      

Fəlsəfə milli müstəvidə yaranaraq ümumbəşəri müstəviyə keçir. Çünki onu 

yaradan  öz  ana  dili  ilə  millidir.  Onun  fəlsəfəsində  əks  olunan  milli  ruh 

sözün mənasının dərinliklərinə vardıqca ucalır və genişlənir. O, ucalmaqla 

və  genişlənməklə  fəlsəfi  dili  və  milli  ruhu  da  ucaldıb  genişləndirir.  Buna 

kosmopolitizm  deyil,  ümumbəşərilik  demək  olar.  Çünki  o,  öz  kökündən 

ayrılmadan universallaşır və hamı tərəfindən sevilir. Biz Şekspiri, Tolstoyu, 

Nəsimini,  Nizamini  bu  səbəbdən  sevir  və  oxuyuruq.  Ancaq,  onlar,  eyni 

zamanda, öz xalqlarının milli fəlsəfəsini, milli ruhunu ifadə edirlər.   

Azərbaycan fəlsəfəsində irfan və sufizm fəlsəfəsi önə çıxmışdır. Bu fəlsəfə 

milli  ruhda  özünə  yer  tapmışdır.  Azərbaycanda  milli  muğam  məktəbi  və 

xalçaçılıq  sənəti  bu  ruhun  ifadəsidir.  O,  mif,  epos,  klassik  ədəbiyyatın 

içindən keçərək bu günədək gəlmişdir. Fəlsəfənin onlardan fərqi odur ki, o, 

milli  ruhun  irrasional  müstəvidən  rasional  səviyyəyə  endirilməsinə  şərait 

yaradır.  Bunu  etmədən  milli  fəlsəfədən  danışmaq  olmaz.  İdeal  fəlsəfənin 

yüksək  səviyyəsinə  ucalan  panloqist  F.  Hegel,  alman  milli  kimliyini  aşa 

bilməmişdir  (2,  с.77).  SSRİ  dövründə  marksizm  ilə  məhdudlaşan  fəlsəfə, 

onun fövqünə çıxa bilmirdi.   

Filosof  sistemin  içində  yaşasa  da,  onun  fövqünə  çıxmağı  maksimum 

bacarmalıdır.  Çünki  onun  obyekti  həqiqətdir.  Həqiqət  isə,  sistemin  içində 

məhdudlaşa bilməz. Lakin, Həqiqət sistemin daxilində obyektiv şəkildə də 

təzahür  oluna  bilməz.  Filosof  isə,  sistemi  tam  şəkildə  tərk  edə  bilməz.  Bu 

zaman,  fəlsəfənin  ən  yüksək  refleksiyası  milli  çərçivədə  baş  verən 

refleksiyadır.  Bu  refleksiya  özünütəsdiq  formasıdır.  İnsanların  iqtisadi 

maddi  maraqları öndədirsə, milli fəlsəfə onlardan da öndədir. Çünki onlar 

gələcəyini  və  hara  gedəcəklərini  bilmək  istəyirlər.  İnsan  bilmədiyi  tərəfə 

gedəndə  dağınıq  olursa,  bildiyi  tərəfə  gedəndə  daha  mütəşəkkil  və  inamlı 

olur.  Bu  inam  onu  dağılmaqdan  və  yox  olmaqdan  qoruyur  və  müqavimət 

etmək üçün stimul yaradır.