Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

Hüseyn Ġbrahimov. Dialoq mühiti multikulturalizm  tarixinə fənlərarası 

yanaşma tələb edir.......                                                                                       

 

811 

Elmira  Təhməzova.  Azərbaycan  milli  fəlsəfəsində  dəyərlər 

problemi........ 

 

815 

Фарида  Багирова.  Эволюция  понятий  «этнос»  и  «нация»  в 

истории европейской философии.......  

 

821 

Xalidə Nəzərova. Fəlsəfədə mifologiya və din........................... 

826 

Asya  Əhmədova.  Azərbaycanda  qadınların  maariflənməsində 

―

Müqəddəs Nina‖ gimnaziyasının rolu.....

 

 

832 

V 

 

Rauf Məmmədov. Avropada milli şüuru və milli fəlsəfəsini şərtləndirən 

sosial-tarixi amillər........ 

 

841 

Əhməd QəĢəmoğlu. Ahəngyol elmi və onun müasir elmi düşüncə üçün 

əhəmiyyəti………………. 

 

893 

Валентина Мирзаева. Востребованность философии в XXI 

веке…………. 

899 

Азер  Гасанли.    «Танмаядарлыг»  -  философия  грядущей 

посткапиталистической  формации.... 

 

910 

Мир-Фарадж  Абасов.  Диджитализм  –  философия  и  практика 

грядущей  политико-экономической  системы... 

 

928 

 

 

Xülasələr – Аннотации – Summary’s ......................................... 

941 

Müəlliflər haqqında məlumat  – Сведения об авторах  – Information about 

authors................................................................................................................. 

989 

11 

 

 

12 

 

Ön söz 

 

İctimai şüurun xüsusi forması olan fəlsəfə öz idraki və refleksiya fəzasına 

görə  bütün  elmlərdən  köklü  surətdə  fərqlənir.  Tədqiqat  obyektlərinin 

çoxçeşidliyi  və  əhatəliyi  baxımından  fəlsəfəni  universal  elm  kimi 

fərqləndirə  bilərik.    Təsadüfi  deyildir  ki,  bəzən  fəlsəfəni  hər  şey  haqqında 

elm  kimi  səciyyələndirirlər.  Onun  təbiət  və  ictimai  hadısələrindən  tutmuş 

idraki proseslər, psixoloji və tarixi təfərrüatlar barədə açıqlamalar verməsi, 

fikir  söyləməsi  təbii  sayılır.  Mübahisə  doğuran  başqa  məsələdir  –  fəlsəfə 

milli  ola  bilərmi?  Hətta  bilavasitə  fəlsəfə  sahəsində  çalışanlar  arasında  elə 

şəxslərə  rast  gəlmək  olur  ki,  ―milli  fəlsəfə‖ifadəsinin  özünü  belə  qəbul 

etmirlər.  Onların  qənaətinə  görə,  fəlsəfə  həmişə  ümumbəşəri  xarakter 

daşıyıb,  heç  vaxt  milli  olmayıb  və  fəlsəfəni  milli  kontekstdən 

səciyyələndirmək, deməli, onu dar çərçivəyə salmaq, təyinatını və statusunu 

təhrif  etmək  deməkdir.  Əlbəttə  ki,  belə  mövqe  ilə  barışmaq  düzgün 

olmazdı.  

Fikrimcə, fəlsəfənin təyinatı və statusu elə ilk növbədə onun milliliyi təkzib 

ediləndə, nəzərə alınmayanda təhrif olunur.  Milli özəyi-özəli, milli koloriti 

olmayan ―fəlsəfə‖ heç vaxt bəşəri əhəmiyyət daşıya bilməz, o, nə lokal və 

regional,  nə  də  universal  təqdimatda  bir  fayda  gətirməz,  əksinə,  şərə  və 

ziyana  yol  açar.  Habelə,  milli  köklərdən  məhrum,  öz  tarixi  ənənələrindən 

xaric  fəaliyyət  göstərən  ―fəlsəfə‖  müasirliklə  ayaqlaşa  bilməz;  müasir 

olmaq  üçün  çarpışar,  ancaq  ortaya  dəyərli  məhsul  qoymaqda  aciz  qalar. 

Fəlsəfənin  milliliyi  onun  beynəlmiləl,  bəşəri  olmasını  zəiflətmir,  əksinə, 

gücləndirir.  Yalnız  milli  ruhlu  fəlsəfə  bəşəri  əhəmiyyətli,  kamil  və 

valehedici ola bilər, mütərəqqi inkişaf üçün dəyərli töhfə verər. 

Milli-irsi qidadan məhrumluq – anadangəlmə şikəstlik  əlamətidir, reallıqlar 

aləmində  batıb-boğulmamaq  naminə  keçici  dəblər,  məcburi  çırpıntılar, 

kənardan  diktə  edilən  impulslarla  yaşamaq  deməkdir.  Belə  yaşamaq 

mənasız,  deqradasiyalara  yol  açan  həyatdır  ki,  çox  vaxt  müasirləşmə, 

modernləşmə,  liberallaşma  görüntüləri  ilə  ört-basdır  edilir.  Bəzən  bu 

görüntüləri  ekstravaqant  hərəkət-davranışlarla,  geyimlərlə, danışıq  tərzi  və 

leksikası  ilə  bəzəyirlər  –  təki  başqalarından  fərqlənəsən,  özünə  diqqət 

çəkəsən.  İndi  bu  cür  yaşamaq  bizim  elm  və  mədəniyyət,  ədəbiyyat  və 

incəsənət, habelə fəlsəfəmiz üçün, bir növ, aparıcı həyat düsturuna çevrilib 

ki, doğurduğu çirkabda, üfunətli gölməçələrində həqiqi elmi də, mədəniyyət 

və mənəviyyatı da məhv etməkdədir.  

Xüsusi  sübuta  ehtiyacı  olmayan  bir  həyati  həqiqət  var:  milliliyi  olmayan 

adam  özünə  hökm  edərək  kamilləşə  bilməz,  onun  sosiallaşması  durmadan 

artan qüsurlar vektoru üzrə cərəyan edər. Özünə hökm etməyi bacarmayan 

13 

 

başqalarına  da  hökm  etməkdə,  təsir  göstərməkdə  aciz  qalar.  Fəlsəfə  də 

belədir.  Məsələn,  Hegel fəlsəfəsi  ona  görə  böyük  təsir  gücünə  malikdir  və 

bəşəri  əhəmiyyətlidir  ki,  onun  yaradıcısı  və  bu  fəlsəfənin  özü  alman 

milliliyinin,  alman  ruhunun  müfəssəl,  parlaq  ifadəsidir.  Belə  fəlsəfənin 

hökmdarların  və  yaxud  hansısa  siyasi  düşərgənin  köməyinə,  sədəqəsinə, 

onların  uzatdıqları  qoltuq  ağacına  ehtiyacı  olmur.  Əsl  fəlsəfənin  qüdrəti 

Herkulesin dəmir əmudunun gücündən üstün olur.  

Bəli, möhtəşəm fəlsəfə ilk növbədə milliliyin məhsuludur və bu mahiyyətdə 

cəmiyyətin  bütün  həyat  və  fəaliyyət  sahələrinə  (siyasətə,  iqtisadiyyata, 

mədəni-mənəvi  və  sosial  həyata)  yüksək  dərketmədən,  inteqrativ  fikir 

generasiyasından keçmiş millilik anlamı gətirir. Millilik, xüsusən siyasət və 

idarəetmədə,  yalnız  dərin  fəlsəfi  təqdimatda  gözəldir  və  xeyirə  işləyir. 

Fəlsəfi  dərketmədən  keçməyən,  fəlsəfə  tərəfindən  yoğurulmamış  milliliyin 

olmasından  olmaması  yaxşıdır.  Fəlsəfəsiz  millilik  kal,  cır,  cılız,  özündən 

müştəbeh olur. Həqiqi qərarlaşma bloklarının, sütün və nöqtələrin yoxluğu 

səbəbindən  belə  millilik  daxili  tarazlıqdan,  harmoniyadan  məhrum  olur, 

qeyri-adekvat,  zəruri  norma  və  ölçülərlə  hesablaşa  bilməyən  fəaliyyətin 

mənbəyinə  çevrilir.  Aydındır  ki,  bu  cür  millilik,  siyasətə  və  idarəetməyə 

gətirilərsə,  böyük  fəsadların,  hətta  fəlakətlərin  baş  verməsinə  səbəb  olar. 

Tarix  dəfələrlə  bunu  sübut  edib.  Analoji  qənaətləri  biz  din  və  fəlsəfə 

münasibətləri  barədə  söyləyə  bilərik.  Fəlsəfəsiz  din,  son  nəticədə, 

fanatizmə, cəhalətə, tənəzzülə aparır.  

Həmin  dahi  filosof  Hegel  vaxtilə  elə  bu  mövzuda  da  dəyərli  fikirlər 

söyləyib, xəbərdarlıqlar edib. Məsələn, tarix fəlsəfəsi üzrə mühazirələrində 

islamı  ətraflı  nəzərdən  keçirən  Hegel  islam  monoteizmini  alqışlayır  və 

―Şərqin  inqilabı‖  adlandırır.  Onun  fikrincə,  ―sadə  vahidlik  prinsipini‖ 

tərənnüm  edən  radikal  islam  monoteizmi  poeziyanın  və  elmliliyin  yüksək 

səviyyələrinə  aparır.  Sonralar  isə  islam  monoteizmi  tədricən  fanatizmə  və 

fatalizmə  transformasiya  edir,  bu  da  ona  görə  baş  verir  ki,  həmin  vahidlik 

prinsipi  içi  boş  formalizmə  çevrilir  və  öz  potensialından  inanclı  insanların 

azadlığı  üçün  istifadə  etmir.  Yəni,  üzücü  durumun  dərin  səbəbi  sadə 

vahidlik prinsipinin fəlsəfi dərketmənin nəzarətindən çıxmasında, məzmun-

mahiyyət konkretikasını itirməsindədir. 

Bu  günün  mənzərəsinə  nəzər  salsaq  görərik  ki,  həqiqətən  də,  müsəlman 

dünyası üzücü bir durumdadır və bunun mühüm səbəblərindən biri aparıcı 

həyat  və  fəaliyyət  sahələrinin,  o  cümlədən  din,  siyasət  və  idarəetmənin 

nəinki  milli  fəlsəfədən,  ümumiyyətlə,  professional  fəlsəfədən    uzaq 

düşməsindədir.  Professional  fəlsəfənin,  sanki,  ictimai  həyat  sahələrinə 

girişinə, müdaxiləsinə qadağa qoyulub. Təsadüfi deyildir ki, son onilliklər 

ərzində ali məktəblərimizdə fəlsəfənin tədrisi olduqca zəiflədilib, elə bil ki, 

14 

 

fəlsəfəyə qarşı hərtərəfli səlib yürüşü təşkil edilib. Hazırda, demək olar ki, 

ən sayğısız-qayğısız qalan sahə – fəlsəfədir, adam isə – filosofdur (söhbət, 

sadəcə, fəlsəfə üzrə dərəcə, diplom daşıyıcılarından getmir!). 

Artıq siyasətimiz də çoxdandır ki, bu mənfur ―fəlsəfəsiz həyat düsturu‖ ilə 

yaşayır.  Daha  dəqiq  desək,  bu  düsturun  törətdiyi  fəsadlar,  iyrəncliklər 

içərisində  sürünür,  milli  maraqların  ödənilməsi  məcrasında  heç  bir  fayda 

verməyən,  durumu  daha  da  dramatikləşdirən  çırpıntılarla  özünü  nümayiş 

etdirir.  Taleyüklü  məsələlərə  münasibətdə  reallıqların  mahiyyətilə,  həqiqi 

səbəblərlə uzlaşan metodoloji yanaşmaların, qnoseoloji zəmin və vasitələrin 

yoxluğu tam çılpaqlığı ilə özünü göstərir. Siyasi diskussiyaların aparılması 

üçün idraki-təhlil  müstəviləri  adekvatlıq  və  obyektivlik  tələblərini  ödəmir, 

siyasi  mülahizələrin  generasiyası  etibarlı  fəlsəfi  refleksiyaya  və 

ümumiləşdirmələrə söykənmir.  

Ümumiyyətlə,  deyərdim  ki,  siyasi  fəaliyyət  peşəkar  fəlsəfədən  kənar, 

konkret  olaraq,  hansısa  epistemoloji  paradiqmanı,  zəruri  fəlsəfi  ideya  və 

prinsipləri  rəhbər  tutmadan  həyata  keçirilir.  Fəlsəfənin  nə  millisinə,  nə  də 

qeyri-millisinə  müraciət  belə  sezilmir.  Bu  səbəbdən  də  fəlsəfənin  və 

filosofların  ictimai-siyasi  proseslərdə  iştirakı  olduqca  cüzi  və  zəifdir. 

Əlbəttə  ki,  belə  vəziyyətin  yaranmasında  fəlsəfə  sahəsində  çalışan 

tədqiqatçıların da öz günahları az deyil. Onların əksəriyyətini cərəyan edən 

ciddi  proseslər,  baş  verən  ictimai  və  qlobal  hadisələr,  sanki,  heç  narahat 

etmir,  düşündürmür.  Nəticədə  də  fəlsəfəsiz  bir  siyasi  mühit,  fəlsəfəyə 

ehtiyac duymayan siyasətçilər və politoloqlar konqlomeratı formalaşır. Belə 

olduqda,  kim  zəmanət  verə  bilər  ki,  çıxarılacaq  qərarlar,  irəli  sürüləcək 

təkliflər  milli  maraqlarımızın  həyata  keçirilməsinə,  xalqın  və  dövlətin 

etibarlı gələcəyinə xidmət edəcək? Fəlsəfəsiz siyasət, görəsən, indiyə qədər 

hansısa  xalqı  bəlalardan  qurtarıb,  ona  xoşbəxtlik  gətiribmi?!  Məgər 

fəlsəfəsiz  dərin  mətləblərə,  çox  vaxt  alt  qatlarda  gizlənən  səbəblərə  varıb, 

mürəkkəb problemləri həll etmək  mümkündürmü? Birmənalı deyərdim ki, 

yox!  Bu  qənaəti  sübuta  yetirmək  üçün  elə  bizim  öz  tariximizdən,  ictimai 

praktikamızdan kifayət qədər dəlillər gətirmək, misallar göstərmək olar. 

Vurğulamaq  istərdim:  fəlsəfəsiz  fəaliyyət,  o  cümlədən  siyasi  fəaliyyət  o 

deməkdir ki, insan  nəzəri və praktiki hərəkət müstəvilərində dünyagörüşü, 

metodoloji,  qnoseoloji-məntiqi,  aksioloji  cəhətdən  kamil  deyil  və  deməli, 

varlıqların  mahiyyətini  dərk  edib  doğru-düzgün  ontoloji  mənzərəni 

yaratmaqda  acizdir.  Hansısa  ontoloji  təsəvvür  varsa  da  belə,  çox  qüsurlu, 

qeyri-obyektiv,  real  həqiqətlərlə  uzlaşmayan  ola  bilər.  Təhrif  olunmuş 

ontoloji  müstəvi  üzərində  isə  heç  vaxt  məhsuldar  fikir  generasiyası, 

problemlərin həllinə dair düzgün əqlinəticələrin çıxarılması mümkün deyil. 

Vəziyyətin belə olmasını biz bu gün bir sıra ciddi, gündəlikdə duran aktual 

15 

 

məsələlərə,  o  cümlədən,  Avropa  İttifaqı  ilə  əməkdaşlıq  və  müttəfiqlik 

probleminə  münasibətdə  də  görürük.  Sözün  düzü,  bu  mövzuda  aparılan 

debat  və  diskussiyaların  məzmun-mahiyyəti,  başlıca  vektorunun  özü  belə 

qaneedici deyil. Narahatçılıq üçün əsaslar çoxdur. Belə davam edərsə, yaxın 

gələcəkdə  dövlətimiz  ağır  problemlərlə  üzləşə  bilər.  Hətta,  deyərdim  ki, 

mövcudluğu təhlükə altına düşər. 

Avropa  İttifaqı  ilə  sazişlə  bağlı  siyasilərimizin  təşkil  etdikləri  müxtəlif 

formatlı  müzakirələr  (səsləndirilən  fikirlər,  sərgilənən  mövqelər 

baxımından)  bunu  deməyə  əsas  verir.  Yenə  də,  sanki  beyinlərə  hakim 

kəsilmiş  təfəkkür  ətalətliyi  üzrə,  müzakirələrin  ana  xəttini  ―demokratiya‖, 

―insan haqları‖, ―liberal dəyərlər‖, ―siyasi məhbuslar‖ barədə əhəmiyyətsiz 

söz-söhbətlər təşkil edir. Əsas və başlıca hədəflər, yəni, millətin və dövlətin 

taleyi  məsələsi,  ərazilərimizin  qeyd-şərtsiz  işğaldan  azad  olunması, 

sərhədlərimizin  toxunulmazlığı,  dövlətimizin  möhkəmləndirilməsi  kimi 

problemlər lazımınca müzakirələrin gündəliyinə gətirilmir. Hətta Qarabağın 

işğaldan  azad  olunmasına  dair  vaxtilə  qəbul  edilmiş  BMT  qətnamələrinin 

birmənalı  surətdə  yerinə  yetirilməsi  imperativ  bir  şərt-tələb  kimi  qarşıya 

qoyulmur. Belə olan halda, Avropa Birliyi ilə bağlanacaq saziş bizə bir ölkə 

və  dövlət  olaraq  nə  verə  bilər?  Düşünürəm  ki,  heç  nə,  konkret  olaraq  isə, 

yeni-yeni  ziyanlar,  gözlənilən  və  gözlənilməyən  təhlükələr,  hətta  faciələr 

gətirər! 

Sağlam düşüncəli, vicdanlı hər bir kəs insan azadlıqlarına və ümumi rifaha 

təminat  verən  demokratiyaya,  etibarlı  və  ədalətli  dövlət  idarəetmə 

formalarına  qarşı  deyil,  lakin  ―yaxşı  olan‖ın  hamısını  yalnız  Qərbdən 

ummaq, fikrimcə, ən böyük səhvlərdən biridir. Son onilliklərin acı təcrübəsi 

də bunu açıqca göstərir: biz Qərbə doğru daha çox cəhd etdikcə, bir o qədər 

normal  həyat  tərzindən,  ədalətli  ictimai  münasibətlərdən  uzaqlaşırıq. 

Faktiki,  əməkdaşlıq  və  müttəfiqlik  adı  ilə  Qərblə  siyasi  və  geosiyasi 

oyunlara girərək, irəliyə doğru yox, geriyə gedirik, üstəlik, olub-qalan milli 

ənənə və dəyərlərimizi, təbii və insani-intellektual sərvətlərimizi də itiririk. 

İtkilərimiz o qədərdir ki, artıq həyacan təbili çalmağın vaxtı çoxdan çatıb. 

Nəzərə  almırıq ki, Qərbin hədəflər sistemində Azərbaycanı xöşbəxt etmək 

kimi məqsədi yoxdur və heç vaxt da olmayıb. 

Bəlkə,  bir  az  düşünək,  milli  müqəddaratımızı,  bütün  gələcəyimizi  xoş 

vədlərlə,  şirnikləndirici  başaldatmalarla  öz  yüzsifətli,  yüzstandartlı 

siyasətini  həyata  keçirən  Qərbin,  dünyaya  divan  tutan  qlobal  kapitalist 

oliqarxatının  sərəncamına  verməyək.  Dərk  edək  ki,  transmilli  korporasiya 

və  şirkətlər  vasitəsilə  bəşəriyyətin  qanını-iliyini  soran,  dünya  xalqlarının 

sərvətlərini  sümürən  həmin  bu  sələmçi-spekulyativ  kapital  oliqarxatı 

həmişə  alverçi-qarətçi  psixologiyası  ilə  yaşayıb  və  birdən-birə  mərhəmətə 

16 

 

gəlib,  rəhmdillik  göstərib  məzlum  xalqlara,  istismar  altında  inildəyən 

bəndələrə  xoşbəxtlik  gətirəsi  deyil.  Anlayaq  ki,  bu  bədnam  oliqarxatın 

dünyaya  hesablanmış  bir  dəyişməz  fəailiyyət  proqramı  var:  bir  tərəfdən, 

durmadan  başqa  xalqları  qarət  və  istismar  etmək,  digər  tərəfdən, 

neomaltusçuluq  ideallarını  həyata  keçirərək  (bütün  vasitələrdən  istifadə 

etməklə)  həmin  bu  xalqların  sayını  azaltmaq,  bir  sözlə,  ―qızıl  milyard‖ 

naminə  ―artıq  ağız‖ları  ölümə  məhkum  etmək  –  minimum  yaşayış 

imkanlarını  əllərindən  almaqla,  hər  cür  xəstəliklər  yaymaqla,  daxili 

münaqişələr törətməklə, qanlı müharibələrə yol açmaqla və s. 

Məgər  bəlli  deyilmi  ki,  hələ  ―soyuq  müharibə‖  illərində  kapital 

oliqarxatının  məkrli  planında  bu  üç  hədəf  başlıca  yer  tuturdu:  birincisi  – 

SSRİ-ni çökdürmək, ikincisi – müsəlman dünyasını dağıtmaq (burada türk 

arealına,  o  cümlədən  azərbaycan  türklərinə  qarşı  həyata  keçiriləcək 

həmlələrə və onların tərkib hissəsi olan erməni amilindən istifadəyə, habelə, 

müxtəlif  mənşəli  etno-milli,  dini  ziddiyyətlərin  kəskinləşməsinə  və 

münaqişələrin  yaranmasına    xüsusi  yer  ayrılmışdır!),  üçüncüsu  –  köklü 

islahatlar  hesabına  ciddi  sosial-iqtisadi,  mədəni-mənəvi  inkişafa    və 

günbəgün  artan  geosiyasi  mövqelərə  sahiblənən  Çin  Xalq  Respublikasına 

mümkün zərbələr endirməklə onun yüksəlişinin qarşısını almaq, bununla da 

Britaniyanın  patronajlığı  altında  ABŞ-ın  (yəni,  Qərbin  və  onun 

təqdimatındakı  avroatlantik  kapitalizmin)  davamlı  hegomonluğunu  təmin 

etmək.  

Mənəvi-intellektual,  ideya-siyasi,  fəlsəfi  refleksiya  cəhətdən  başdan  xarab 

olmuş SSRİ,  gördüyümüz  kimi, çökdü  və parçalandı, dalınca və  müəyyən 

qədər  də  parallel  surətdə  Qərb  kapitalizmi  zəngin  təbii  sərvətlərdən  məst 

olmuş,  ayıqlığını  itirmiş  müsəlman  dünyasını  sökməyə  girişdi.  Müsəlman 

ölkələrini  viranə  qoymaq  üçün  SSRİ-nin  sürətlə  zəifləyib  çökməsi  kapital 

oliqarxatına  əlavə  imkanlar  və  güc  yaratmışdır.  Bu  gün  artıq  bir  sıra 

müsəlman  ölkələri  formal  olaraq  siyasi-coğrafi  xəritədədir.  Türk  arealının 

elm,  mədəniyyət,  ədəbiyyat  və  incəsənət  məbədi,  fəlsəfi  fikir 

generasiyasının  nüvəsi  olan  Azərbaycan  hər  iki  hədəfin  (SSRİ-nin  və 

müsəlman  dünyasının  çökdürülməsi!)  kerçəkləşməsində    xüsusi  bir  yer 

tutmuşdur.  Ölkəmizin  özü,  faktiki,  Qərb  kolonializmininin,  avroatlantik 

güclərin  böyük  ustalıqla  və  məkrlə  sərgilədiyi    səlib  yürüşünün  mühüm 

hədəfinə çevrilmişdir.  

Anqlosakslar  yaxşı  anlayırdılar  ki,  Azərbaycanı  zəiflətmək  –  bütün  türk 

arealını zəiflətmək, taqətdən salmaq deməkdir. Üstəlik də, beynəlxalq irtica 

qüvvələr  onu  da  gözəl  anlayırdılar  ki,  Cənubi  Qafqazda  vəziyyəti 

qarışdırmaq, qanlı-qadalı toqquşmalara yol açmaq, xalqları üz-üzə qoymaq, 

qarşılıqlı  nifrət  və  düşmənçilik  alovunu  şiddətləndirmək  –  SSRİ-nin  ciddi 

17 

 

zədələnməsi  və  dağılması  üçün  mühüm  amil  və  vasitədir.    Əlbəttə  ki, 

mənfur  işlərini  həyata  keçirmək  üçün  Qərbin  neoimperialist  dairələri, 

erməni separatçılarına hərtərəfli maddi-texniki, maliyyə, mənəvi-ideoloji və 

informasiya  dəstəyi  verməklə  yanaşı,  ilk  növbədə,  elə  Azərbaycana  qonşu 

olan  ölkələrin,  o  cümlədən  Rusiya,  Türkiyə  və  İranın  müxtəlif  siyasi 

dairələrinin,  kəşfiyyat  və  media  orqanlarının,  agentura  şəbəkələrinin  

gücündən  məharətlə  istifadə  etmişlər.  Qarabağ  uğrunda  mübarizədə 

Azərbaycan, sözün əsl mənasında, təklənmiş və amansızcasına mühasirəyə 

alınmışdır.  

Həmçinin,  1987-ci  ilin  oktyabr  ayında  böyük  ağıla.  siyasi  təcrübəyə, 

idarəçilik  ustalığına  malik  Heydər  Əliyevin  artıq  Qərbin  maraqlarına 

işləyən  və  mahiyyətcə  ermənipərəstliklə  fərqlənən  (Qorbaçov,  Yakovlev, 

Yeltsin, Şahnazarov, Aqanbegyan və b.) bəzi yüksək səlahiyyət sahiblərinin 

əli ilə SSRİ KP MK-nın Siyasi Bürosu üzvülüyündən və SSRİ Baş nazirinin 

birinci  müavini  vəzifəsindən  uzaqlaşdırılması,  habelə,  Azərbaycanın  yerli 

hakimiyyətinin  məqsədyönlü  surətdə  içəridən  zəiflədilməsi,  Azərbaycanın 

siyasi səhnəsinə xeyli sayda kəmsavad, naşı, səriştəsiz, primitiv düşüncə və 

emosiyalar  əsasında  hərəkət  edən  hay-küyçülərin,  məsuliyyətsiz  və 

vicdansız  qaragüruh  topasının  çıxarılması  –  bütün  bunlar  ölkəmizə, 

xalqımıza qarşı təşkil olunmuş mənfur planın tərkib elementləri, dəqiqliklə 

hesablanmış amil-hissələri idi.   Nəticə olaraq, Azərbaycanın mərd oğul və 

qızlarının  rəşadətli  müqavimətinə,  igidliyinə  baxmayaraq,  torpaqlarımızın 

əhəmiyyətli  bir  hissəsi  işğal  edilmiş  və  bu  gün  də  düşmən  tapdağı 

altındadır. 

Həqiqətin  bundan  ibarət  olduğunu  bilərək  və  yaxud  da  onu  müxtəlif 

səbəblərdən  pərdələyərək,  yenidən  Avropanın,  qəddar  və  hiyləgər  kapital 

oliqarxatının  qapısını kəsdirmək, demokratiya və torpaqların işğaldan azad 

olunması ilə bağlı hansısa dəstək gözləmək, ədalətli münasibət ummaq bizə 

nə  verə  bilər?  Bu,  sadəcə,  siyasi  mazoxizmlə  məşğul  olmaq  deyilmi?! 

Uzunmüddətli, davamlı belə məşğuliyyət ayrı-ayrı siyasilərə, politoloqlara, 

ola bilsin ki, keçici bir məşhurluq və az-çox maddi divident gətirsin, ancaq 

əvəzində Azərbaycan deyilən bir məmləkət, dövlət çox şey itirər, hətta, açıq 

deyirəm, əlavə ərazilərin işğalına da öz əlləri ilə yol açmış olar.  

Bu  məcrada  düşünərkən,  Avropa  İttifaqı  ilə  bağlanacaq  sazişin  müzakirə 

predmetinin  önünə,  daha  doğrusu,  mərkəzinə  demokratiya,  insan  haqları, 

liberal  dəyərlər,  siyasi  məhbuslar  kimi  məsələlərin  çəkilməsini  düzgün 

hesab  etmirəm.  Ümumilikdə  isə,  prinsipial  olaraq,  belə  sazişin,  yəni, 

Avropa  İttifaqına  müxtəlif  öhtəliklərlə  pərçimlənmə  xəttinin  əleyhinəyəm. 

Əks tərəfin daxili həyatla bağlı tələb-şərtləri altında sazişə gedmək (özü də 

məkri-hiyləsi  məlum  tərəflə  və  dünyanın  belə  bir  sərt  dönəmində!) 

18 

 

əvvəlcədən  dövlətin  əl-qolunu  bağlamaq,  siyasi  hakimiyyəti  şantaj  etmək, 

ona  qarşı  təhdidlər  və  hədələr  ortaya  qoymaqdır  ki,  son  nəticədə  dövlətin 

də,  millətin  də  xeyrinə  işləmir.  İndiyə  qədər  belə  bir  nümunəyə  rast 

gəlməmişəm ki, kimsə (uzaq və yaxın qonşuluqdan) gəlib başqasının evində 

qayda-qanun yaratsın, hansısa zorakılığa, özbaşınalığa və yaxud haqsızlığa-

ədalətsizliyə  son  qoysun.  Nizamın,  qayda-qanunun  etibarlı  qaynaqları, 

insani münasibətlərin ocaqları kənardan transver edilə bilməz, bu fəzilətlər 

daxili potensiya, özəl determinatlar hesabına formalaşır və bilavasitə xalqın 

xarakterini, düşüncə tərzini, mədənilik səviyyəsini və həyat fəlsəfəsini ifadə 

edir. 

Ruslar  çoxdan,  hələ  sovetlər  dönəmindən,  ailədaxili  qayda-qanun 

məsələsini  öz  rəşadətli  milisinə  həvalə  etmişdi  (indi  isə  polis  məşğuldur). 

Di  gəl  ki,  nə  ailələrdə  nizam-intizam  yarandı,  nə  də,  üzr  istəyirəm, 

alkaşlığa,  xəyanətə-şortuluğa  son  qoyuldu.  Əksinə,  kənardan  müdaxiləyə 

vərdiş  etmiş  rus  ailəsi  ağlasığmaz  destruksiya  və  deqradasiyaya  uğradı. 

Üstəlik,  bu  yoluxucu  xəstəliyi  (hiyləgər  Avropanın  məstedici  liberal 

dəyərlərinin  alqışlanması  və  təbliği  fonunda!)  kənar  ölkələrə,  o  cümlədən 

Azərbaycana  da  yaya  bildi.  Təsadüfi  deyildir  ki,  son  onilliklər  ərzində 

―gender  bərəbərliyi‖,  ―qadına  qarşı  zorakılıqla  mübarizə‖,  ―qadın 

hüquqları‖  mövzusunda  (milli  fəlsəfəmizin,  güya  ki,  inkişafı  naminə!) 

yüzlərcə  dissertasiyalar  yazılıb  və  yazılmaqdadır.  Bu  bihuşedici  ―elmi‖ 

dəbin  təntənəsi  altında  isə  gündə  bir  kişinin  başı  ―azad  sevgi  aşıqləri‖nin 

baltasına tuş gəlir. Mən heç bu bədnam müasirliyin və sivilliyin, bu şiddətli 

azad  sevginin  nəticələrindən,  acı  meyvələrindən  –  anadangəlmə  bədbəxt 

uşaqlardan,  milli  genofondun  zədələnməsindən  danışmıram.  Dahilərin, 

qəhrəmanların,  millətə  və  bəşəriyyətə  yararlı  oğul  və  qızların  təməli-

mənşəyi biclikdən, pozğunluqdan törəyə bilməz! 

Qərbin  onilliklər  öncə  öz  qarşısına  qoyduğu  üç  başlıca  hədəfdən  ikisinin 

asanlıqla reallaşmasının mühüm səbəblərindən biri ondan ibarət idi ki, artıq 

nə  SSRİ,  nə  də  müsəlman  dünyası  tarixi  zamanın  tələblərinə  cavab  verən 

milli  fəlsəfəyə  malik  deyildilər.  Elə  fəlsəfəyə  ki,  ölkədaxili  miqyasda 

ümumi  mənəvi-psixoloji,  ideya-nəzəri  inteqrasiyaya,  əqidə  və  əməl 

birliyinə  xidmət  etsin,  xalqların  vahid  məkanda  birgə  mövcudluğuna  və 

fəaliyyətinə  əsas  olsun.  İ.  Stalindən  sonra  SSRİ-də  ―inkişaf‖  etmiş  sosial-

siyasi  fəlsəfə  qətiyyən  göstərdiyim  bu  təyinata  cavab  vermək  iqtidarında 

deyildi.  Onun  nə  milli  səciyyəsi,  nə  ümumdövlət  gücü  vardı,  artıq  hər  şey 

tükınmişdir.  Hökmranlıq  mövqeyindən  sərgilənən  marksist-leninçi  fəlsəfə, 

faktiki,  heç  bir  təsir  gücünə  qadir  olmayan  ehkamlar  sisteminə,  mənasız 

hökmlər  yığımına  çevrilmişdir.  SSRİ-nin  bir  dövlət  olaraq  fəlsəfi-siyasi 

beyini,  sözün  əsl  mənasında,  çürümüş,  hansısa  çevik,  adekvat  reaksiya 

19 

 

vermək  qabiliyyətində  deyildi.  Aydındır  ki,  məntiqi  olaraq,  belə  dövlət 

birləşmiş  imperialist  güclərin  düşünülmüş  həmlələri  qarşısında  duruş 

gətirib, yaşaya bilməzdi. 

Eyni  mənzərə,  yəni,  milli-dövlətçilik  fəlsəfəsinin  yoxluğu  və  yaxud  bu 

təqdimatda  çıxış  edən  donuq,  cansız,  evristik  məzmun-mahiyyətdən 

məhrum  ―fəlsəfə‖nin  mövcudluğu,  ümumən,  müsəlman  dünyasına  xas  idi. 

Ayrı-ayrı  müsəlman  ölkələrinə  məxsus  hakim  fəlsəfi-siyasi  düşüncə 

platformaları  əslində  elə  də  daxili  elmi-intellektual  gücə,  yaradıcı  inkişaf 

qabiliyyətinə, zəmanənin tələblərini ödəmək iqtidarına malik deyildilər. Bu 

fəlsəfi-siyasi platformalar, mahiyyət etibarilə, daha çox xüsusi subyektivlik 

amilləri,  despotik  rejim  təfərrüatları  ilə  determinasiya  olunan  və  müəyyən 

qədər  də  xaricdən  transfer  edilmiş  hökmverici  imperativlərdən,  ehkamlar 

yığımından  ibarət  idi.  Bir  sıra  müsəlman  ölkələrində  ―ərəb  sosializmi‖ 

deyilən  fəlsəfi-siyasi  trend  fəaliyyətdə  idi  ki,  müxtəlif  fərqləndirici 

modifikasiyalarına  baxmayaraq,  vaxtilə  SSRİ-dən  transfer  edilmişdir  və 

yaradıcı,  mütərəqqi  inkişaf  baxımından  elə  əvvəlcədən  qaneedici  deyildir. 

Üstəlik  də,  ―ana  mənbə‖nin  özü,  qeyd  etdiyim  kimi,  ciddi  tənəzzül 

yaşamaqda və tükənməkdə idi. 

Qlobal  kapitalizmin  lokomativi-nüvəsi  rolunu  daşıyan  Qərb  imperializmi, 

gördüyümüz kimi, üçüncü hədəfə – Çinin inkişafının qarşısını almaq, onu 

zəiflətmək,  çökdurmək  arzusuna  nail  ola  bilmədi.  Və  bəribaşdan  bildirim 

ki,  heç  vaxt  nail  olmayacaq,  çünki  Çin  Xalq  Respubliyasının  qibtəedici 

ümummilli  mahiyyətli  fəlsəfi-siyasi  platforması,  olduqca  ağıllı, 

məsuliyyətli və çevik, sosial və tarixi zamanın tələblərinə müvafiq fəaliyyət 

göstərən dövlət beyni var. Bu beyin geosiyasi və geostrateji, iqtisadi, elmi-

texniki  və  texnoloji,  milli  ruh  gümrahlığı  və  gücü,  mənəvi-psixoloji 

yetkinliyi  və  vahidliyi  baxımından  kifayət  qədər  Çini  irəli  aparmaqdadır. 

Tam əsasla deyə bilərəm ki, Çinin növbəti dünya liderinə çevrilməsi nəinki 

mümkündür,  hətta  artıq  çox  gözləniləndir.  Bəllidir  ki,  belə  gediş 

dinamikası, başda ABŞ və Britaniya olmaqla, Qərbi narahat etməyə bilməz. 

Bu mövzuda zəruri bildiyim bəzi açıqlamaları, təhlil və ümumiləşdirmələri, 

təklif  və  tövsiyələri  2019-cu  ilin  əvvəllərində  nəşr  olunmuş  ―Yeni  dünya 

nizamı: siyasət və idarəetmə‖ adlı kitabımda hörmətli oxucularımıza təqdim 

etmişəm. Burada onları bir daha təkrarlamaq istəmirəm.  

Beləliklə,  ictimailəşdirmək  istədiyim  fikir  bundan  ibarətdir:  milli  fəlsəfəsi 

olmayan  xalq  gələcəyə  vəsiqə  alıb,  dövlət  statusunda  yaşaya  bilməz. 

Etibarlı  dövlətçilik,  qaneedici  ictimai  həyat,  kamil  sosiallaşma  və 

müasirləşmə  milli    fəlsəfəsiz  mümkün  deyil.  Milli  fəlsəfəsiz  yaşamaq  – 

köksüz, dayaqsız və qidasız qalmaq, sərsəm-səfeh hərəkətlərə yol vermək, 

daha  çox  özün  yaratdığın  bataqlıqlarda  batmaq    deməkdir.  Belə  yaşayış 

20 

 

məhsuldar,  ləyaqətli  və  şərəfli  ola  bilməz,  həmişə  mənəviyyatı,  daxili 

azadlıq ruhunu boğar, yaradıcılığın və tərəqqinin qarşısını alar, bütövlükdə 

xalqın və ayrılıqda hər bir fərdin özünəgüvənini söndürər. Aydındır ki, belə 

mövcudluq  daxilində  kənardan  imdad  diləmək,  ələbaxımlıq  etmək  bir 

mənfur vərdişə, xəstəliyə çevrilər. Xəstəlik, əqli şikəstlik o dərəcədə qana-

iliyə  yeriyir  ki,  xalq,  məğrurluğunu,  simasını  itirmiş  fərdlər  yığımına 

çevrilir  –  aqressiyası,  qaragüruhçuluğu,  bicliyi  və  hiyləsi  bol,  rəşadəti  və 

casərəti  isə  az,  iradəsi  və  dəyanəti  zəif  kütləyə!  Kütlə  ―yer  üzünün  əşrəfi 

mənəm!‖  bağırtısı  ilə  qulaqları  batıra  bilər,  ancaq  sağlam  bir  cəmiyyət 

quruculuğu yolunda qara qəpiklik iş görə bilməz. 

Milliliyi  olmayan  fəlsəfə  –  axtalaşdırılmış,  ―Mən‖siz,  cansız-qansız 

nəsnədir, simasız və mənəviyyatsız bir şeydir. Belə ―fəlsəfə‖ alovlandırıcı-

yaradıcı ruh daşıyıcısı, idraki zirvə nümunəsi ola bilməz. Fəlsəfə, ən qədim 

dövrlərdən  indiyə  qədər,  məhz  milli  özəlliklərinə,  etno-psixoloji  yükünə 

görə,  daşıdığı  və  ifadə  etdiyi  xalq  ruhu  hesabına  mədəniyyət  sisteminin 

mühüm  atributu,  ictimai  şüurun  xüsusi  forması  kimi  qərarlaşıb  və  inkişaf 

edib.  Təsadüfi  deyildir  ki,  biz,  məsələn,  ―alman  fizikası‖  ifadəsini  qeyri-

məqbul,  ancaq  ―alman  fəlsəfəsi‖  anlayışını  məqbul  sayırıq.  Eləcə  də,  ―çin 

fəlsəfəsi‖,  ―ingilis  fəlsəfəsi‖  və  yaxud  ―fransız  fəlsəfəsi‖  deyəndə 

əndişələnib, narahatçılıq keçirmirik, onları yerində işlədilən, adekvat mənalı 

ifadələr  kimi  qəbul  edirik.  Bu  kontekstdə  düşünərkən,  biz  öz  milli 

fəlsəfəmizdən  söhbət  açmağı  da  nəinki  məqbul,  hətta  zəruri  hesab  edə 

bilərik. 

Əzəl-axır, 

fəlsəfəmizin 

genetik-tarixi, 

təşəkkül-təkamül 

müstəvisində  nəzərdən  keçirilməsi,  onun  yaddaş  kodlarının,  dil-təfəkkür 

özəlliklərinin  açılması,  elmi-mədəni  təsir  gücünün  öyrənilməsi  yalnız 

fəlsəfə  tarixi  üzrə  mütəxəssislərin  deyil,  bizim  hamımızın  üzərinə  düşən 

vəzifə, böyük yükdür. 

Bir  də  ki,  milli  köklərə  qayıdış,  öz  simasına  sahiblənmək  qətiyyən  dar, 

məhdud  çərçivələrə  sığınmaqdan,  ətraf  aləmdən  uzaqlaşmaqdan,  başqa 

xalqların  əldə  etdiyi  zəngin  elmi,  fəlsəfi,  mədəni  xəzinəyə  laqeydlikdən 

ibarət ola bilməz. Əksinə, milliliyə qayıdış və ondan bəhrələnmək, öz kökü 

üstündə  formalaşaraq  yeniliklərə  imza  atmaq,  birmənalı  olaraq,  başqa 

xalqların  tarixi  nailiyyətlərini,  onların  təcrübəsini  yaradıcı  surətdə 

öyrənməkdən  keçir.  Milli  olmaq  –  dünya  xalqlarını  tanımaq,  bilmək, 

onlardan  öyrənmək  və  onlara  hörmət  bəsləmək,  sayğılı  olmaq  deməkdir. 

Aləmə  nifrət  püskürməklə  yaxşı  nəyisə  öyrənmək,  qarşılıqlı  fayda 

götürmək,  yeni bəşəri əhəmiyyətli nümunələr yaratmaq, millətləşmənin və 

müasirləşmənin növbəti yüksək səviyyəsinə sahiblənmək mümkün deyil. 

Milli  ləyaqət  hissi,  milli  mənlik  şüuru  və  milli  fəlsəfə,  dil,  ədəbiyyat, 

incəsənət    bir-birini  şərtləndirən,  doğuran,  tamamlayan  və  kamilləşdirən 

21 

 

fenomenlərdir.  Burada  səbəb-nəticə  əlaqələri  olduqca  dinamik  və 

mürəkkəbdir.  Elə,  ən  azından,  bu  əlaqələrin  doğru-düzgün  açılması  və 

öyrənilməsi məhz milli fəlsəfənin varlığı, işgüzarlığı hesabına mümkündür. 

Bu  mənada  da  fəlsəfə  millətləşmənin  həm  ən  vacib  vasitəsi,  həm  də 

nəticəsi-məhsulu hesab olunmalıdır. ―Millətləşmə, ilk növbədə, milli fəlsəfə 

vasitəsilə  reallaşır‖  fikrini  söyləmək  üçün,  düşünürəm  ki,  əlavə  dəlilə, 

təfsilə hacət yoxdud. Bu həqiqəti dərindən anlamaqla və ona əməl etməklə 

biz  xroniki  qənim  kəsilmiş  şərq  qaranlığından,  şərq  istibdadından,  şərq 

ətalətindən  azad  ola  bilərik.  Və  bu  azadlığa  sahiblənmək  üçün  müticəsinə 

Avropanın,  ABŞ-ın  müəmmalı  strukturlarından  işıq  çırağı,  mərhəmət 

diləməli  deyilik.  İmdad  diləmək  əvəzinə,  yaxşı  olar  ki,  Qərbdən  transfer 

edilən  entropiyanın  qarşısını  alaq,  özümüzə  məxsus  olan  ictimai  zəmin  və 

daşıyıcıları sağlamlaşdıraq. 

Bəli,  hörmətli  oxucular,  qarşımızda  həll  olunası,  çözüləsi  xeyli  ağıryüklü 

məsələlər durur. Milli fəlsəfə mövzusuna həsr olunmuş bu elmi məcmuə də 

məhz  həmin  məsələlərin  həlli istiqamətində  hazırlanmış  və  təqdim  edilmiş 

bir kollektiv  əsərdir. İndiyə qədər, 2010-cu ildən başlayaraq, buraxdığımız 

tematik  elmi  məcmuələr  silsiləsində  onuncu  olan  bu  kitab  bizim  üçün 

xüsusi  yer  tutur  və  əhəmiyyət  daşıyır.  Onun  gələcək  taleyi,  necə 

qarşılanması, fərdi və ictimai şüura nə kimi təsir göstərəcəyi, əlbəttə ki, bizi 

ciddi düşündürür. Gözləntilərimiz çoxdur. Şübhəsiz, istərdik ki, bu ümumi 

yaradıcılıq  məhsulu  dərin  və  hərtərəfli  müzakirə  predmetinə  çevrilsin, 

insanlarda yeni bir impuls yaratsın, ictimai fikrin inkişafına xeyir gətirsin, 

tərəqqi  yolunda  bir  töhfə    olsun.  Nəhayət,  haqq-ədalət  tələblərinə  uyun 

olaraq, bu kitabın ərsəyə gəlməsində hamıdan çox əməyi olan dəyərli alim, 

fədakar  insan,  professor  Əli  Abasova  bütün  müəlliflər  adından  dərin 

minnətdarlığımı bildirirəm.