Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nə başınızı ağrıdım, sudda, kooperativdə, divanxanada, ağsaqqal
arasında, qoçular yanında, müəllimlər qurultayında hər yerdə kişi sözünü keçirməyə çalışırdı [7, 187]. O birindən Hindistanımı, İranımı, Misrimi, Əfqanımı, imam əzizidir, böhtan deyə bilmərəm, ancaq mən onu deyə bilərəm ki, mərhumun atdan məqsədi ingilis millətidir [7, 235]. Qantəmir nəsrinin sintaktik quruluşunun əsas xüsusiyyətlərindən biri odur ki, hətta üçüncü şəxsin dilindən verilmiş müəllif təhkiyəsi də oxucu ilə söhbət tərzindədir. "Hacı Lələ" hekayəsindən bir parçaya diqqət edək:Hacı Əliqulu, doğrudur, bir xarici ilə əl-ələgörüşəndə gəlib evdə əlini sabunla təmizlərdi, düzdür ki, xaricinin əlinə dəyən stəkanı yeddi dəfə suya çəkməmiş ağzına vurmazdı [7, 221]. Müəlllif fikrin ifadəsinə doğrudur, düzdür kikimi ara sözlərin sintaktik vəzifəsini əlavə etməklə təhkiyənin söhbət şəklinə salmağa nail olmuşdur. Qantəmir nəsrində bəzən təhkiyə sintaksisi öz yerini dramaturji sintaksisə verir. Yazıçı, adətən, obrazlar arasında söhbətin mübahisəli məqamlarının bədii dil həllini bu sintaksisdə qurur. "Xanım Əminə" hekayəsində qadınlar arasında davanın kuliminasiya həddində müəllif bədii sintaksisin nəsr formasını dramaturji forma ilə əvəzləyir, qəhrəmanın hisslərini remarkada verir: Xanım Əminə: - (Çox hiddətli). İt sənin ərindir, oğraş da... İşçi qadın: -Sən özünsən ki, bunu ərindən çarşabınla gizlədirsən![7, 280]. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 190 "Kolxozıstan" povestində də biz bu xüsusiyyəti daha çox müşahidə edirik. Əsərin "İclas" hissəsində Zeynəblə Əbdülxalıqın mübahisəsində bu daha aydın görünür. Zeynəb xanım: - Bəzi yoldaşlar (!) (Əbdülxalığa işarədir) arteli belə başa düşmüşlər ki, guya bura müştərək bir baqqal dükənidir, hər kəs nə qədər sərmayə qoysa, o qədər və o nisbətdə qazanc almalıdır, əmək və zəhmət heç də nəzərə alınmamışdır [7, 89]. Qantəmirin üslubunda əsas xüsusiyyətlərdən biri də fikrin aydın, anlaşıqlı ifadəsidir. Fikrin daha obrazlı ifadəsini almaq üçün məsəllərə müraciət edən ədib onlardakı fikrin oxucular üçün kifayət qədər anlaşıqlı olmayacağını düşünərək, mürəkkəb cümlənin imkanlarından istifadə edərək fikrin izahını davam etdirir. Məsələn: Yorğa Həşimin hamının boynunda haqqı var, rəhmətliyin bir əli su idi, bir əli od, hamının işinə yarayırdı [7, 317]. Elmi ədəbiyyatlarda doğru olaraq qeyd olunur ki, "sintaktik kateqoriyaların üslubi xüsusiyyətlərindən bəhs olunarkən onları qrammatik cəhətdən də təhlil etmək lazımdır. Bu zaman sintaktik vahidin üslubi- qrammatik əlamətləri birgə götürülür. Birgə izah olunan sintaktik vahidin iki vəzifəsi - üslubi və qrammatik vəzifəsi diqqətdə qalmalıdır" [6, 11]. Qantəmirin dilinin sintaksisində ismi birləşmələrin izafət tərkibləri ilə ifadəsinə də rast gəlirik. Yazıçının yaradıcılıq dövründə bu birləşmələr ədəbi dilimizdə əsasən özünü milli formalarda ifadə edirdi. Akademik T. Hacıyev bu sintaktik konstruksiyada dövrün ədəbi dil təmayülü haqqında yazır: “Bu zaman həm bədii, həm də elmi üslubların sintaksisində aparıcı istiqamət izafət tipli söz birləşmələrinin təcrübi olaraq işlənmədən, istehsaldan çıxmasını tələb edirdi. Beləliklə, milli ədəbi dil öz sintaksisini milli zəminə çatdırır, Azərbaycan ədəbi dilində izafətin son nəbzləri vurur, dilimizin sintaktik sistemində bu hadisə öz həyatının sonunu yaşayırdı” [4, 166]. Son nəbzini vuran bu sintaktik konstruksiyaya bəzən müəyyən üslubi məqsədlərlə, bəzən isə klassik dil ənənələrinin təsiri ilə müraciət etmişdir: Heyəti-rəyasətə elə qəribə təkliflər gəlib ki, bunları oxusanız, mat qalarsınız[7, 93].Həzrət Adəmdən yetmiş min il əvvəl xəlq olunan bir məlaikə müsibəti-Kərbala üçün həmişə ağlayıb və bu çaylar onun göz yaşından əmələ gəlib[7, 169]. Heyəti-rəyasətə, müsibəti-Kərbala izafət tərkibləri olub Azərbaycan türkcə-sində ikinci növ təyini söz birləşməsinin sintaktik quruluşuna uyğun gəlir. Bir nüansa da diqqət edək ki, müasir Azərbaycan türkcəsində heyəti- rəyasəti anlayışı öz ifadə vasitəsini deyil, öz ifadə formasını dəyişmiş, belə D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 191 ki, leksemlər qalmış, şəkilçilər isə milliləşərək ikinci növ təyini söz birləşməsini -"rəyasət heyəti" birləşməsini yaratmışdır. Həmin dönəmdə izafət birləşmələrinin daha çox mürəkkəb adların ifadəsi üçün işləndiyini müşahidə edirik. "Heyəti-rəyasət", "müsibəti-Kərbala" və "cəmiyyəti-xeyriyyə" birləşmələri həm də mürəkkəb adlardır. Ancaq Qantəmirin dilində izafət birləşmələrinə yalnız mürəkkəb ad şəklində rast gəlindiyini demək olmaz. Məsələn, bu cümləyə nəzər salaq: Həbsdən azad olundu, bir qədər sonra vicudi-paki firqədənatəmiz göründü [7, 82]. Bu cümlədə vicudi-paki birləşməsi pak vücud birinci növ təyini söz birləşməsinin izafət konstruksiyasında ifadə olunmuş formasıdır. Qantəmir dilində izafət birləşmələri mürəkkəb feilin tərəfləri kimi də çıxış edir. Məsələn: Qadınlar məclisində qadın azadlığı haqqında məruzədə elani-eşq edən dərəcədə ləzzətli danışardı [7, 199]. Fars dilinin bu sintaktik formasından Qantəmir nəsrində üslubi məqsədlərlə də istifadə olunmuşdur. "Dəfatirati-üzviyyə" hekayəsində bir qalaq saxta sənəd düzəltməklə ictimai qüsurlarını və əyri işlərini sığortalayan qəhrəmanın xarakterinin cizgilərini "dəfatirati-üzviyyə" izafət tərkibinin anlaşılmazlığında ifadə etmişdir. "Hacı Lələ" hekayəsində isə müəllifizafət birləşməsinin nitqdə məqsəd-yönlülüyünü əsərin mövzusuna çevirib:Bəzi şəxslər də buna "Hacı ağa" deyirlər. Bu sözün özündə bir ehtiram var. Möhtərəm şəxslərə həmişə ehtiram edərlər. Bu ehtiram bəzən mübaliğə vasitəsi ilə ifadə olunur. Məsələn, "Ağayi-Hacı Əliqulu ağa". Bu sözün ləzzətli bir başqadır! Bu ləzzəti hər adam anlamaz. Qələmdani-məlahəti anlamaq üçün bəzən ədiblik kifayət etməz" [7, 220]. "Hacı ağa" və "Ağayi-Hacı Əliqulu ağa" birləşmələrində məzmun fərqinin "ləzzət"ini həm də onun sintaktik quruluşunun fərqi tamamlayır. Yazıçı hələ də şüurlarda fars dili ladlarına olan münasibətə istehza edir və onun bu istehzası sonrakı cümlədə qələmdani-məlahəti izafət tərkibində davam edir. Qantəmir nəsrində sual cümlələrinin də üslubi imkanlarından istifadə olunmuşdur. "Bu sintaktik konstruksiyalar xüsusi üslubi priyom kimi, bədii əsərlərdə daha dərin ifadə üçün, oxucunun diqqətini bu və ya digər məsələyə, hadisəyə cəlb etmək, ona daha dərindən təsir etmək məqsədilə işlənir” [2, 31]. "Mirzə Aves" hekayəsinin əvvəlində yazıçı əsərin qəhrəmanına və gələcək hadisələrə oxucu diqqətini artırmaq üçün sual cümlələrindən D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 192 istifadə etmişdir.Hekayəmizin başını M.Kəşaninin xatirat dəftərindən götürmüşəm. Kəşani kimdir? Xatirat dəftərində daha nə kimi şeylər yazılmışdır? O, Bakıya nə üçün gəlmişdi?[7, 234] Qantəmir nəsrinin sintaktik mənzərəsi üzərində aparılan araşdırmalardan bu qənaətə gəlmək olur ki, yazıçının nəsr dili sadə və çevik sintaksisə malikdir. Bu üslubda dilin leksik və morfoloji əlamətləri dinamik bir hərəkət qazanır. Onun nəsrində fikrin ifadəsi sintaktik konstruksiyaların dolanbaclarından keçmir. Xalq dilinin sintaksisinə əsaslanan Qantəmir yaradıcılığında fikir qısa, lakonik, sadə anlaşıqlı sintaktik vahidlərlə ifadə olunur. ƏDƏBİYYAT: 1. Белянин В.П. Психолингвистические аспекты художественного текста. М., Изд-во МГУ, 1988 2. Bəylərova A. Bədii dildə üslubi fiqurlar, B., “Nurlan”, 2008 3. Ədəbiyyat qəzeti, 1 mart 1935-ci il. 4. Hacıyev T. Satira dili. Bakı, ADU nəşri, 1975 5. Həsənov H.Ə. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatının əsasları. Bakı, BDU nəşri, 1999 6. HüseynovaH. Bədii əsərlərin üslubi sintaksisi. // namizədlik disser. 7. Qantəmir. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1972 8. Sadıqova S. “Dəbistan” uşaq jurnalının dili. Namiz. dis., 1997 Матанат Агасиева Стилистико-синтаксические особенности прозы Кантемира Резюме В статье на первый план выдвигается изучение синтаксического стиля языка прозы Кантемира. Отличительным свойством художес- твенного синтаксиса его прозы является изобилие выражений взятых из народного разговорного языка. Другим средством,обусла- вливающим простоту синтаксиса в прозе писателя, является тема его произведений. Язык произведений автора отличается своей народнос- тью, не только за счет использования слов из простонародного языка, но и благодаря образу мышления писателя. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 193 В работе исследуются синтаксические возможности вопросительных предложений, вводных слов, словосочетаний типа «существительное + существительное» и однородных сказуемых в прозе Кантемира. Анализ синтаксической картины прозы Кантемира позволяет сделать вывод о том, что прозаический язык писателя обладает простым и подвижным синтаксисом. При таком стиле написания лексические и морфологические признаки языка приобретают динами- ческую подвижность. Выражение мысли в его прозе не проходит через лабиринт синтаксических конструкций. В творчестве Кантемира, опирающегося на синтаксис народного языка, мысль выражается коротко, лаконично, с помощью простых, доступных для понимания синтаксических единиц. Matanat Agasiyeva The features of syntactical style of Gantemir's prose Summary Studying syntactical style of prose language of Gantemir stands in initial plan of the article. The literal syntax unlike means is his prose language with full of colloquial expressing. Another factor which simplified of syntax in writer's prose is his theme. In his activity the author language is not only become worldwide in regards of the words which come from colloquial speech, it also occurs writer's thinking style. Stylistic opportunities of interrogative sentences, parentheses, noun combinations, homogenous predicates in Gantemir's prose have been researched. According to the investigations on syntax view of Gantemir's prose we may come across that, writer's prose language has simple, and quick syntax. Lexical and morphological characteristics of the language in this style earns dynamic action. Expressing thoughts in his prose can not pass via syntactical construction. Based on colloquial syntax in Gantemir's activity the thought express with short, laconic, simple and comprehensive syntactical units. . D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 194 Natəvan Əzizli AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun doktorantı natis-sdunina@mail.ru Maşın tərcüməsində obyekt dildə söz sırasının avtomatik qurulması Açar sözlər: avtomatik tərcümə, alqoritm, cümlə, mübtəda, xəbər, komponent, üçkomponentli cümlə Ключевые слова: автоматический перевод, алгоритм, существительное, сказуемое, компонент, трехкомпонентное предложение Keywords: automatic translation, algorithm, sentence, subject, predicate, component, triple component sentence Mürəkkəb sistem təşkil edən dilin informasiyanı ötürmə mexaniz- minin ümumi iş prinsipini öyrənmək üçün həmin sistemin mərkəzi elementini müəyyənləşdirmək lazım gəlir. İnformasiyanın tamlığı və ya nisbi tamlığının vacibliyi mərkəzi element olaraq cümlənin seçilməsini zəruriləşdirir. Cümlə sintaktik sistemin fəaliyyətinin son vahidi sayılır. Sintaktik vahid kimi cümlənin müxtəlif tərifləri vardır. O.Axmanova cümləni izah edərkən onun üç izahını vermişdir: «Cümlə -1. Qrammatika və intonasiyaya görə verilmiş dilin qanunlarına əsasən formalaşmış nitq vahidi olub müəyyən gerçəklik haqqında fikri və məlumatı, danışanın həmin hadisəyə münasibətini ifadə edən başlıca vasitədir. 2. Tərkibində iki baş üzvün, yaxud daha mürəkkəb hallarda mübtəda və xəbər qrupunun tam aşkar şəkildə ifadə olunduğu ikiüzvlü sintaktik kompleksdir. 3. Mürəkkəb cümlənin bir hissəsidir» [1, s. 347]. Cümlə sintaktik konstruksiya olsa da, yeganə sintaktik quruluş deyildir. Ona görə də cümləyə kommunikasiyanın minimal vahidi kimi baxmaq daha düzgündür. Sözlər və söz birləşmələri cümlənin daxili elementləridir. Cümlə sözdən və söz birləşməsindən fərqli olaraq, aktuallaşdırılmış və gerçəkliyin müəyyən şəraitinə uyğun gələn hadisəni, nisbi bitmiş fikri ifadə edir. Sadə cümlə, mürəkkəb cümlə, adlıq cümlə, cüttərkibli cümlə və s. növlərdir. Cümləni səciyyələndirən əsas əlamət onun quruluş, semantika və praqmatikaya görə formalaşmasını tələb edir. Bu əlamətlərdən birinin yoxluğu cümlənin formalaşmadığını göstərir. Bir sözdən və ya söz birləşməsindən ibarət olan adlıq cümlə, həmçinin söz-cümlə üçün formallaşdırma alqoritmini quramaq çətin deyildir. «Adlıq cümlələr iki əsas anlayış - əşya, hadisə və onun mövcud olması, varlığı haqqında anlayışları bildirir. Adlıq cümlə insan şüurunun D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 195 bilavasitə qavrayışı nəticəsində əmələ gələn əşya və hadisələrin obrazlarını verməyə xidmət edir. Belə obrazlar nəql zamanı söyləyən tərəfindən canlandırılır» [2, s.275]. Hər bir nisbi bitmiş məlumat mütləq iki komponentin fəal, dinamik birləşməsini nəzərdə tutur. Cümlənin iki komponenti kimi onun subyekti və obyektini təyin etmək o qədər də çətin deyildir. «Cümlənin qurulması və ya canlandırılması zamanı «predikativ münasibət» və ya sadəcə «predikativlik» adlandırılan sintaktik konstruksi- yanın əhəmiyyəti, eləcə də vacibliyi danılmazdır. Beləliklə, predikativliyin hökmün subyekti və obyekti kimi iki komponentə bölünməsindən doğması aşkara çıxır. Hökmün subyekti və predikatı hər bir cümlənin vacib komponentləridir» [3, s.37]. Predikativ münasibət hər bir cümlənin əsasında duran və yalnız cüttərkibli cümlədə mümkün olandır. Cümləni təşkil edən predikativliyin vəzifəsi cümlənin məzmununu ifadə etmək və onun gerçəkliklə əlaqələndirilməsini təmin etməkdən ibarətdir. Maşın tərcüməsində cümlə səviyyəsində seqmentasiya əhəmiyyətli və ilkin vacib şərtlərdən biridir. Mətni cümlələrə bölmək onu tərcümə vahidlərinə və ya elementlərinə ayırmaqdır. Cümlələr arasındakı semantik əlaqələrin ümumi informasiyaya əlavə edə biləcəyi mənanın təyini tərcümənin sonrakı mərhələsində reallaşdırıla bilər. Müasir avtomatik tərcümə proqramları ilkin tərcümənin yaxşılaşdırılması üçün müəyyən ekspert bloklarını nəzərdə tutur. Cümlə üçün predikativ münasibəti (mübtəda ilə xəbərin münasibətini) xarakter əlamət hesab etmək olar. Bu münasibətin ifadəsində şəxs və kəmiyyətə görə uzlaşma da xüsusi rol oynayır. Avtomatik tərcümə mənbə dildəki cümləni təşkil edən elementlər -söz və söz-formalar arasındakı əlaqələri, eləcə də strukturu, düzülüş ardıcıllığını təyin etmək və bundan sonra obyekt dildə mənbə dilə müvafiq semantikanı saxlamaqla elementlərin düzülüş ardıcıllığını yaratmaqdır. Şübhəsiz ki, avtomatik tərcümənin bu və ya digər dərəcədə mükəmməl alqoritmini qurmaq üçün sadədən mürəkkəbə doğru getmək məqsədəuyğundur. Bu baxımdan, birinci növbədə, iki elementdən ibarət cümlələrin avtomatik tərcüməsi sxemini işləmək lazım gəlir. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, ingilis dili nəqli cümlələrində mübtəda və xəbər həmişə ayrıca sözlə ifadə olunur. Ona görə də ingilis dilinin sadə nəqli cümlələrində iki element olduqda bunlardan biri mübtəda, digəri xəbərdir. Azərbaycan dili cümlələri üçün bu hökm doğru deyildir. Şəxs şəkilçiləri feilə əlavə olunaraq hərəkətin kim tərəfindən yerinə yetirildiyini göstərir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 196 Avtomatik morfoloji analizdə cümləni təşkil edən söz-formaların qrammatik əlamətləri təyin olunur. Bu cəhət leksik vahidi müəyyənləş- dirmək və onun qarşılığını avtomatik lüğətdən seçmək imkanı yaradır. Məsələn, ingilis dilindəki “I go” cümləsinin birinci elementinin qarşılığı “Mən”, ikinci elementinin qarşılığı isə avtomatik morfoloji analizə istinadla “gedirəm” olacaqdır. Ən sadə hallardan biri olan bu halda mənbə və obyekt dilin söz sırası nəzərə alınmaqla “Mən gedirəm” cümləsini formalaşdırmaq mümkündür. Maşın birinci elementin ingilis dilindəki variantını onun Azərbaycan dili qarşılığı ilə əvəz edir və növbəti addımda eyni fəaliyyət ikinci element üçün yerinə yetirilir. Beləliklə müxtəsər cümlənin ən sadə növünün avtomatik tərcüməsi sadə əvəzetmə alqoritmi ilə reallaşır. İngilis dilində müəyyənlik kateqoriyası müəyyən və qeyri müəyyən artikllərin məhsuldar işlənməsini təmin edir. İngilis dilində sadə müxtəsər cümlələrdə cümlə üzvlərinin bir düzülüşü vardır. Müasir ingilis dilində bəzi sözlərin isim olması ancaq onların qarşısın- da artiklın işlədilməsi ilə müəyyən edilir, məsələn: question, answer,hand, sentence və s. qəbildən olan sözlərin qarşısında artikl işlənmədikdə, onların isim olmasını göstərəcək heç bir morfoloji əlamət olmur. Həmin sözlərin qarşısında artikl işləndikdə isə onların isim olduğu qəti müəyyənləşir. Buna görə də müasir ingilis dilində artikl isim əlaməti hesab edilir. Artiklın nitqdə başlıca vəzifəsi ismə xas olan qeyri-müəyyənlik və müəyyənlik kateqoriyalarını ifadə etməkdən ibarətdir. Bununla əlaqədar olaraq da müasir ingilis dilində iki artikl vardır: 1) qeyri-müəyyənlik artiklı: a; 2) müəyyənlik artiklı: the. Qeyri-müəyyənlik artiklı qədim ingilis dilində mövcud olmuş an (bir) sayından əmələ gəlmişdir. Bu artiklə tarixən xas olan say mənası bu gün də bəzi hallarda aydınca hiss olunmaqdadır. Qeyri-müəyyənlik artiklının iki forması vardır: a və an. Bu for- malardan hansının nə zaman işlədilməsi təsadüfi olmayıb, ondan (artikldən) sonra gələn sözün (isim, yaxud onun təyini rolunda işlənən sifətin) sait, yaxud samitlə başlanması ilə şərtlənir: isim yaxud onun təyini rolunda çıxış edən sifət (1) samitlə başlanarsa, qeyri-müəyyənlik artiklının a, (2) saitlə başlanarsa, an forması işlənir. Qeyri-müəyyənlik artiklı bir qayda olaraq sayıla bilən tək isimlərlə işlədilir; cəmdə ismin qarşısında qeyri-müəyyənlik artiklı işlənmir. Cümlədə müəyyən və ya qeyri-müəyyən artikl olduqda cümlə üç elementli olur. “The bird flies” tipli cümlələrin obyekt dildə verilməsi üçün cümlənin birinci elementinin artiklə görə yoxlanması tələb olunur. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 197 İngilis dilində seqmentasiyadan sonra alınmış cümlə üç komponentə malikdirsə, birinci komponentin “the” və ya “a”, yaxud “an” olması yoxlanılır. Alqoritm aşağıdakı şəkildə qurulur. 1. Birinci komponenti “the” ilə müqayisə et. 2. Əgər “the” olarsa, keç 7, olmazsa keç 3 3. Birinci komponenti “a” ilə müqayisə et. 4. Əgər “a” olarsa, keç 7, olmazsa keç 4 5. Birinci komponenti “an” ilə müqayisə et. 6. Əgər “an” olarsa, keç 7, olmazsa keç 11 7. İkinci komponenti götür və onun qarşılığını avtomatik lüğətdən tap. 8. İkinci komponentin qarşılığını birinci mövqedə yaz. 9. Üçüncü komponenti götür və onun qarşılığını tap. 10. Üçüncü komponentin qarşılığını ikinci mövqedə yaz. 11. Son Yuxarıda verilmiş “The bird flies” cümləsinin bu alqoritm əsasında emalı nəticəsində “the” leksik mənalı söz kimi nəzərə alınmır. Alqoritmdə ikinci komandadan sonra 7-ci komandaya keçid alınır. Bundan sonra digər komandalar ardıcıl yerinə yetirilir və “The bird flies” cümləsinin obyekt dildəki qarşılığı “quş uçur” alınır. Təbii ki, ingilis dilində söz sırasına görə müəyyənləşən zaman və hərəkətin üçüncü şəxsə aidliyi avtomatik morfoloji təhlil blokunda təyin olunur və “uçur” söz-forması formalaşdırılır. İngilis dilində tərkibində üç komponent olan və Azərbaycan dilində ikikomponentli cümlə formasına uyğun gələn cümlələr də vardır. Onlardan biri zamanın ifadəsi ilə bağlıdır. Shall köməkçi feili əsas məna daşıyan feillə bir yerdə birinci şəxsin təki və cəmi ilə gələcək zaman formasını düzəltmək üçün işlənir. Məsələn, I shall go. Bu tipli müxtəsər cümlənin Azərbaycan dilinə avtomatik tərcüməsi “shall” komponentinin cümlədə qrammatik funksiyanı yerinə yetirməsini aydınlaşdırmaq tələb edir. Cümlə üç komponentli olduqda onun ikinci komponentinin “shall” olması yoxlanmalıdır. Bu hal üçün qurulan alqoritm bundan əvvəl artiklin təyini üçün qurulmuş alqoritmlə müştərək işləməlidir. Yəni alqoritm mümkün vəziyyətlərin hər birini əhatə etməlidir. 1. Birinci komponenti “the” ilə müqayisə et. 2. Əgər “the” olarsa, keç 7, olmazsa keç 3 3. Birinci komponenti “a” ilə müqayisə et. 4. Əgər “a” olarsa, keç 7, olmazsa keç 4 5. Birinci komponenti “an” ilə müqayisə et. 6. Əgər “an” olarsa, keç 7, olmazsa keç 11 D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 198 7. İkinci komponenti götür və onun qarşılığını avtomatik lüğətdən tap. 8. İkinci komponentin qarşılığını birinci mövqedə yaz. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|