Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
etmək istərdik ki, ölü dillərə aid mətnlərin nitqə və diskursa transformasiya
olunması mümkün hesab edilmir. Çünki həmin dillərin fonetik, orfoepik və morfonoloji qayda və prinsiplərini bərpa etmək, demək olar ki, mümkün deyil. Ölü dillər üzrə bir mütəxəssis hansısa bir mətni nitq şəklində tələffüz edə bilər. Bəzi situativ məqamları da əlavə etməklə diskurs yaratmağa da cəhd göstərə bilər. Amma istənilən halda bu “nitq” və ya “diskurs” həmin mütəxəssisin xəyalının məhsulundan başqa bir şey olmayacaqdır. Onun təbiiliyindən, real dil situasiyasında yaranmış nitq və ya diskurs olmasından söhbət belə gedə bilməz. Hal-hazırda yaşamaqda olan dillərə aid mətnlərin nitqə və ya nitqin diskursa transformasiya olunma imkanı və potensialı, bəzi şərtiliklər olsa da, ümumilikdə,mövcuddur.Mətnin nitqə və diskursa çevrilməsinin ən populyar nümunəsi olaraq, teatr tamaşalarını misal göstərmək olar. Məlum olduğu kimi, istənilən dram əsəri ilkin olaraq yazıçı-dramaturq tərəfindən mətn formasında yazılır. Həmin mətn rollar üzrə aktyorlar tərəfindən əzbərlənir. Hər bir aktyor öz roluna aid olan dialoq parçalarını əzbər şəkildə öyrənir və öz-özünə məşq edərək onları nitq formasında söyləməyə çalışır. Yəni bu mərhələdə aktyor yazılı mətni nitq söyləmi- nətransformasiya etmiş olur. Daha sonra tamaşanındigər aktyorlarının iştirakı, habelə dekorasiya, işıq və səs effektlərinin yardımı ilə bu nitqi diskursa çevirməyə cəhd edilir. Belə demək mümkündür ki, tamaşanın uğurlu olduğu hallarda mətn şərti olaraq əvvəlcə nitqə, daha sonra isə diskursa çevrilə bilir. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, təbii şəkildə baş verməyən dialoq, söhbət, mübahisə və s. əslində diskurs deyil, sadəcə nitq mahiyyəti daşıyır. Amma bəzi istisna hallarda diskurs effektinə yaxın bir təəssürat yaratmaq imkanına malikdir. Göründüyü kimi, diskurs, nitq və mətn arasında baş verən transformasiyalar zamanı bəzən obyektiv, bəzən isə subyektiv mahiyyət daşıyan ümumiləşdirmə və ixtisarlara yol verilir. Bu ümumiləşdirmə və D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 264 ixtisarların obyektiv mahiyyət daşıyan qismi, bir qayda olaraq, bütün insanların əqli və praktik fəaliyyətlərində müşahidə edilir. Subyektiv qismi isə, birbaşa olaraq insanların fərdi imkan, bacarıq və qabiliy- yətlərindən asılıdır. Belə ki, bəzi insanlarda (məsələn, dramaturqlarda)- diskursiv fəaliyyəti nitqə, bəzilərində mətnə (yazıçı, şair və publisistlərdə) transformasiya etmək potensialı yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi halda, bəzi insanlarda mətni nitqə (məsələn, natiqvə bədii qiraət ustalarında) və diskursa(aktyor və rejissorlarda) çevirmə potensialı yüksək səviyyədə inkişaf etmiş olur. Tədqiqat obyekti kimi diskursu, nitqi və ya mətni seçməsi baxımından dilçilik elminin özündə də bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənən dilçilik sahələri və ya istiqamətləri əmələ gəlmişdir:mətni tədqiq edən təsviri dilçilik, nitqi tədqiq edən funksional dilçilik və diskursu tədqiq edən koqnitiv dilçilik və onun son mərhələsi hesab edilən linqvo-psixoloji dilçilik. Ənənəvi dilçilikdə linqvo-psixoloji prosesin canlı və real nəticəsi olaraq yaranan diskurs tam şəkildə araşdırılmır. Ənənəvi və ya klassik yanaşma üsulu ilə bu, mümkün də deyil. Diskursunsadəcə nitq şəklinə transformasiya oluna bilən qismi mətn formasına salınır və dilin tədqiqi deyərkən, sadəcə, belə mətlərin müxtəlif səviyyələr(fonetik, morfoloji, sintaktik və s.) üzrə təsviri nəzərdə tutulur. Yazılı mətnlərə əsaslanan təsviri dilçiliyin əsas vəzifəsi tədqiqat obyektini təşkil edən mətnin fonetik, morfoloji, leksik, sintaktik və s. vahidlərini müəyyənləşdirmək, qruplaşdırmaq və sistemləşdirməkdir. Bu deyilənlər təsviri dilçiliyin rol və əhəmiyyətini qətiyyən azaltmır. Belə ki, bu gün də, əcnəbi dillərin öyrənilməsi prosesi, əsasən, təsviri dilçiliyin nəticələrinə əsaslanır. Təsviri dilçilikdən başqa heç bir dilçilik sahəsi diaxronik tədqiqatlar aparmağa qadir deyil. Çünki uzaq keçmiş dövrlərə aid olan canlı nitq və ya diskurs yoxdur. Ən yaxşı halda onların yazıya alınması nəticəsində yaranan mətnlər vardır. Təsviri dilçilikdən fərqli olaraq funksional dilçilik artıq mətni de- yil, nitqi tədqiq etməyə başlamışdır. Funksional dilçiliyin dil səviyyələri üzrə apardığı tədqiqatlar funksional fonetikanın, funksional morfologiya və sintaksisin, yəni funksional qrammatikanın yaranması ilə nəticə- lənmişdir. Hal-hazırda dilçilik elmi praktik tətbiq imkanları kifayət qədər məhdud olan təsviri dilçiliyin “şablon” çərçivəsindən azad olmuş, birbaşa canlı ünsiyyətin qurulmasına xidmət edən və funksional baxımdan aktiv- lik daşıyan leksik vahidləri və fonetik, morfoloji, sintaktik qayda və nor- maları işlənmə tezliyinə uyğun şəkildə tədqiq və tədris etməyə yö- nəlmişdir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 265 Dili sırf linqvistik vahidlər sistemi hesab edən və öz tədqiqatlarını məhz bu istiqamətə yönəldən ənənəvi dilçiliyin, yəni təsviri və funksional dilçiliyin fəaliyyət dövrü, demək olar ki, öz aktuallığını itirmək üzrədir. Yaxın gələcəkdə dilin tədqiqi və tədrisi işində total şəkildə linqvo--psixoloji metod və modellərin tətbiqinə geniş yer veriləcəyi ehtimal olunur. Nəticə.Aparılan araşdırma aşağıdakı nəticələrə gəlməyə əsas verir: 1. Diskurs – yaxın təmas bazasında, yəni aktiv və passiv kommunikantın vizual və vokal təmas məsafəsində olduğu zaman reallaşan ünsiyyət prosesində yaranır. 2. Nitq – gerçək z aman rejimində reallaşan elə bir ünsiyyət prose- sində yaranır ki, bu zaman aktiv və passiv kommunikantın vokal təmasdan başqa, digər təmas imkanları, ümumiyyətlə, mövcud olmur. 3. Mətn – məkan və zaman baxımından uzaq təmas bazasında, yəni aktiv və passiv kommunikantın vizual, vokal və digər təmas imkanlarından tamamilə məhrum olduğu bir şəraitdə yaranır. 4. Nitqdə, sadəcə, məkan baryerini aşmaq imkanı olduğu halda, mətndə tam real olmasa belə, həm zaman, həm də məkan baryerini aşmaq potensialı vardır. 5. Diskurs gerçəkliyin vahidi (Gv), nitq onun birinci sıra gerçəklik elementi (Ge 1 ), mətn isə bu gerçəklik vahidinə ekvivalent olan dil struktur vahidi və eyni zamanda ikinci sıra gerçəklik elementidir (Ge 2 ). 6. Nitq diskursda ifadə edilən əsas fikri, ona aid ton, intonasiya, pauza və tembrləri, eləcə də,kommunikantın hiss və həyəcanını əks etdirməyə qadirdir. 7. Nitq mətnə transformasiya olunarkən, onun yazı işarələri ilə ifadə edilməsi mümkün olmayan qisimləri atılır. ƏDƏBİYYAT: 1. Əsgərov M.B. Linqvo-psixologiya və ya dilin psixologiyası. Bakı, “Elm və təhsil”, 2011, 308 s. 2. Əsgərov M.B. Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi. Bakı, “Elm və təhsil”, 2015 – 192 səhifə. 3. Выготский Л.С. Психология. Москва, “АпрельПресс, ЭКСМО- ПРЕСС”, 2000. 1008 с. 4. Солсо Р. Когнитивнаяпсихология. 6-е изд,СПб,Питер 2011, 589 с. 5. Леонтьев А.А. Язык, речь, речеваядеятельность. Москва, “Просвещение”, 1969, 214с. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 266 6. ZərbəliyevH. İntellekt obrazları dərketmə və təfəkkür proseslərinin realizasiya vasitəsi kimi. (M.B. Əsgərovun“Linvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi” kitabına rəy s.7-14.)Bakı, “Elm və təhsil”, 2015, 192 s. Майыл Аскеров Лингво-психологическаясущностьдискурса, речи и текста и ихпотенциалвзаимнойтрансформации Резюме В последние годы число исследований, относящихся к ког- нитивным и лингво-психологическим проблемам языка, стремитель- но растет. Многие исследователи признают и утверждают, что язык является лингво-психологическим явлением. В этой статье с одной стороны описывается лингво-психологическая сущность дискурса, речи и текста, а с другой стороны, исследуется их потенциал транс- формации. Mayıl Asgarov Linguistic and psychological essence of discourse, speech, text and their potential for mutual transformation Summary In recent years, the number of studies related to cognitive and linguistic-psychological problems of language has been growing rapidly. Because, everyone recognizes and claims that language is a linguistic- psychological phenomenon. In this article, on the one hand, the linguistic-psychological essence of discourse, speech and text is descri- bed. And on the other hand, is explored their potential for transformation. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 267 Mirvari İsmayılova ADPU, filologiya üzrə elmlər doktoru, professoru mirvari.ismayilova@mail.ru Ünsiyyətin qeyri-verbal ifadə vasitələri Açar sözlər: kommunikasiya, qeyri-verbal, jest, mimika, ritmik, emosional, işarəedici, təsviri, simvolik . Ключевые слова: коммуникация, невербальный, жест, мими- ка, ритмический, эмоциональный, указательный, описательный, символичный. Key words: communication, non-verbal, gestures, facial expres- sions, rhythmical, beacon signal, descriptive, symbolical. Nitq yalnız informasiyanın ötürülməsinə deyil, bu informasiyanın kommunikativ prosesdə iştirak edənlərə təsirini müəyyən cəhətləri ilə göstərilməsinə də xidmət edir. Söz və dilin başqa vasitələri ilə ifadə olunan informasiya verbal in- formasiya adlanır. Dil vasitələri ilə ifadə olunmayan, danışan və onun danışığın mövzusuna münasibətini göstərən ekstralinqvistik informasiya isə qeyri-verbal informasiya adlanır və bu zaman qeyri-verbal və ya verbal ifadə vasitələri təzahür edir, ötürülür. Insanlar bir-birilə ünsiyyətdə olarkən öz fikirlərini, arzu-istəklərini, əhval-ruhiyyələrini bildirmək üçün verbal (sözlü) nitqlə yanaşı, qeyri- verbal (mimika, jest və s.) vasitələrdən istifadə edirlər. Tədqiqatçılar qeyd edir ki, ünsiyyət prosesində qeyri-verbal ifadə vasitələri verbal ifadə vasitələrini üstələyir. Ən maraqlısı isə odur ki, jestlər səsli nitqdən əvvəl yaranmış olsa da, onlar yalnız XX əsrin 60-cı illərindən tədqiqata cəlb edilərək öyrənilməyə başlanmışdır. Bu sahədə Djulius Fast, Alana Piza, Robert Uatsaydın əsərləri dünyada tanınıb. Lakin jestlərin dili problemi hələ Ç. Darvinin “Выражение эмоции животными и человеком ” (1872) əsərində öz əksini tapmışdır. Alimlər milyona yaxın qeyri-verbal siqnalları qeydə almışlar. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə insanlar yalnız əl hərəkəti ilə 700 min siqnal ötürə bilir. Qeyri-verbal ifadə vasitələri mənanın və emosiyanın ötürülməsini zənginləşdirir, ünsiyyət iştirakçıları arasında qarşılıqlı münasibətlərin keyfiyyətinə və dəyişməsinə təsir göstərir, bu münasibətləri formalaşdırır. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 268 Qeyri-verbal ifadə vasitələrinin mənası onlardan istifadə edənlərdən, kontekstdən, mədəniyyətdən və başqa amillərdən asılı olur. Kommunika- siya prosesində ötürülən informasiyanın düzgün qavranılması bütün vasitələrin nəzərə alınmasını tələb edir. Mimika və jestlər danışan şəxsə öz hisslərini tam şəkildə ifadə etməyə kömək edir, onlar vasitəsilə müəyyən etmək olar ki, dialoq iştirakçıları nə dərəcədə özünə əmindir, bir-birinə münasibəti necədir. Mimika. Danışanın, şəxsin hisslərinin başlıca göstəricisi onun üzünün ifadəsi, mimikasıdır. Alimlər göstərir ki, insan mimika ilə hisslərini ifadə etmək bacarığı ilə doğulur. Mimikalar bizə həmsöhbətimizi, opponenti daha düzgün başa düşməyə, onun hansı hissləri keçirdiyini müəyyən etməyə kömək edir. Yuxarı qalxmış qaşlar, geniş açılmış gözlər, dodaqların kənarla- rının aşağı enməsi, yarıaçılmış ağız-təəccübü; aşağı endirilmiş və çatılmış qaşlar, alındakı qırışların bükülməsi, qıyılmış gözlər, qapanmış dodaqlar, sıxılmış dişlər-qəzəbi; endirilmiş qaşlar, sönmüş gözlər, dodaqların uclarının yüngülcə enməsi-qüssəni; sakit gözlər, dodaqların kənarlarının qalxması-xoşbəxtliyi bildirir. Qeyri-verbal ifadə vasitələrinin etalon tipləri mövcuddur: Məsələn, təəccübübildirən etalon formalarının 4 tipi qeyd edilir: 1)gözlərin geniş açılması (bərəlməsi); 2)ağzın açılması; 3)qaşların yuxarı dartılması; 4)alnın qırışdırılması. Qorxu üçün etalon ifadələrə aiddir: 1)çığırtı; 2)ağarma; 3)qaçma və ya quruyub qalma; 4)səsin titrəməsi; 5)qaşların yuxarı dartılması; 6)bədənin titrəməsi; 7)sifətin, ağzın əyilməsi. Tərəf müqabili ilə söhbət edən hər kəs həmsöhbətinin mimikasını “anlamağı”, “oxumağı” bacarmalıdır. Eyni zamanda bilməlidir ki, özü mimikalarını idarə etməyi nə qədər bacarır və onlar nə qədər ifadəlidir. Bu baxımdan natiqlik sənəti ilə bağlı olan hər kəs öz sifətini öyrənmə- yə çalışmalı, qaşları, dodaqları, alın hərəkətlərini izləməlidir. Əgər siz tez- tez qaşlarınızı çatır, alnınızı qırışdırır, dodaqları sıxırsınızsa, alnınızdakı qırışları, qaş-qabaqlı baxışları açmağa çalışın. Üzdəki mimikaların ifadəli olması üçün güzgü qarşısında bəzən məşq də etmək lazım gəlir. Bunun üçün müxtəlif emosionallıqda olan (qüssəli, şən, gülməli, faciəli, xeyirxah, həqarətli) ifadələri tələffüz etmək lazımdır. Bu zaman mimikanın emosiyaya uyğun olub-olmadığı müəyyənləşdirilir. Jestlər. Ünsiyyət zamanı həmsöhbətin jestləri də maraq doğurur. Jestlər informasiyanın ən qədim mübadilə forması olmuşdur. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 269 İnsanlar söhbət edərkən çox müxtəlif jestlərlə öz nitqlərini müşayiət edirlər. Dil uşaqlıqdan öyrənilir, jestlər isə təbii yolla qavranılır və heç kim əvvəlcədən jestlərin mənalarını izah etmir, şifrini açmır. Bununla belə danışanlar jestləri başa düşür və onlardan istifadə edir. Çünki jestlərdən elə-belə istifadə olunmur, onlar sözü müşayiət edir, bir növ ona yardım edir, bəzən isə onu dəqiqləşdirir, tamamlayır. Təbii ki, jestsiz söylənmiş “Uşaqlar bax burda oturub” ifadəsi aydın olmaz. Harda oturub: stol arxasında, divanda, televizor qarşısında, yoxsa daha harda? Burada işarə əvəzliyi dəqiqləşmə tələb edir. Lakin danışan bu sözləri jestlər ilə müşayiət edirsə (barmaqları ilə boynunun arxasına vurursa), bu zaman deyilənlər məna kəsb edir, yəni uşaqlar bütünlüklə onun hesabındadır, o son dərəcə yüklənib. Ünsiyyət prosesində nitqlə jestin üst-üstə düşməsi mümkündür. Bu halda fikir həm qeyri-verbal, həm də verbal (sözlə) ifadə vasitəsi ilə reallaşır. Adresant həm “yox” deyir, həm də əlini yelləyir. Bəzən nitq prosesində jestlə verbal ifadənin mənaca fərqlənməsi yalanı göstərir. Müxtəlif mədəniyyət və dil daşıyıcılarının emosional vəziyyətləri gərginləşdikcə jestlərdən istifadə artır. Demosfen yaxşı natiq olmaq üçün nə lazımdır sualına, belə cavab verir: “Jestlər, jestlər və jestlər”. Təsadüfi deyil ki, hələ antik dövr ritorikalarında jestlərə aid xüsusi bölmələr ayrılırdı. Natiqlik sənətinin nəzəriyyəçiləri də jestlərə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. A.F.Koni “Lektorlara məsləhətlər”ində yazırdı: “Jestlər nitqi canlandırır, amma onlardan ehtiyatla istifadə etmək lazımdır. İfadəli jest (yuxarıya qaldırılmış əl, sıxılmış yumruq, cəld və çevik hərəkət və s. ) ifadənin və ayrıca sözün (burada jest tonla birlikdə fəaliyyət göstərərək, nitqin təsirini ikiqat artırır) məna və məqsədinə uyğun olmalıdır”. Tez-tez təkrar olunan, yeknəsəq, təlaşlı, kəskin əl hərəkətləri isə xoşagəlməz, bezdirici, zəhlətökən və qıcıqlandırıcı olur. Göründüyü kimi Koni jestin nitqdəki rolunu aydınlaşdırır: jest fikri dəqiqləşdirir, onu canlandırır, sözlərlə əlaqəli şəkildə olduqda onun emosional səslənməsini gücləndirir, nitqin daha yaxşı qavranılmasına təsir edir. A.F.Koni eyni zamanda qeyd edir ki, heç də bütün jestlər xoş təəssürat yaratmır. Əgər şəxs danışan zaman qulağını çəkir, burnunun ucunu silir, tez-tez qalstukunu düzəldir, düymələri ilə oynayır, bir sözlə hansısa sözün mənası ilə əlaqəsi olmayan mexaniki jestləri təkrarlayırsa, bu heç də xoş təəssürat yaratmır. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 270 Mexaniki jestlər dinləyicinin diqqətini nitqin məzmunundan yayındırır, onun qavranılmasına mane olur. Mexaniki jestlər danışanın həyəcanının, özünə inamsızlığının nəticəsi kimi yaranır. Təyinatından asılı olaraq jestlər ritmik, emosional, işarəedici, təsviri və simvolik növlərinə bölünür. Ritmik jestlər nitqin ritmi ilə əlaqədardır. Televiziyada çıxış edənləri müşahidə edərkən bunu görmək olar (danışan öz fikirlərini ifadə edərkən nitq taktında nə qədər əl-qol atır). Ritmik jestlər adətən intonasiyanın ötürdüklərini, məsələn, məntiqi vurğunun, nitqin yavaşıdılmasının, sürətlənməsinin, fasilənin yerini nəzərə çarpdırır, müşayiət edir və s. Məsələn, verilmiş cümlələri ritmik jestlərlə müşayiət edərək tələffüz edək: 1.Danışmaq su içmək qədər asandır. 2.O, heç kəsə məhəl qoymadan avtomat kimi yazırdı. Birinci cümləni tələffüz edərkən biz əlimizi bir qədər yavaş, sağa doğru hərəkət etdiririk. Bu zaman sait səslər də nisbətən uzadılır. İkinci halda sağ əlin barmaqları vertikal şəkildə əyilmiş, nəyisə sürətlə doğrayırmış kimi hərəkət etdirilir. Bizim nitqimiz çox vaxt emosional olur. Həyəcan, sevinc, heyranlıq, nifrət, kədər, peşmançılıq, anlaşılmazlıq, çaşqınlıq, qarışıqlıq kimi hisslər yalnız sözlərdə, intonasiyada deyil, eyni zamanda jestlərdə də ifadə olunur. Emosional jestlər. Hisslərin müxtəlif çalarlarını bildirən jestlər emosional jestlər adlanır. Bu jestlərin bir çoxu sabit ifadələrlə əks olunur və hamı tərəfindən başa düşüləndir. Məsələn: döşünə döymək, yumruğunu stola vurmaq, başına vurmaq, arxasını çevirmək, qapını göstərmək, çiyinlərini çəkmək, əllərini yelləmək, əlini alnına vurmaq. İşarəedici jestlər. “O pəncərəni ört”, “O gülü yox, bunu dər”, “Bu daşı yox,onu at” cümlələrində deyilənləri jestlərin köməyi olmadan yerinə yetirmək olmaz. Belə hallarda işarəedici jestlərdən istifadə olunur. İşarəedici jestlərlə eynicinsli əşyalardan birinə işarə edilərək onun yeri göstərilir: yanında, aşağıda, ortada, bir qədər aralı, orada, yaxud sıra ardıcıllığı qaydası ilə, ardıcıllıqla, növbə ilə, aşırı. İşarəni gözlə, başını yellətməklə, barmaqla (şəhadət, baş), ayaqla, bədən hərəkəti ilə etmək olar. Bəzi işarəedici jestlər şərti xarakter daşıyır. Məsələn, danışarkən əlini sinənin sol tərəfinə-ürəyin üstünə qoyaraq: “Onda burada (jest: sağ əl ilə ürəyə işarə edilir) heç nə yoxdur” , -o deməkdir ki, söhbət zalım, hissiz adamdan gedir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 271 Bəzən jestlərin mənası müəyyən situasiya ilə bağlı olur. Təsəvvür edək ki, I hal-mühazirə gedir. Dinləyicilərdən biri digərinin baxışlarını tutaraq barmaqları ilə qolda saat olan yeri göstərir. O dəqiqə onun saat neçə olduğunu bilmək istədiyi başa düşülür. II hal- assistent, köməkçi mühazirəçiyə eyni işarəni edir. Lakin bu işarə (jest) başqa mənanı ifadə edir: “Vaxt qurtarır. Mühazirəni yekunlaşdırmaq lazımdır”. III- hal-nəhayət, bu jest “Tələs! Getmək lazımdır ” anlamını bil- dirir. Saata işarə etmək jesti nitq prosesində o qədər möhkəmlənib ki, hətta qolda saat olmadıqda belə barmaqlar ilə biləkdə saat olan yerə işarə etdikdə belə vaxtı öyrənmək istəyi başa düşülür. Ümumiyyətlə, işarəedici jestdən konkret əşya, əyani vasitə olmadan istifadə etmək çaşqınlıq, anlaşılmazlıq yarada bilər. Təsviri jest. Nitq prosesində təsviri jestlərdən istifadənin səbəbi müxtəlif ola bilər: 1) tam təsəvvür yaratmaq üçün sözlə tam məlumat vermə kifayət etmir; 2)danışan müəyyən yüksək emosional hisslər keçirdiyindən özünü ələ ala bilmir (məsələn, əsəbilik keçirir, dediklərinin bütünlüklə adresatın başa düşdüyünə əmin deyil); 3)dinləyicidə daha güclü təəssürat oyatmaq üçün əlavə əyani təsir göstərmək istəyir. Lakin təsviri jestlərdən sui-istifadə etmək, onlara aludəçilik olmaz, bu jestlər dildə sözləri əvəz edə bilməz. Simvolik jestlər. Biz teatrda, konsertdə, televiziya vasitəsilə artis- tlərin, müğənnilərin, aktyorların çıxışlarını müşahidə edirik. Xatırlayaq, tamaşa bitdikdən sonra tamaşaçılarla vidalaşarkən onlar kütlə qarşısında ən çox başəymə hərəkəti, jesti edirlər. Tamaşıçılar tərəfindən isti və səmimi qarşılandıqları, bol alqışlar üçün ən çox təkrar olunan minnətdarlıq jesti baş əymədir. Yaxud səhnənin ön hissəsində dayanaraq artistlər əllərini yana geniş açaraq, sanki zalda əyləşənləri bağırlarına basır, qucaqlayırlar. Daha bir jestdən də istifadə olunur: əllərini sinəyə basaraq aşağı əyilir, təzim edirlər. Bu jest aktyorun öz tamaşaçılarına ürəkdən gələn səmimi münasibəti- minnətdarlıq hissidir və s. Simvolik jestlərlə bağlı daha başqa bir mənzərəni xatırlayaraq. Münsiflər heyətində əyləşmiş məşhurları təqdim edərkən onlar: 1) ayağa |