Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

makleri  təsəvvürünüzə  gətirin.  Alqı-satqı,  alqı-satqı  təhlükəsizliyi, 
xüsusən, səhmlər və istiqraz vərəqələri üçün biz mental freymə malikik. 
Burada  alıcının,  satıcının,  satılan  şeyin  və  sövdələşməni  tənzimləyən 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
247 
 
vasitəçinin  rolu  vardır.  Əgər  bir  nəfər  Mən  zəng  edib  öz  maklerimi 
çağırmalıyam deyərsə, hər kəs doğru mental çərçivəni aktivləşdirə bilər.     
 Mental məkan. Bu termini Jil Fokonyenin (Gille Fauconnier 1985) 
adı  ilə  bağlayırlar.  “Mental  məkan”  dedikdə,  bir  şəxsin  eyni  zamanda 
aktivləşdirdiyi  mental  elementlərlə  əlaqədar  kiçik  bir  massiv  nəzərdə 
tutulur. Luke is a stockbroker (Luk birja makleridir) cümləsi biri “Luk”, 
digəri  birja  makleri  və  onlar  arasındakı  əlaqə  olmaqla  mental  məkanı 
aktivləşdirir. Onlar arasındakı əlaqə aydındır: Luk birja makleridir, yəni 
burada biz rol-məna münasibətlərini aşkarlayırıq. Birja makleri rol, Luk 
isə onun mənasıdır. Bunun ardınca He is my brother-in-law (O, mənim 
qaynımdır)  cümləsini  götürsək,  onda  biz  təkcə  Luke  is  a  stockbroker 
üçün mental məkanı yox, həmçinin Mən-i (I), yəni danışanı ehtiva edən 
digər  mental  məkanı  da  aktivləşdirirk.  Bu  mental  məkanlarla  onların 
içərisində  olan  elementlər  arasındakı  əlaqələr  mürəkkəbdir.  İki  mental 
məkanın  hər  biri  üçün  yaxınlıq  freymini  və  onun  iki  şəxsi  birləşdirən 
qayın-qohum  əlaqəsini  müəyyənləşdirmək  lazımdır.  Lukun  mental 
məkanında onun özü digər mental məkandakı danışan element üçün bir 
qayındır  (brother-in-law).  Danışanın  mental  məkan  dinamikasında  indi 
bir qayın vardır. Ona görə də  danışanın mental məkanında həmin qayın 
rolunu Lukun mental məkanında Luk mənası ilə birləşdirən əlaqə vardır. 
Belə mental məkanlar şəbəkəsini mental şəbəkə adlandırmaq olar.  
Mental şəbəkə (Mental web). Mental şəbəkə, bir mövzu haqqında 
düşünülən  zaman,  aktiv  və  bir-biri  ilə  əlaqədar  olan  mental  məkanlar 
sistemidir. Məsələn, My brother-in-law, the stockbroker, and his family 
will travel from San Francisco to Cleveland for Thanksgiving, and we need 
to learn the time of their arrival so that I can drive down to pick them up 
cümləsi  bizi  bir  çox  mental  məkanlara  təhrik  edə  bilər.  Məsələn,  maşını 
bayram  günlərinin  basabas  yolları  ilə  sürdüyüm  mental  məkan,  yaxud  
Klivlend  Hopkinz  Beynəlxalq  Hava  Limanının  giriş  platformasındakı 
müvafiq qapıda durduğum mental məkan və s. Bir qayda olaraq, bütün bu 
məkanları  ağılda  eyni  zamanda  eyni  dərəcədə  aktiv  saxlamaq  mümkün 
deyildir.  Biz  mental  şəbəkədə  fikrimizi  bir  və  ya  digər  mental  məkan 
üzərində cəmləşdiririk. Yeni aktivləşdirilmiş mental məkanlar gizli qalır və 
onları aktivləşdirmək asandır [41, s.1]  
Həyati  əlaqələr.  Mental  şəbəkənin  bir  çox  konseptual  əlaqələri 
vardır. Çox rast gəlinən və vacib mental əlaqələr J.Fokonye və M.Törner 
tərəfindən  “həyati  əlaqələr”  şəklində  xarakterizə  olunmuşdur:  zaman, 
məkan,  eynilik,  dəyişmə,  səbəb-nəticə,  hissə-bütöv,  analogiya, 
disanalogiya, 
təsviretmə, 
xüsusiyyət, 
bənzərlik, 
kateqoriya, 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
248 
 
məqsədyönlülük və unikallıq. Məsələn, M.Törner bunu yuxarıda verilmiş 
misal  əsasında  belə  izah  edir:  “...mental  şəbəkədə  mənim  hava 
limanından qaynımı və onun ailəsini götürməyim Mən-ə (I) uyğun gələn 
həmin  mental  məkanların  bəzisinin  elementi  olacaq  və  həmin  mental 
məkanların  hamısındakı  bütün  elementlər  eynilik  əlaqələri  ilə 
birləşəcəkdir.  Hava  limanındakı  pikap  zamanı  Şükran  bayramı  ilə 
əlaqələndirir.  Belə  ki,  pikap  müvafiq  surətdə  hamımızın  bayram  etdiyi 
mental  məkana  münasibətdə  zamanı  qabaqlayır.  Bununla  belə,  pikap 
danışıq  anında  danışanın  mental  məkanına zaman  konnektoru  vasitəsilə 
bağlanır. Buradan da pikap, danışıq anına nisbətən daha sonraya aiddir. 
Hava  limanındakı  pikapın  mental  məkanı  bayramı  qeyd  etdiyimiz  evə 
məkan konnektoru vasitəsilə bağlanır. Beləliklə, anlayırıq ki, hava limanı 
evdən  məkani  uzaqlıqda  yerləşmişdir.  B.Densaycer  və  İ.Svitser  başqa 
nümunələr  əsasında  həyati  əlaqələri  interpretasiya  etməyə  çalışmışlar 
[41, s.1-2; 43, s. 84-87]  .  
Blend. Viki Li özünün Beyond Behaviorism adlı əsərində struktur 
və  mahiyyətdən  [44,  s.119-135]  bəhs  etdiyi  bölümdə  Van  Meysenə 
istinadən  yazır  ki,  başlanğıc  nöqtə  o  deməkdir  ki,  heç  bir  şey  əvvəlcə 
müşahidə  olunmadan  qabaq  konseptuallaşmır  və  heç  bir  şey 
konseptuallaşmadan  əvvəl  müşahidə  olunmur.  Beləliklə,  elm  müşahidə 
və  abstraksiyanın  möhkəm  inteqrasiyasından  başlanır,  çünki  başlanğıc 
nöqtənin  konkret,  yaxud  mücərrəd  olmasını  müəyyənləşdirməyə 
çalışaraq  heç  nə  əldə  etmirik.  Deməli,  metanəzəriyyə  mənasında 
nəzəriyyə  lap  başlanğıcdan,  hətta  iki  və  daha  çox  qaydanın  konseptual 
inteqrasiyası  kimi  nəzəriyyələrin  mövcud  olmadığı  halda,  mövcuddur 
[44, s.124].  
Blend mental məkanların mental şəbəkədəki qarışığından meydana 
gələn  mental  məkandır.  Blend  koqnitiv  cəhətdən  müasir  insan  ağlının 
əsasıdır. Buna baxmayaraq, o, nə abstraksiya, nə analogiya, nə də ümumi 
mənada adlandırılmış və tərif edilmişdir. Blend yeni mental məkandır. O, 
mental şəbəkə daxilində fərqli mental məkanlardan bəzi elementləri əhatə 
edir, həmin məkanlardan əxz olunmuş yeni xüsusi mənanı inkişaf etdirir. 
Yeni məna blenddə təzahür edir. Məsələn, fərz edək ki, mən deyirəm: My 
brother-in-law,  the  stockbroker,  lives  in  San  Francisco.    The  stock 
market  opens  on  the  East  Coast  at  9:30am,  but  at  that  moment,  it  is 
6:30am on the West Coast.  So my brother-in-law must awaken every day 
at  about  5  in  the  morning  if  he  is  going  to  be  awake  enough  to  start 
serious and risky work at 6:30am.  If I were my brother-in-law, I would 
be miserable. Bu parça mental məkan qurmağı və bir çox mental məkanı 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
249 
 
və kiçik ideyaları birləşdirməyi tələb edir. Əqli  surətdə qurulması  tələb 
olunan  məkanlardan  biri  danışan  haqqında,  qayın  (brother-in-law) 
barəsində  düşündüyümüz  bəzi  şeylərə  nüfuz  edən  bir  insanın  olduğu 
mental  məkandır.    Blenddəki  bu  şəxs  yeni  ideyalara  malikdir.  Blendin 
daxilində  danışanın  şəxsi  eyniliyinə  (identifikasiyasına)  malik,  lakin 
danışanın işinə aid olmayan bir element vardır. O, danışanın emosiyaları, 
qayının  kompetensiyası  və  əməyi  ilə  səciyyələnir.  Bu  element  heç  də 
mental şəbəkədə hər hansı başqa məkandan əldə olunmamışdır. O, blend 
üçün unikaldır. Burada yalnız blenddə təzahür edən yeni bir ideya vardır. 
I-am-my-brother-in-law yeni bir ideyadır və çox mürəkkəbdir. 
Blend mental şəbəkədə digər məkanlardan əldə edilməyən bir çox 
elementlərə  və  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Qaynı  olan  (San-Fransiskoda 
yaşayan,  saat  5:00-da  yuxudan  qalxan  və  s.)  mental  məkanlarda  o, 
uğursuz deyildir. Mənə sahib olan mental məkanda mən uğursuz deyiləm. 
Amma blenddə uğursuz bir insan vardır. Bu insan blenddə meydana çıxır 
Qarışıq məkanı ehtiva edən mental şəbəkə daha çox “konseptual inteqrasiya 
şəbəkəsi”, yaxud “blend şəbəkəsi” adlanır [41, s.2]. 
Proyeksiya.  Mental  məkanlardan  blendə  daxil  olan  element  və 
əlaqələr  proyeksiya  (projections)  adlanır.  Blendə  doğru  bu  proyeksiyalar 
həmişə hissəvi, ya da seçici olur. Məsələn, If I were my brother-in-law, I 
would  be  miserable  cümləsi  üçün  biz  danışan  haqqında  bildiklərimizin 
yalnız  kiçik  bir  hissəsini  blenddə  əks  etdiririk.  Biz  danışanın  hazırkı 
məşğuliyyətini müzakirə etmirik, çünki həmin vaxt o, birja makleri olmaya 
bilərdi.  O  cümlədən  danışanın  hazırda  Klivlenddə  yaşamasını  da  əks 
etdirə  bilmərik.  Biz  mental  məkandan  birja  maklerinin  vasitəsilə  birja 
maklerinin rolunu əks etdiririk. Hətta onun San Fransiskoda yaşaması və 
hər gün saat 5-də  yuxudan durması mümkündür (living inSan Francisco 
and accordingly rising every weekday at 5am). Əlbəttə, buraya qayının 
fiziki görünüşü, yaxud onun ailə münasibətləri və s. daxil deyildir (Əks 
təqdirdə,  blenddə  mən  özümün  xüsusi  qayınım  olmalıydım  ki,  bu  da 
tabudur) [41, s.2; 45, s.6-10]. 
Blenddə və mental şəbəkədə emergent struktur. Emergent struktur 
anlayışı  son  onilliklər  ərzində  müxtəlif  elm  sahələrində  mühüm 
əhəmiyyət  kəsb  etməkdədir.  Əsas  fikir,  bəzi  təməl  konstruksiyaya  görə 
yaradılmış  tutarlı  bir  struktur  kimi  təzahür  edən  şeyin,  əslində,  lokal 
prinsiplərə  müvafiq  olaraq  işləyən  və  nəticə  qismində  yaxşı 
planlaşdırılmış  bir  struktur  yaradan  sadə  mexanizmlərin  çoxsaylı 
tətbiqinin və ya qarşılıqlı təsirinin nəticəsi ola bilər.  

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
250 
 
Coan  Baybi  və  Paul  Hopper  Mak  Vinniyə  (Mac  Whinney) 
istinadən  emergentist  nəzəriyyələrin  fizika  və  bilogiya  elmlərinin 
təkmilləşdirilməsindəki  xüsusi  rolunu  qeyd  edirlər.  Mak  Vinni  emer-
gensin dil tədqiqinə tətbiq olunma yollarını nəzərdən keçirir. Onun təlimi 
dilin  öyrənilməsində  neyrological  modellərin  üzərində  dayanır.  Burada 
dil  vahidləri  arasındakı  çaxsaylı  assosiasiyalardan,  fiziki  və  sosial 
sahələrdən bəhs olunur [46, s.10]. 
M.Törner  yuxarıda  gətirdiyi  misal  əsasında  göstərir  ki,  blenddə 
birja makleri və uğursuz bir şəxs vardır. Heç bir başqa məkanda kiminsə 
uğursuz hesab olunması doğru deyildir. Uğursuzluq blenddə ortaya çıxır. 
Blendin hüdudları xaricində mental şəbəkədə yeni struktur təzahür edir. 
“Mental  blendi  yaratdıqdan  sonra  biz  anlayırıq  ki,  danışan  reallıqda 
erkən yuxudan qalxmağı xoşlamır. Bu, danışan üçün bizim qurduğumuz 
yeni  strukturdur.  Danışanın  ilk  mental  məkanında  danışanla  birja 
maklerinin  ilk  məkanındakı  birja  makleri  arasında,  yəni  dispozisiya  ilə 
əlaqədar olaraq onlar arasında bu kontekstdə disanaloji əlaqə və emergent 
struktur mövcuddur” [41, s.3]. 
Bəşəri  miqyas.  (Bəşəri  miqyas  insan  bədənini,  onun  mühərrik, 
həssas, yaxud əqli bacarıqlarını və sosial institutları səciyyələndirən fiziki 
keyfiyyət  və  informasiya  kəmiyyətlərinin  məcmusudur).  Bəzi  fikir 
bağları insan təfəkkürü tərəfindən idarə oluna bilir. Onlar bəşəri miqyas 
adlanır.  Digər  fikir  bağları  da  vardır  ki,  onlar  insan  təfəkkürünə  tabe 
olmur.  “Çünki  onları  qavraya  bilmirik,  yaxud  onlar  bizim  mental 
limitimizin  fövqündə  yerləşir.  Siyasi  karikaturalar  kostyum  geyimində 
Amerika  Birləşmiş  Ştatları  Prezidentinin  ac  bir  uşaqdan  düyü  kasasını 
aldığı  multiplikasiya  filmində  olduğu  kimi  böyük  mental  şəbəkələrin 
insan miqyaslı təzyiqlərini təmin etməkdə ixtisaslaşmışdır. Biz bu bəşəri 
təzyiqdən situasiyanı anlamaq üçün istifadə edirik. Çünki bu situasiyada 
ABŞ  Prezidentinin  qanunvericilik  üzərində  veto  qoymaq  hüququ  ucqar 
ərazilərdə  qida  təchizatına  zərər  vura  bilərdi.  Haqqında  düşündüyümüz 
mental  şəbəkələrin  əksəriyyəti,  məlum  şəbəkədə  müxtəlif  mental 
məkanlar  üzərində  bəşəri  miqyas  blendini  qura  bilməyimiz  istisna 
olmaqla, bizim üçün olduqca çətin ola bilərdi. Sonra blend bizə haqqında 
düşünə  biləcəyimiz  rahat,  faydalı  bir  şey  verir.  Bu,  hazırda  yerləşdiyi 
intellektual şəbəkəyə çatmaqda, onu təşkil etməkdə, kökləməkdə və idarə 
etməkdə bizə yardımçı olur. Məsələn, həyat və ehtimallar haqqında geniş 
intellektual şəbəkədə əslində mənim içərisində birja makleri olduğum bir 
blendim  ola  bilər:  qarışdırma,  hərəkət  etmə  və  səfil  olma  yolu  ilə 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
251 
 
meydana  çıxan    bir  simulyasiya.  Bu  halda  blend  bəşəri  miqyasda 
intellektual modelləşdirməni təqdim edir” [41, s.3]..  
Kompressiya  və  ekspansiya.  M.Törner  blendi  mental  məkanların 
kiçik  abstarksiyası  hesab  etmir.  Yəni,    blend  “kəsib-yapışdırma” 
əməliyyatının  bir  hissəsi  də  ola  bilməz,  çünki  o,  emergent  ideyaları 
ehtiva edir. Blend sıxılmış bir təzyiqdir (kompressiyadır) və onun xidmət 
etdiyi  tam  intellektual  şəbəkəyə  nisbətən  daha  az  informasiyaya  malik 
olur.  Daha  geniş  mental  şəbəkələr  haqqında  düşünmək  üçün  “sıxılmış, 
kompakt,  elastiki  blendlərdən  istifadə  edirik.  Düşünməmiz  lazım  olan 
şeyləri  əlaqələndirmək  üçün  biz  kiçik,  sıxılmış  blendləri  açır,  yaxud 
genişləndiririk. Məsələın, faydalı, sıxılmış blend uğursuz birja makleri ilə 
birgə,  şərq  zaman  qurşağı  (GMT-5)  istisna  olmaqla,  zaman  qurşağında 
danışana köməklik  məqsədilə istənilən iş haqqında fikir yürütmək üçün 
istifadə oluna bilər.    
J.Fokonye və M.Törner (2002) diqqəti blendə aid klassik bir misala 
cəlb edərək öz fikirlərinin qısa təsvirini verirlər - mental məkan, mental 
şəbəkə, məkanlar arasındakı konnektorlar, emergent struktur, proyeksiya, 
kompressiya, ekspansiya, antropoloji miqyas, blend: 
Buddist  rahib  səhər  açılmamış  bir  dağın  ətəyinə  gəlir.  Hava 
işıqlananda o, dağa çıxmağa başlayır və gün batanda zirvəyə çatır. Rahib 
bütün  gecəni  dağın  zirvəsində  ibadətlə  keçirir  və  dan  yeri  ağaranda  o, 
qürub  vaxtı  gəlib  çatdığı  dağın  ətəyinə  doğru  geri  dönməyə  başlayır.  
Səfər zamanı onun getməyə başlaması, dayanması, yaxud sürəti haqqında 
düşünməyin.  Tapmaca:  Səfər  zamanı  onun  getməyə  başlaması, 
dayanması,  yaxud  sürəti  haqqında  düşünməyin.  Tapmaca:  günün  eyni 
saatında iki ayrı-ayrı səyahətdə rahibin getdiyi yolun üzərində hər hansı 
bir yer vardırmı? Tapmacanın çözülməsinin bir yolu rahibin qalxmasını 
onun enməsi ilə inteqrasiya etməkdir (to blend). Belə ki, blenddə (blend 
yanaşmasında)  dan  yeri  ağararkən  biri  dağın  ətəyində  və  digəri  dağın 
zirvəsində  olmaqla  iki  rahib  vardır.  Onlar  öz  yollarına  davam  edir  və 
qürub vaxtı hər biri yolun qarşı tərəfinə gəlib çıxırlar. Rahiblər haradasa 
görüşməlidirlər  və  beləliklə,  onların    görüşdükləri  yer  günün  eyni 
saatında iki ayrı-ayrı səfərdə getdikləri yolun üstündəki kiçik bir sahədir. 
Deməli,  bu,  inteqrasiya  (blending)  yolu  ilə  qurulan  bir  simulyasiyadır 
(virtual reallıqdır). Tapmacanın cavabını tapmaq üçün əlaqədar ideyalar 
məcmusu mental şəbəkədədir.Mental şəbəkə minimum üç mental məkanı 
əhatə edir. Orada mental məkanlar arasında konnektorlar vardır. Bunlar 
qalxmaq üçün mental məkandakı yol ilə enmək üçün mental məkandakı 
yol  arasında  identik  konnektorlar  kimidir.  Sözügedən  iki  mental 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
252 
 
məkandan  əxz  edilmiş  bəzi  informasiyalar  inteqrasiya  olunmuş  mental 
məkanda əksini tapır. Məsələn, biz qalxma, yaxud enəmə tarixini, həmin 
günlərdə hava durumunu, yaxud rahibin ətrafında baş verənlərin fərqində 
olduğunu  və  yolda  özünü  özünə  yaxınlaşdırmasını  görməsindən  şok 
olacağına  inanmırıq.  Bir  şəxsin  eyni  zamanda  iki  yerdə  (ətək  və  zirvə) 
ola bilməməsi faktını əks etdirmirik. Blend öz mental şəbəkəsinə məxsus 
hissələrin  kompressiyasıdır.  O,  yolda  bir-birinə  yaxınlaşan  iki  şəxs 
haqqında kiçik bir səhnə olduğu üçün antropoloji miqyasdadır. Bu, insan 
yerişinin sadə və hamıya tanış bir səhnəsidir. Lakin bu sıxılmış blend də 
emergent struktura malikdir. O iki rahibi və bir görüşü ehtiva edir. Biz  
mental  şəbəkə  haqqında  düşünmək  və  işləmək  üçün  sıxılmış  blenddən 
istifadə  edə  bilərik.  Biz  blendi  genişləndirə,  yaxud  aça  bilər,  onu  daha 
böyük  mental  şəbəkədəki  elementlərə  qoşa  bilərik.  Blendddə  bəzi 
emergent (yeni ortaya çıxan) strukturun, yəni görüşün olması bizi mental 
şəbəkənin  özündə  yeni  bir  struktur  yaratmağa  vadar  edir:  indi,  məsələn, 
qalxmaya aid mental məkanda yol üzərindəki nöqtə ilə enməyə aid mental 
məkanda yol üzərindəki nöqtə arasında bir eynilik əlaqəsi vardır. Belə ki, 
rahibin iki ayrı gündə, günün eyni saatında etdiyi səfərdə tutduğu pozisiya 
həmin nöqtədə yerləşir.      
Blend  nəzəriyyəsi  haqqında  müxtəlif  iddialar  irəli  sürülmüş,  bəzi 
problemlərin həllinə çalışılmışdır. Onlardan bir-neçəsini nəzərdən keçirək: 
1) Blend epifenomenal, artıq adlara malik digər bir çox prosesə (yanlış 
düşüncə, metonimiya, kateqoriyalaşma, metafora, təfəkkürün digər "ritorik" 
formaları və s.) dair xətti struktur növü deyildirmi? Nəyə görə onlar bütöv 
şəkildə  nəzərdən  keçirilməlidir?  Cavab:  Elmi  ümumiləşdirmə  müxtəlif 
nəticələri əhatə edən əsas və sistemli modellərin yerləşməsindən ibarətdir. 
"Metonimiya" və "antifakt" kimi sözlər  yalnız yarlıkdır, onlar siloslaşmış 
kateqoriyalar,  xüsusilə  də  avtonom  mental  proseslər  deyildir.  Bütün 
fəaliyyət  növlərində,  intellektual  prosesin  ümumiliyinin  olduğu  yerdə  onu 
modelləşdirmək  tələb  olunur;  fərqli  proseslərlə  qarşılaşdıqda  onları 
modelləşdirmək zərurəti yaranır. Bu, elmdə sadə bir üsuldur. Ağacdan düşən 
alma ilə Ayın Yer ətrafında fırlanması arasında mühüm fərqin olmasına 
baxmayaraq,  orada  ümumi  bir  model  –    müxtəlif  hadisələri  idarə  edən 
qravitasaiya  cazibəsi  mövcuddur.  Blend  nəzəriyyəsi  ehtimal  edir  ki, 
blend  sistemləşdirmənin  kifayət  qədər  yüksək  səviyyəsində  fəaliyyət 
göstərsə  də,  epifenomenal  deyildir;  çünki  orada  prosesin  fundamental 
modelləri  və    müxtəlif  nəticələri  əhatə  edən  mürəkkəb  kompressiya 
metodları  vardır.  Blend  mürəkkəb  qrammatik  və  konseptual 
əməliyyatlarla  qarşılıqlı  əlaqədə  olsa  da,  onları  əvəz  etmir.  O,  insanın 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
253 
 
kreativ  fəaliyyətində  olduqca  mühüm  rol  oynayır,  lakin  fəaliyyət 
məkanında  onun  metodlarının  və  kompetensiyasının  analizi  fəaliyyət 
növünün  müxtəlifliyini,  yaxud  həmin    hərəkətlər  arasındakı  fərqliliyi 
məhdudlaşdırmır.  Blend  tədqiqatları  bu  qəbildən  olan  müxtəlifliklərin 
meydana çıxdığı üsullar haqqında bir çox ümumiləşdirmələri aşkar edir 
[41, s.4].  
Məlum olduğu  kimi, blend  hadisələr arasında  müəyyən əlaqələrin 
qurulmasında mühüm rol  oynayır. O,  kartezian təlimindən  fərqli  olaraq 
deskriptiv səviyyələr kimi başa düşülən maddi gerçəkliklə idrak arasında 
əlaqə  yaradır.  Məkanın  bu  şəkildə  düşünülmüş  mental  inteqrasiyası 
idrakın  təməlini  təşkil  edir.  Bu,  nə  idiosinkratik,  nə  də  solipsistik 
fenomendir.  Təbiət  hər  kəsi  onu  etməyə  məcbur  edir.  Biologiya  bizim 
blenddə yaşamağımızı təmin edir. Təbiət metafora daxilində qalmaq üçün 
beyin  və  mədəniyyətin  xəyali  boşluqlarıdan  daha  böyük  xəyali 
boşluqdur.  L.Brand  qeyd  edir  ki,  kakofonik  materiya  aspektini  və 
koalision ruhi cəhəti ehtiva edən təbiət ikili xassəyə malikdir  [47, s.386].    
2) Hər kəs uzun müddətdir ki,  blend haqqında – yeni şeylər əldə 
etmək  üçün  köhnə  şeylərin  mental  kombinasiyası  barəsində  biliklərə 
malikdir. Elə isə, yenilik nədən ibarətdir? Əgər biz blendin gücü və onun 
öyrənilməsinin  zəruriliyi  ilə  razılaşırıqsa,  onda  bayrağı  sanca  bilər  və 
məsələnin kiçik detallarına qayıda bilərik. M.Törner yazır ki, J. Fokonye 
ilə birlikdə blendin xüsusi nəticələrini müzakirə edərkən onlar problemi 
kifayət  qədər  ağılla  araşdıran  və  bəzən  mürəkkəb  fikirlərin  ümumi 
intellektual  potensialını  şərh  edən  Aristotel  də  daxil  olmaqla  klassik 
mütəfəkkirlərin əsərləri ilə yaxından tanış olmuşlar. Məlum olmuşdur ki, 
bu dəyərli sələflər rasional olaraq hər bir müasir bəşər varlığı vasitəsilə 
davamlı  surətdə  gündəlik  intellektdə  yerləşdirilən    təməl  bir  mental 
əməliyyatdan  daha  artıq  yüksək  kreativliyin  nadir  anlarında  istifadə 
olunan ekzotik, ekstraordinar, vacib koqnitiv hadisə kimi blendi seçmişlər. 
Bundan başqa, müasir blend nəzəriyyəsinə görə, orada nəticələri tamamilə 
bir-birindən  fərqli  olan  əqli  işin  hissələri  ilə  əlaqədar  blendin  hərtərəfli 
sistematik prinsipləri, ümumi inteqrasiya modelləri, mürəkkəb mexanizmlər 
və məhdudiyyətlər vardır [41, s.4-5].  
3)  Blend  mövcuddursa,  onu  alqoritmik  cəhətdən  proqramlaşdıra 
bilmərikmi?  Belə  deyildirsə,  onda  bəs  elmdə  hər  hansı  bir  intellektual 
prosesi  necə  müəyyən  edirik?  M.Törner  sualı  belə  cavablandırır:  “Blend 
nəzəriyyəsinin analitik kreativliyin və daxili mənanın konstruktiv sahəsinə 
xidmət  edən  ənənələrinin  öyrənilməsinə  həsr  olunmuş  layihələrdə  iştirak 
etdiyim  üçün  məmnunluq  duyurdum.    Analitik  modelləşdirmənin  bizə 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
254 
 
öyrədəcəyi  çox  şey  var.  Ancaq  mental  prosesin  özü  mənə  alqoritmik 
görünmür.  Blendin  elastikliyinin  mühüm  hissəsi  ondan  ibarətdir  ki, 
nəticələr alqoritmik olaraq ilk məlumatlar vasitəsilə müəyyənləşdirilmir, 
yaxud belə demək mümkünsə, informatika, süni intellekt və psixologiya   
indiyədək    blendə  "töhfələri"  xarakterizə  edə  bilməmişdir  (Burada 
blendin analitik modellərinin daha ekspressiv və daha deskriptiv edilməsi 
nəzərdə tutulur) [yenə orada, s.4].    
Beləliklə,  konseptual  inteqrasiya  nəzəriyyəsi  –  Jil  Fokonye  və 
amerikan  ədəbiyyatşünas,  koqnitiv  poetika  və  ritorika  üzrə  mütəxəssis 
Mark Törnerin birgə əsəridir – mental məkanlar ideyasını inkişaf etdirir. 
Müəlliflərin  etirafına  görə,  bu  nəzəriyyə  üzərində  iş  1993-cü  ildə 
başlanmış və o zamandan bəri bu, dəfələrlə dəyişikliklərə məruz qalmış, 
genişlənmiş, bütün yeni materiallarla təchiz olunmuşdur.  
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1. 
Audet  L.  Images et voix dans l’éspace  poétique  de  Saint Denys 
Garneau: /Translation in French and Francophone Literature and 
Film. Edited by James Day. Amsterdam: Rodopi, 2009, pp.67-85.  
2. 
Fauconnier G. Mental Spaces: Aspects of Meaning Construction 
in Natural Languages. Cambridge, MA: MIT Press, 1985. 
3. 
Fauconnier G. Mental Spaces: Aspects of Meaning Construction 
in Natural Languages. 2nd ed. Cambridge, MA: MIT Press, 1994