Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
239 
 
əsərində təsvir olunan idealizə edilmiş koqnitiv modellərin bir hissəsini 
təşkil edir [10, s.170-171]. 
J.Fokonyeyə  görə,  kommunikasiya  prosesi  koqnitiv  səviyyədə 
daimi layihələşdirmə tələb edir. Artıq mövcud olan məkana yeni mental 
məkanların və yeni elementlərin əlavə edilməsi, onların daxili quruluşu, 
elementlər və məkanlar arasında əlaqələrin təmin olunması və s. Hər yeni 
söyləm əvvəl gələn diskursun və praqmatik kontekstin əsasında qurulmuş 
konfiqurasiyaya  əsaslanır  və  öz  növbəsində,  o,  ona  (konfiqurasiyaya) 
əlavə  olunması  tələb  edilən  dəyişikliklər  haqqında  informasiya  verir. 
Müxtəlif dil vasitələri mental layihələşdirməyə aid müxtəlif tipli informa-
siyaları, o cümlədən aşağıdakıları [3, xxiii] əhatə edir: 
−  yeni məkanların yaradılması haqqında informasiya. Qeyd edək 
ki, bu, adətən, “məkan konstruktorları” (space builders) ilə ifadə olunur;  
−   hazırda  hansı  məkan  diqqət  mərkəzində  yerləşir,  fonla  necə 
əlaqədardır və nə qədər əlçatandır. Bu, adətən, qrammatik zaman və feil 
formaları ilə ifadə olunur; 
−  məkanlara yeni elementlər (onların analoqları da ola bilər) daxil 
edən təsvirlər; 
−  mövcud olan elementləri (ehtimal ki, onların analoqlarını) 
müəyyənləşdirən təsvirlər, anaforik sözlər və adlar; 
−   ümumi sxemləri və freymləri yaradan sintaktik informasiya; 
−  mental  məkan  elementlərini  fon  biliklərinə  aid  freymlərlə  və 
koqnitiv  modellərlə  əlaqələndirən  leksik  informasiya;  bu  informasiya 
mövcud strukturlaşmış fon sxemlərindən yararlanaraq məkanları daxilən 
sistemləşdirir.Əvvəlcədən  strukturlaşmış  belə  sxemlər  mövcud 
konstruksiyalar çərçivəsində dəyişə, yaxud konkretləşdirilə bilər.   
−  bəzi  strukturların  məkan  konfiqurasiyası  vasitəsilə  dərhal 
yayılmasına  imkan  verən  presüppozisional  (əvvəlcədən  müəyyən 
olunmuş) işarələr; 
−  praqmatik  və  ritorik  informasiya  (even  (‘hətta’),  but  (‘lakin’), 
already (‘artıq’) kimi sözlərlə verilərək mühakimə və arqumentləşdirmə 
üçün müəyyən oriyentirlər təqdim edir. 
J.Fokonye yeni məkan törədən, yaxud əvvəlki diskursun gedişində 
yaranmış  köhnəyə  istinadı  ehtiva  edən  ifadələri  məkan  konstruktlarına 
aid  edir.  Bu,  zərflər,  ara  sözlər  (mümkün  qədər,  nəzəri  cəhətdən, 
həqiqətən, doğrudan da və s.) sözönülü zərflik konstruksiyaları (1929-cu 
ildə,  Lenin  şəklində,  Conun  ağlında,  nöqteyi-nəzərdən,  Azərbaycan 
idmanında  və  s.),  bağlayıcılar  (əgər...,  yaxud...)  mübtəda  və  xəbərin 
birləşməsidir (məsələn, Maks düşünür ki..., Mariya ümid edir ki....).  

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
240 
 
Məkanların yaradılmasına aid ümumi qayda belə xülasə olunur: 
SB
m
  məkanının  konstruktu  tərəfindən  yaradılan  M  məkanı  artıq 
mövcud  olan  M  məkanına  daxil  olmalıdır  –  bu  məkan  mənbə-məkan 
(parent space) adlanır: mənbə və törəmə məkanlarda səbəb və məqsədləri 
əlaqələndirə bilən konnektor (əlaqələndirici) olmalıdır.  
Məsələn,  Max  believes that  in  the picture,  the flowers  are yellow 
(‘Maks  inanır  ki,  şəkildəki  güllər  sarıdır’)  cümləsində  mənbə-məkan 
Maks  inanır  ifadəsidir.  Onda  şəkildəki  zərflik  konstruksiyası  ilə  daxil 
edilən  başqa  məkan  yerləşdirilir.  Ümumi halda  mənbə-məkan  haqqında 
informasiya söyləmdən əvvəl gələn diskursun tərkibindədir [3, s.17]. 
J.  Fokonye  believe  (‘inanmaq,  zənn  etmək,  hesab  etmək’)  feilini 
yeni mental  məkanlar yaratmağa qabil  feillərə  aid  edir; buraya  o, paint 
(‘şəkil  çəkmək’),  prevent  (‘xəbərdarlıq  etmək’),  look  for  (‘axtarmaq’), 
wish (‘arzu etmək’) və digər feilləri daxil edir. Ümumilikdə onların sayı 
çox  deyildir.  Feillərin  əksəriyyəti  məkanlar  daxilində  əlaqələrin 
qurulmasına  xidmət  edir.  Çox  maraqlıdır  ki,  be  (‘olmaq’)  feili  hər  iki 
funksiyada işlədilə bilər. Məsələn:  
1. Məkanlar arasındakı əlaqələr üçün: 
In that movie, Cleopatra is Liz Taylor (hərf. ‘Bu filmdə Kleopatra 
Liz Teylordur’).  
Life is love (‘Həyat sevgidir’). 
Our future is science (‘Gələcəyimiz elmdir‘) 
2. Məkandaxili əlqələr üçün (funksiya və məna arasındakı əlaqə): 
Max is my brother (‘Maks mənim qardaşımdır’).  
The winner is John Doe (‘Qalib gələn Con Dou oldu’) [3, s.143–
146; 10, s.173].  
Lakin diskursun dinamik inkişaf etdirilməsində feilin rolu yuxarıda 
deyilənlərlə  məhdudlaşmır.  J.Dinsmora  [18]  istinad  edən  J.Fokonye 
göstərir  ki,  feilin  qrammatik  forması  (yəni  feilin  zaman  və  şəkil 
göstəriciləri)  mühüm  informasiya  daşıyır:  onlardanhansı  məkan  diqqət 
mərkəzində yerləşir, hansı fon rolunu icra edir və söhbətin gedişində necə 
dəyişir.  Bu  minvalla  feili  sözforması  –  məkan  konstruktları,  anaforik 
sözlər və ifadələrin bəzi digər tipləri ilə yanaşı – diskursun hazırkı anını 
nəzərdən  qaçırmayaraq  yaradılmış  məkanların  və  onlar  arasındakı 
əlaqələrin  məcmusunu  izlməkdə  həmsöhbətlərə  kömək  edir.  Misal 
qismində J.Fokonye  fransız dilində iki cümləni müqyisə etməyi məsləhət 
görür.  Bu  cümlələrdə  feilin  lazım  və  xəbər  şəkilləri  təyin  budaq 
cümləsində  müvafiq  surətdə  arzuolunan  və  həqiqi  məkan  haqqında 
məlumat verir  

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
241 
 
Marie veut que Gudule mette une robe qui soit jolie (hərf. ‘Mariya 
istəyir ki, Qüdül gözəl olan bir paltar geyinsin (Qüdülün geyindiyi paltar 
gözəl olaydı)’).  
Marie veut que Gudule mette une robe qui est jolie (hərf. ‘Mariya 
istəyir ki, Qüdül gözəl paltar geyinsin’).  
Feilin  qrammatik  forması  da  –  feil  zamanlarını  baş  və  budaq 
cümlələrdə uzlaşması hesabına –müvəqqəti təhkiyə planının qurulmasına 
xidmət edir [3, s. 33]. 
J.Fokonye  məkana  yeni  elementlərin  daxil  edilməsi  mexanizmi 
haqqında  məsləyə  toxunaraq  qeyd  edir  ki,  onların  ən  sadəsi  qeyri-
müəyyən artikldir [3, s.19]. Mental məkanların yaradılmasında müəyyən 
artiklin rolu o qədər  də  birmənalı  deyildir və bu,  çoxmənalı  cümlələrin 
aşağıdakı nümunələri ilə aydınlaşdırılır:    
The  president  changes  every  7  years  (‘Prezident  hər  7  ildən  bir 
dəyişir’) 
The food here is worse and worse (‘Qida burada, olduqca, pisdir’) 
Bu cümlələrdəki ad qruplu the president (‘prezident’) və the food 
(‘qida’) gah eyni obyektə, gah da eyni funksiyaya aid olaraq izah edilə 
bilər  (Obyektlər  kimi  bu  funksiyada  da  onlr  mental  məkan  elementləri 
olur) [10, s.174]. 
Anlaşılmazlıqdan qaçmaq üçün J.Fokonye öz əsərlərində dəfələrlə 
vurğulayırdı  ki,  mental  məkanlar  gerçəkliyin,  yaxud  mümkün 
dünyalardan hansınınsa inikası deyildir. Mental məkanlar bu və ya digər 
şeylər  haqqında  danışdığımızın  obrazını  özündə təcəssüm  etdirir,  ancaq 
bu  zaman  həmin  şeylər  haqqında  hansısa  informasiyanı  ehtiva  etmir. 
Metaforalarda  bu,  xüsusi  aydınlıqla  özünü  göstərir:  bizim  dərk  et-
məyimizdən  asılı  olmayaraq  gündəlik  həyatda  bizə  belə  demək  (hətta 
düşünmək)  rahatdır:The  sun  rises,  sets,  moves  across  the  sky  –  ‘Günəş 
çıxır,  batır,  göy  üzündə  hərəkət  edir’  və  s.  [3,  s.152].  Burada  atomun 
bölünməzliyi  (ən  kiçik  atoma  qədər,  qavrayışın    atomizmi,  atomistik 
konsepsiya)  haqqında  dünyanın  müasir  elmi  mənzərəsində  ziddiyyətli, 
amma  gündəlik  şüurda  saxlanılan  təsəvvürü  də  xatırlamaq  yerinə  düşər 
[19, s.175]. 
Mental məkanların koqnitiv təbiətini C.Lakof  xüsusi qeyd edir. O, 
J.Fokonyenin  konsepsiyasının  mümkün  dünyalar  və  situativ  semantika 
ilə zahiri oxşarlığının aspektlərini göstərərək qeyd edir ki, bu yanaşmalar 
öz  əsasına  görə  tamamilə  fərqlidir.  Mental  məkanlar  insan  beynindən 
kənarda ontoloji statusa malik olmadığına görə, prinsip etibarilə, birbaşa 
dillə  gerçəkliyi  əlaqələndirən  obyektivist  məna  nəzəriyyələrində  

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
242 
 
imkansızdır.  Amma  onlar  empirik  realizm  prinsiplərinə  əsaslanan 
semantik nəzəriyyənin qurulmasında faydalı ola bilər [5, s.282]. 
Mental məkanlar nəzəriyyəsinin yüksək izahedici potensial bir sıra 
tədqiqatçılar tərəfindən qeyd edilmişdir. Məsələn, İ.Svitserə [20] görə o, 
təkcə  referensiya  problemlərinə  deyil,  habelə  polisemiyanın  təsvirinə 
tətbiq  edilməlidir.  Bu  zaman  koqnitiv  linqvistikada  metaforik 
köçürmələrin 
əsaslı 
surətdə 
işlənib-hazırlanmış 
mövzusu 
məhdudlaşdırılmamalıdır.  Məqalələr  toplusu  [21]  J.Fokonyenin 
konsepsiyasının mümkün tətbiqatı haqqında təsəvvürləri genişləndirdi. 
Müəllifin özü referensiya və həqiqət məsələləri ilə bağlı mürəkkəb 
fəlsəfi məsələləri həll etməyi məqsəd kimi qarşısına qoymamışdır. O öz 
əsas  xidmətini  onda  görür  ki,  ən  müxtəlif  dil  materiallarının  sayəsində 
(presüppozisiya,  irreal  şərtli  cümlələr,  when  bağlayıcılı  budaq  cümlələr 
və  s.)  köhnə  problemlərə  yenidən  baxmaq,  keçmiş  üsullardan  imtina 
edərək  onları  yeniləri  ilə  əvəzləmək  ona  müyəssər  olmuşdur  [3,  s.152–
159]. 
J.Fokonyenin  nəzəriyyəsini  yüksək  qiymətləndirən  C.Dinsmor 
onun  əhəmiyyətini  belə  qiymətləndirirdi  ki,  “bu  nəzəriyyədə  koqnitiv 
faktorların, biliyin təşkili prinsiplərinin, hər şeydən əvvəl, tez-tez dəqiq 
olmayaraq  təbii  dilin  “məntiqi”  adlandırılan  həmin  sahənin  semantik 
interpretasiyasının  prosedur  strategiyalarının  rolu  təzahür  edir”  [22, 
s.358]. O belə davam edirdi: “...demək olar ki, kvantor və modallıq kimi 
daha  aşağı  səviyyəli  strukturların  semantik  interpretasiyası  üçün  bu 
faktorların  mühümlüyünü  təsdiq  edən  əsər  yoxdur.  Conson-Lerdin 
mental  məntiq  doktrinası,  dil,  mühakimə  və  şüurun  koqnitiv  dərki 
haqqında maraqlı məlumatları ehtiva edən kitabı [23]  gözəçarpan istisna 
təşkil  edir.  Buna  müvafiq  olaraq  hazırkı  problemlər,  başlıca  olaraq, 
formal məntiqin semantik ideyaları əsasında dərketmə prosesinin özünü 
nəzərə  almadan  tədqiq  olunur,  belə  ki,  dil  təmiz  formal  sistem  kimi 
nəzərdən  keçirilir.  Conson-Lerdin  əsəri  kimi  J.Fokonyenin  əsəri  də  bu 
ənənədən  radikal  şəkildə  uzaqlaşır.  Bu  zaman  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
J.Fokonye  bu  problemlərin  daha  sadə  və  inandırıcı  izahını  verir”  [10, 
s.175]. 
ABŞ-ın  Prinston  Universitetinin  professor  Conson  Lerd  “Mental 
models  and  cognitive  change”  adlı  məqaləsinə  belə  başlayır:  “1970-ci 
ildə  Artur  Fray  böyük  bir  sənaye  şirkətində  mühəndis  işləyirdi.  Onun 
həmkarı  Spenser  Silver  yeni  bir  yapışqan  ixtira  etdi.  Lakin  faydasız 
görünən bu yapışqan o qədər zəif idi ki, bir kağız parçasını digərinə güclə 
yapışdıra  bilərdi.  Bir  bazar  günü  Fray  kilsədə  xor  oxuyanların  arasında 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
243 
 
idi. O, oxunan himnləri kiçik kağız parçalarından ibarət öz ilahi nəğmələr 
toplusunda  qeyd  edirdi.  Amma  kağızların  tökülməsindən  narahat  olan 
Frayın  moizə  zamanı  ağlına  belə  bir  fikir  gəlir:  S.Silverin  yapışqanını 
kağız  parçasının  üzərinə  qoymaqla  mükəmməl  bir  kitab  nişanı 
düzəltmək.  Həm  də  bu,  yerində  yapışdırılar  və  səhifəni  korlamadan 
soyula  bilərdi.  Bu  minvalla  Post-it  (yapışqanlı  qeyd  kağızı)  meydana 
gəldi.  Şeylər  bir  anda  cənab  Fraya  eyni  tərzdə  göründü,  amma  bir  göz 
qırpımında  onun  ağlı  tamamilə  dəyişdi.  Belə  koqnitiv  dəyişmələr  
Koqnitiv  Psixologiya  jurnalının  xüsusi  buraxılışının  mövzusu  oldu. 
Buraxılışın redaktorları mövzunu fərdi məqalə kimi verməyimi məndən 
xahiş etdilər” [24, s.131]. 
Müəllif  koqnitiv  dəyişməni  anlamağın  yolunun  təfəkkürün  bəzi 
aspektlərinin  dərkindən  keçdiyini  söyləyir.  Bəs  ağıl  belə  ardıcıllıqları 
necə törədir? Bu problem haqqında düşünməyin faydalı üsulu kompüter 
proqramına  müraciət  etmək  sayılır.  Bütün  hallarda  insan  ağlı 
proqramların  ehtiva  etdiyi  məlumatlara  malikdir.  Mental  məlumatlar 
müvəqqəti  təfəkkür  qavrayışından,  həmçinin  uzunmüddətli  bilik  və 
inanclardan  ibarət  ola  bilər.  “Bu  məlumatlar  daha  çox  inrospektivdir. 
Lakin ağlımızın bu məlumatlardan faydalanan “proqramları” vardır. Bu 
proqramlar  şüur  üçün  əlçatmazdır.  Lakin  onların  köhnə  düşüncələrdən 
yenisini  yaratmaq  üçün  mövcud  olması  şərtdir.  Eyni  zamanda, 
məlumatlardan  xəbərdar  olmağımıza  baxmayaraq,  şüurumuzun  onları 
necə  təqdim  etməsini  heç  də  həmişə  bilmirik.  Proses  və  təsəvvür 
məsələləri  psixoloji  səciyyə  daşıyır:  koqnitiv  psixologiyanın  hədəfi 
onların  əlçatmazlığından  çıxış  edərək  həmin  proses  və  təsəvvürlərin 
xüsusi xarakterini aşkarlamaqdan ibarətdir” [yenə orada].  
Mental  modellər  nəzəriyyəsinin  mənşəyini  haqqında  müxtəlif 
fikirlər mövcuddur. Görkəmli amerikan məntiqçisi Çarlz Sanders Pirsin 
mühakiməsinin  sxematik  təsvirlərində  belə  bir  nəzəriyyənin  işartıları 
vardır.  O  yazırdı  ki,  “…bunlar  gözümüz  önündə  hərəkətin  canlı 
təsvirlərini  təqdim  edir”  [25,  4-cü  cild,  &8].  Faktiki  olaraq,  XIX  əsrin 
bəzi fizikləri, o cümlədən Kelvin, Bolsman və Maksvel mental modellər 
ideyası  haqqında  qabaqcadan  fikir  söyləmişlər.    C.Lerd  XX  əsrin 
tanınmış  psixoloq  və  fizioloqu  Kennet  Kreykə  (26,  5-ci  fəsil)  istinadən 
yazırdı:  “Əgər  orqanizm  öz  başında  xarici  gerçəkliyin  və  öz  mümkün 
hərəkətlərinin  “kiçik  modelini”  daşıyırsa,  o,  müxtəlif  alternativləri, 
həmçinin  onlardan  ən  yaxşısını  sınaqdan  keçirə,  gələcək  situasiyalar 
haqqında  qabaqcadan  xəbər  verə,  hazırkı  dövrlə  gələcəyə  münasibətdə 
keçmiş  hadisələrin  təqdim  etdiyi  biliklərdən  yararlana  və  üzləşdiyi 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
244 
 
fövqəladə vəziyyətlərə hər cür üsulla tam, təhlükəsiz və müvafiq surətdə 
reaksiya  verə  bilər”  [24,  s.132].  Qəribə  olsa  da,  K.Kreyk  mühakimə 
yürütmənin  mental  modellərdən  daha  çox  verbal  qaydalardan  asılı 
olduğuna inanırdı.  
Müasir  mental  modellər  nəzəriyyəsi  1970-ci  illərə  gedib  çıxır. 
Müəyyən inkişaf yolu keçmiş həmin nəzəriyyə üç fundamental prinsipə 
söykənir.  Birincisi,  hər  bir  mental  model  ehtimalların  ümumi  müxtəlif 
məcmusunu təqdim edir. Ona görə də ‘‘It’s raining or else it’s snowing’’ 
kimi müddəanı nəzərə alaraq bu iki ehtimaldan hər birini təqdim etmək 
üçün iki mental modelə malik olmağın zəruriliyini bilmək lazımdır. Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  hər  ikisi  doğru  olmaya  da  bilər.İkincisi,  mental 
modellər ikonikdir, (işarələrlə bağlıdır),  yəni onların strukturu  mümkün 
qədər onların təqdim etdiyi şeyin strukturuna uyğun gəlir. Deməli, ‘‘All 
the  artists  are  bakers’’  kimi  müddəa  fərdlərin  iki  dəsti  arasındakı 
münasibəti  ifadə  edir.  Üçüncüsü,  təsvirlər  üzərində  qurulmuş  mental 
modellər nəyin doğru və nəyin yalan olduğunu üzə çıxarır.Həqiqətin bu 
prinsipi modellərin fəaliyyətdə olan yaddaşına yerləşdirilən yükü azaldır, 
lakin bu, mühakimədə qabaqcadan məlum olan səhvlərə aparıb çıxarır. 
İnsan  düşünən  zaman  təsisləri  nəzərə  alaraq,  doğru,  yaxud,  ən 
azından,  ehtimal  olunan,  yeni,  qənaətcil,  həm  də  məlumat  ehtiva  edən 
nəticələrə  gəlməyə  çalışır.Nəticə  etibarilə,  təsislər  arasında  mövcud 
olmayan  xüsusiyyətlərin  aşkara  çıxarılması  başlica  hədəflərdən  birinə 
çevrilir [24, s.132; 27].Ehtimalın nəticəsinin gerçək olduğu hər bir halda 
nəticə  gerçəkdir.  Bu  zaman  onun  ilkin  şərtləri  düzgün  olmalıdır: 
mötəbərlik  həqiqətin  qoruyucusudur  [28,  s.1].  Model  nəzəriyyəsinə 
müvafiq olaraq, biz zərurilik, ehtimal, yaxud mümkünlük haqqında nəticə 
çıxarırıq.  Təsislərin  bəzi  modellərindən  asılı  olaraq  nəticənin  reallaşıb-
reallaşmaması  maraq  doğurur  [29;  30].  Gündəlik  həyatda  ağlımızı 
məşğul  edən  əsas  şey  dünyanın  kinematik    (kinematika-  mexanikanın 
hərəkəti törədən səbəbləri nəzərə almadan, yalnız hərəkətin özündən bəhs 
edən şöbəsi) modelləşdirilməsidir və məhz bu modelləşdirmələr əsasında 
müəyyən  nəticələrə  gəlinir,  yaxud  qərarlar  çıxarılır.  Qeyd  edək  ki, 
simulator  (modelləşdirən  konstruksiya)  iki  komponentdən  ibarətdir: 
kinematik  simulyator  və  sensor  simulyator.  Kinematik  simulyator 
informasiyanı kinematik modelə təsir edən dünyadan alır. Bu informasiya 
məqsəddən  asılı  olaraq  dəyişir.  [31;  32,  s.18-24].  Modelləşdirmədən 
müxtəlif tapşırıqları yerinə yetirmək məqsədilə qeyri-formal alqoritmləri 
yaratmaq üçün istifadə edilir.  

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
245 
 
 Mental modellərin müasir nəzəriyyəsi intuisiyalarla düşüncəni bir-
birindən fərqləndirmişdir. Daniyel Raysberq bunu dual-proses akkauntu 
adlandırırdı [33, s.656]. D.Kahnemana [34] görə koqnitiv nəzəriyyələrin 
ən  məşhuru  olan  model  nəzəriyyəsi  intuisiya  ilə  düşüncəni  bir-birindən 
fərqləndirir.  Hər  iki  müəllifin  fikri  Conson  Lerd  və  P.Vasonun  fikirləri 
ilə üst-üstə düşür. [35, s.5].  
Sonralar bu ideya Conatan Evans [36, s.255-278],  onun həmkarları 
və  “dual  proses”  nəzəriyyələrinin  digər  tələbələri  tərəfindən  müstəqil 
surətdə  inkişaf  etdirilmişdir.  Model  nəzəriyyəsinə  görə,  intuisiyalar 
funksional yaddaşa çata bilməyən sistemdə evristikaya (nəzəri tədqiqatın 
məntiqi  və  metodik  üsulları  sistemi)  əsaslanır  və  ona  görə  də  rekursiv 
prosesləri  yerinə  yetirə bilmir  [37].  Buna  görə  də  sistem  eyni  zamanda 
yalnız  bir  modellə  işləyə  bilir.  Müəyyən  qərarların  qəbul  olunmasında 
intuisiyaya həmçinin baza tezliyi kimi bəzi kənaraçıxmalar da təsir edir. 
Əslində  intuisiyaya  mühüm  yanaşmalar  onu  evristik  prosesə 
yaxınlaşdırır.  Bu  qəbildən  olan  evristikalar  mental  enerjini  əhəmiyyətli 
dərəcədə məhdudlaşdırır və şəxsə dəqiq qərar qəbul etməyə imkan verir. 
İntuisiya analitik evristikaya əsaslanır [38, s.96]. Burada nadir hadisələrin 
başvermə  imkanları  haqqında  intuisiyalar  mümkün  hesablamalara  tabe 
olmur  və  gündəlik  həyatda  məna  kəsb  etməyən  neqativ  ehtimallara  yol 
açır.  Əksinə,  düşüncələr  funksional  yaddaşa  yol  tapır  və  ona  görə  də 
rekursiv  prosesləri  yerinə  yetirməyi  bacarır,  məsələn:  alternative 
modellərin  axtarışı  və  intuitiv  imkanlar  üçün  sayların  təyinatı  və  s.  Bir 
sözlə,  intuisiyalar  və  düşüncələr  arasındakı  fərq  hesablama  gücü  ilə 
ölçülür:  intuisiyalar  rekursiv  olmadıqları  halda,  düşüncələr  rekursiv  ola 
bilər [39]. 
O.İrisxanova  qeyd  edir  ki,  mental  məkan  diskursiv  fəaliyyətin 
gedişində real zaman rejimində qurulan və danışanın operativ yaddaşında 
saxlanılan daima dəyişən koqnitiv konstruktları təqdim edir. Mental məkan 
nəzəriyyəsində diskursda mənanın qurulması mental məkan konfiqurasiya-
larının  yaradılması  kimi  nəzərdən  keçirilir.  Məsələn,  ola  bilsin  ki,  Romeo 
Cülyettaya vurulmuşdur söyləmi iki mental məkanın olmasına rəvac verir: 
“Romeo”  və  “Cülyetta”nın  iştirakı  ilə  təməl  mental  məkan  və  Romeonun 
Cülyettaya vurulduğu hipotetik mental məkan. 
Mental məkanlar arasında diskursun yaradılması, yaxud interpretasi-
yası üçün çoxsaylı əlaqələr – müvəqqəti, məkani, hipotetik, identifikasyon, 
kontrfaktual,  səbəb-nəticə  və  s.  –  qurulur.  Mental  məkanları  elastik 
konfiqurasiyalarda  birləşdirən  hazırkı  əlaqələr  onlara  istənilən  anda 
zəruri  dəyişikliklər  əmələ  gətirmək  imkanını  verərək  bütün  mental 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
246 
 
məkanlara (the Access Principle)  sərbəst daxil olmanı təmin edir. Mental 
məkanlar ənənəvi koqnitiv modellərlə (freymlərləı, ssenarilərlə) bir çox 
cəhətdən  oxşardır:  həm  onlar,  həm  də  bunlar  real,  yaxud  uydurulmuş 
dünyanın  müxtəlif  sahələri  ilə  əlaqədardır.  Mental  məkanlar  diskursda 
obyektlərin  konkret  rolları  (roles)  və  xüsusiyyətləri  (values)  ilə 
tamamlanan  freymlər  (məsələn,  [məhəbbət])  vasitəsilə  strukturlaşır.  
Məsələn,  The  president  of the  United  States  has  blue  eyes cümləsində 
“president  of  the  US”  “blue  eyes”  xüsusiyyəti  ilə  konkretləşir.  Digər 
koqnitiv strukturlar kimi, mental məkanların da fon biliklərinə əsaslanmas-
ına baxmayaraq, onlar şüurumuza hazır strukturlar şəklində qoyulmamışdır, 
əksinə, diskursun yaranması prosesində onlar yenidən meydana gəlir.   
Dil  mental  məkanların  yaradılmasının  müxtəlif  vasitələri  ilə  (space-
triggers)  mövcud  olur:  yer  və  zaman  zərfliyi,  feilin  qrammatik  formaları, 
giriş sözləri, şərt ədatları, sual konstruksiyaları və s. Onlar mental məkanlar 
konfiqurasiyasında  istiqamət  götürməyə,  digər  məkanlara  təşəbbüs  edən 
baza məkanını müəyyənləşdirməyə, hazırkı vaxtda qurulan, yaxud yenidən 
qurulan fokus mıkanını aşkarlamağa kömək edir. Mental məkanlar arasında, 
eyni zamanda, bir neçə istiqamət üzrə əlaqələr qurula bilər. Bu, bir tərəfdən, 
diskursda referensiyanın varisliyini təmin edir, digər tərəfdən, informasiyanı 
əlverişli  surətdə  elə  parçalamağa  imkan  verir  ki,  eyni  element  müxtəlif 
koqnitiv  domenlərlə  assosiasiya  olunur.  Mental  məkanların  birləşməsi 
nəticəsində  “hibrid”,  yaxud  inteqrasiya  olunmuş  məkanlar  (blendlər) 
meydana gəlir. Onlar bəzi başlanğıc məkanlardan rol və xüsusiyyətləri əxz 
edərək xüsusi struktur və yeni xüsusiyyətlər qazanır [40].   
Məlumdur  ki,  koqnitiv  linqvistika  dilin  əmələ  gəlməsini  və  dillə 
bağlı əsas mental əməliyyatların qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. 
Blend  konsept  xəritələri,  freym  və  təsviri-sxematik  struktur  kimi 
əsas  mental  əməliyyatlarla  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  təməl  mental 
əməliyyatdır. O, dil və kommunikasiyada nüfuzedici rola malikdir Mark 
Törnerə görə, blend nəzəriyyəsi aşağıdakı terminlərdən istifadə edir [41, 
s.1-16]: 
Mental  freym.  Freym  cəmiyyət  üçün  stereotip  olan  kiçik  bir 
ideyalar paketidir. Bu termin, əsasən, Ç.Filmorun adı ilə bağlıdır və onun 
bu  barədə  geniş  tədqiqatları  mövcuddur  [42,  s.11-137].  Sözlərlə  ifadə 
olunmuş  freym  hissələri  çox  vaxt  aktivləşdirilir.  Hər  hansı  bir  birja