AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi fəLSƏFƏ VƏ HÜquq institutu islam tariX, FƏLSƏFƏ VƏ HÜquq

GÜNAH

Ğ
ĞİNA –  musiqi, nəğmə oxumaq, ifa
etmək kimi mənalarda istifadə edilir.
Musiqinin hökmü barəsində müsəlman
ilahiyyatçılarının arasında ixtilaf olmuşdur.
Onlardan bir qisim hər növ musiqini haram
kimi qəbul etmişdirlər. Onlar buna dəlil kimi
peyğəmbərin
bir neçə hədisini
misal
gətirirdilər. Digərləri isə onu məkruh qəbul
edərək bir neçə hədisi dəlil kimi göstərirdilər.
Musiqini haram və məkruh qəbul edənlər
hesab edirlər ki, musiqinin törətdiyi sıxın-
tılardan biri də ürəklərdə Allahdan ayrılıq
duyğusunun inkişaf etdirilməsidir. Buna görə
də, musiqi düşkünü Allahdan uzaqlaşar, gü-
naha meyl edir. Ancaq ilahiyyatçılara görə
hər melodik səs də musiqi hesab edilmir.
Məsələn, gözəl səslə oxunan azan və yaxud
Quran ayələri musiqi deyil, gözəl avazla ox-
unan bir ibadətdir. Onlara görə musiqi in-
sanda mənfi istəkləri oyandıran
melodiyalardır. Bəzi ilahiyyatçılar isə musiqi
alətləri ilə müşayiət edilməyən musiqinin ox-
unmasını, eləcə də haram və məkruh işlərin
görülməsinə sövq etməyən musiqini mübah
hesab etmişdirlər. 
ĞURRA – ana qarnından dölün çıxarıl-
ması və öldürülməsi qarşılığında verilən
cərimədir. Vaxtsız çıxarılmış döl diri doğu-
lub, sonradan öldürülmüş hesab edilir. Bunu
edən insan öldürülmüş dölün yaxınlarına və
onun qohumlarına böyük məbləğdə pul
ödəməlidir.
H
HABİL – bax: QABİL VƏ HABİL.
HACƏT NAMAZI – hər-hansı çətinliyə
düşmüş müsəlmanın Allahdan yardım
istəyərək qıldığı namazdır (Quran, 2: 45).
Hacət namazı vacib olan axşam namazından
sonra qılınır. Bu namaz qılındıqdan sonra
hacət duası oxunur.
HACI BAYRAM VƏLİ
– bax:
BAYRAMİLƏR.
HAFİZ –  möhkəm yaddaşa sahib və
Quranı əzbərə bilən insandır. On minlərlə
hədisləri, onların ötürücülərinin silsilələrini,
səhihlik dərəcələrini, nöqsanlı məqamlarını
əzbərdən bilənlərə də hafiz deyilir. İslamın
ilk mənbələrinin qorunub saxlanmasında,
hədislərin sözlə ötürülməsinin böyük önəmi
olmuşdur. Quran ayələri və hədislər əzbər-
lənmiş, gələcək nəsillərə bu yolla
ötürülmüşdür. Beləliklə, hafizlər İslam
irsinin qoruyucularına çevrilmişdirlər. Quran
və hədislərin sözlə ötürülməsi adəti
günümüzə davam etməkdədir.
HAL – sufilikdə mənəviyyat yolçusunun
sevinclə sıxıntı, yüngüllüklə ağırlıq duyğu-
larıdır.  Bu duyğular təriqət yolçusunun
cəhdləri və ya istəklərindən deyil, Allahdan
asılıdır. Buna görə də, hal gəldikdə sufi onu
özündən kənarlaşdıra bilmir. Eyniliklə o, bu
duruma öz istəyi ilə də girə bilməz.
HALAL  –  fiqhdə Allah qarşısında
bəyənilən şey, əməl və davranışlardır.
Evlənmək, qanuna uyğun kəsilmiş heyvanın
ətinin yemək və ya şəriət qaydalarına uyğun
ticarət və s. əməllər halal hesab edilir.
“Halal” termininin qarşılığı “haramdır”. 
98
ĞİNA

HAMAM–müsəlmanın dini
ibadətlərdən öncə yerinə yetirdiyi təmizlik
ayınlərinin icra olunduğu yerdir. İslam dini
mənəvi təmizliyə üstünlük verdiyi kimi
bədən təmizliyinə də böyük əhəmiyyət verir.
İnsandan çıxan təbii ifrazatdan, cinsi yaxın-
lıqdan, eləcə də aybaşı (menstruasiya),
doğum və digər bunlara bənzər hadisələrdən
sonra müsəlmanlar təmizlənməli, qüsul və
dəstəmaz almalıdırlar. Bu kimi durumlar ol-
masa belə, bədəni təmiz saxlamaq lazımdır.
Buna görə də, müxtəlif şəhər və kəndlərdə
məscidlərlə
yanaşı hamamlar da tik-
ilməkdədir.
Hamamlarda kişilər və qadınların birlikdə
yuyunmaları yasaq əməllərdən hesab edilir.
Orada ayrıca kişi və qadın üçün ayrılmış yer-
lər olmalıdır. Yuyunanda kişilər də, qadınlar
da, övrət yerlərini örtməlidirlər. Başqa insan-
ların, hətta eyni cinsdən olanların da
qarşısında övrət yerlərin açılması yolver-
ilməzdir. Başqa insanların övrət yerlərinə
baxmaq  haramdır.
Kisəçilər insanları
kisələyərkən övrət yerlərə toxunmamalıdır-
lar. Peyğəmbərin hədislərinə görə ehtiyac ol-
mazsa qadınların hamama getməsi
bəyənilmir. İmkan daxilində onların evdə
təmizlənməsi daha yaxşıdır. Hamamlarda
Quran oxumaq və namaz qılmaq olmaz.
HAMAN – Misir Fironunun vəziri ol-
muşdur. O, Firona Musanın çağırışını rədd
etməyi tövsiyə etmişdir. Rəvayətlərə görə
özünü tanrı bilən Firon Musaya gülərək onun
dediyi Allahı görmək üçün Hamana bir uca
qülləni tikməyi əmr etmişdir (Quran, 28: 38).
Bundan başqa yenə rəvayətlərə görə Haman,
Firon və onun qoşunu İsrail oğullarını təqib
edərkən dənizdə boğulmuşdurlar.
HARAM – İslam hüququnda qadağan
olunmuş şey, davranış və əməllərdir. Bütün
bu yasaqlar Quran ayələrinin və mütəvatir
hədislərin birmənalı, açıq və aydın
göstərişlərindən çıxarılır. Ancaq, az saylı ra-
vilərdən rəvayət olunmuş əhəd hədislər inan-
cla bağlı məsələlərdə danılmaz dəlil hesab
olunmurlar. İlahiyyatçıların çoxu onların
əsasında haram hökmünü vermirlər. Onların
fikrincə əhəd hədislərin əsasında hər hansı
bir şeyi haram deyil, məkruh elan etmək olar.
Bununla belə, əhəd hədislərin əsasında nəyi
isə yasaq edən alimlər də vardır. Alimlərinin
icmasına görə Quranda yasaqlanan şeyləri
halal saymaq doğru deyildir. Bunu edən
dindən çıxar. Haram iş görmüş adam günah
qazanır. Halal işin görülməsi isə müsəlmana
Allah qarşısında üstünlük qazandırır. Bundan
başqa elə yerlər də vardır ki, ora müəyyən
adamlar girə bilməzlər. Belə yerləri haram
yerlər adlandırırlar. Məsələn, bəzi alimlərə
görə Kəbənin yerləşdiyi yerə qeyri-müsəl-
manların girməsi haramdır. 
HARUN – Musanın qardaşı, Allahın İs-
rail oğullarına göndərdiyi peyğəmbərlərdən
biri olmuşdur. O,  Misirdə doğulmuşdur.
Onun uşaqlıq və gəncliyi orada keçmişdir.
Harunla bağlı hadisələr Quranda (37: 114-
122) və müxtəlif hədislərdə keçməkdədir.
Misirlilər İsrail oğullarını təqib edən dövrdə
Allah Harunu peyğəmbər seçmiş, ona qardaşı
Musa  ilə birlikdə Fironun yanına getməyi
buyurmuşdur. Ancaq özünü tanrı hesab edən
Firon, Allaha itaət etmək istəməmişdir,
peyğəmbərlərin çağırışını rədd etmişdir.
Bundan sonra İsrail oğullarına qarşı təzyiqlər
daha da artmışdır. Harun və Musa isə Allaha
dua etmiş, Allah da Misiri ağır sınaqlara çək-
miş, ancaq İsrail oğullarının durumu
yaxşılaşmamışdır. Onda onlara ölkədən çıx-
maq buyurulmuşdur. İsrail oğulları dənizə
doğru yaxınlaşdıqda dəniz ikiyə bölünmüş və
onlar qarşıda olan sahilə keçə bilmişdilər.
Onları izləyən Fironun başçılıq etdiyi qoşun
isə o yolu keçdikdə dəniz yenidən birləşmiş
və onların hamısı suda boğulmuşdurlar.
Musa Tur dağına Allahdan Tövratı almaq
99
HARUN 

üçün getdikdə Haruna İsrail oğullarına
başçılıq etməyi tapşırmışdır. Ancaq onlardan
olan Samiri adlı biri Musanın getdiyindən is-
tifadə edərək “qızıl buzov” bütünü hazır-
lamış, xalqın əksəriyyəti isə ona tapınmışdır.
Harun isə bunun qarşısını almaq istəsə də,
buna nail ola bilməmişdir. O, bütpərəstliyin
ağır günah olduğunu insanlara bəyan etsə də,
yalnız azlıq bu əməldən çəkinmişdir. Çoxluq
isə bütə tapınmış, Harunu və onu dəstək-
ləyənləri ölümlə hədələmişdirlər. 
Qarşıdurma qızışan zaman Tur dağında
Tövratı alan Musa geri dönmüş, xalqının gü-
naha batdığını görərək üzülmüşdür. O,
Harunu öz yanına çağıraraq ondan izahat
istəmişdir. Harun da onun gedişindən sonra
baş verən hadisələri ona anlatmışdır. Bu
xəbəri eşitdikdən sonra Musa Samirini
lənətləmiş, İsrail oğullarını tövbə etməyə
çağırmış, onlar da tövbə etmişdirlər.
Bundan sonra Allah İsrail oğullarına
Fələstində yaşayan bütlərə tapınan Amalika
xalqı ilə savaşa başlamağı, onların tor-
paqlarını almağı buyurmuşdur. Ancaq onlar
amalikalılardan qorxaraq Allahın əmrini yer-
inə yetirməmişdilər. Onda Allah onlara qırx
il ərzində müqəddəs torpağa girməyi
yasaqlamışdır. Bu müddət boyu onlar qızmar
çöllərdə köçəri həyat sürmüşdürlər. Harun və
Musa da onlarla olmuşdurlar. Harun Mu-
sadan üç il öncə vəfat etmişdir.
HARUT VƏ MARUT – insanları cadu
elmi ilə tanış edən mələklərdir (Quran, 2:
102). Bunlar insanları imtahana çəkmək
üçün endirilmiş mələklərdir. Onlar əslində bu
bacarıqlarını xeyir işlər üçün istifadə edirlər.
Ancaq bəzi insanlar onların dediklərini şər
əməlləri üçün istifadə etmişdirlər.
HAŞİMİLƏR
– 
nüfuzlu Məkkə
ailələrindən biri olmuşdurlar. Məhəmməd
peyğəmbər bu soya məxsus idi. Onlar
Kəbənin xidmətçiləri, qoruyucuları, eləcə də
həcci təşkil edənlər olmuşdurlar. Haşimilərin
ulu babası Haşim ibn Abdül Mənaf olmuş-
dur. O, zəngin və nüfuzlu bir insan idi. Rə-
vayətlərə görə Məkkəyə  aclıq düşəndə o,
Fələstinə  getmiş, oradan Məkkəyə çoxlu
miqdarda un gətirmişdir. Orada o, aclıq
içində olan insanları ət şorbasına doğranmış
çörəklə doyuzdurmuşdur. Buna görə də, onu
Haşim (doğrayan) adlandırmışdırlar.
Haşim suriyalılar və yəmənlilərlə çox
yaxşı ticarət əlaqələri qurmuşdur. Qışda
Suriyaya, yayda isə Yəmənə gedərdi. Səfər-
lərin birində o, Yəsribə (Mədinəyə) gələrək
Əmir ibn Zeydin evində qalmış, sonra onun
qızı Səlməni alaraq onu Suriyaya aparmışdır.
Sonra isə yenə də, Yəsribə qayıdaraq kör-
pənin doğulmasını gözləyən Səlməni atasının
yanında qoyaraq yenidən Suriyaya doğru
yola çıxmışdır. Ancaq o, orada ölmüşdür.
Səlma isə Şeybə adlı bir oğul dünyaya gətir-
mişdir. Sonra isə o, Əbdülmüttəlib adı ilə
tanınmışdır. Bu hadisələr miladi təqvimlə
təxminən 500-cü ildə baş vermişdir. 
Rəvayətlərə görə Haşimin 4 oğlu və 5
qızı olmuşdur. Ancaq oğul yolu ilə onun
soyunu yalnız Əbdülmüttəlib davam et-
mişdir. Məkkədə Haşimilərlə ayaqlaşa bilən
daha bir nüfuzlu soy Əməvilər idi. Onlar
Haşimin qardaşı Əbdüş-Şəms və onun oğlu
Ümeyyənin törəmələri idilər. Haşimilərlə
Əməvilər rəqabətdə idilər. İslamın zühurun-
dan sonra bu rəqabət öncə unudulmuş, ancaq
sonra yenidən qızışmışdır. Əməvilərdən olan
Müaviyə ibn Əbu Süfyan Suriyanın valisi
olaraq Haşimilərdən olan Əli ibn Əbu Talibin
xəlifəliyini tanımamışdır. Buna görə də, Xi-
lafətdə iç savaş başlamışdır. Bu savaşda
Müaviyə üstünlük əldə edə bilmişdir. Əlinin
xaricilər tərəfindən qətlə yetirilməsindən
sonra o, 41/661- ci ildə xəlifə olmuşdur. 
Müaviyə Raşidi xəlifələrin dövründə olan
xilafəti krallıq üsul-idarəsi ilə əvəz etmişdir.
132/750-ci ildə Əməviləri devirmiş Haşim-
ilərdən olan Abbasilər də imperatorluq
100
HARUT VƏ MARUT

metodları ilə ölkəni idarə etmişdirlər. Onların
xəlifəliyinə monqollar 656/1258-ci ildə son
qoymuşdur. Haşimilərin öz içində də
parçalanma baş vermişdir. Onların başqa
qolu Ələvilər (I). Abbasilərə qarşı mübarizə
aparırdılar. Sonra, Osmanlı dövründə Haşim-
ilərdən olan Məkkə şərifləri bu şəhərin
başçıları idilər. I Dünya müharibəsində şərif
Hüseyn ibn Əli ingilislərin tərəfinə keçərək
özünü bütün Hicazın kralı elan etmişdir.
Ancaq, Nəcdin başçısı Əbdül-Əziz ibn Səud
ona qalib gələ bilmiş, bütün bu bölgələri öz
hakimiyyəti altına ala bilmişdir. Hüseyn isə
ingilislərlə anlaşaraq öz oğlu Feysəli İraqın,
digər oğlu Abdullahı isə Ürdünün (İor-
daniyanın) kralı təyin etmişdir. Onların ikisi
də Haşimi kralları kimi tanınmışdırlar. 1958-
ci ildə İraqda Haşimilərin hakimiyyətinə son
qoyulmuş, Ürdundə isə onlar bu günə kimi
başçılıq edirlər.
HAVİYƏ
–  cəhənnəmin yeddinci
təbəqəsidir (Quran, 101: 8-11). Burada inan-
madıqları halda özlərini inanmış kimi
göstərən münafiqlər (II) və müsəlman olan-
dan sonra İslamdan üz çevirənlər əzab
görəcəklər.
HEYBƏT VƏ ÜNS –  qəbz və bəst
üzərində yüksələn sufi hallarıdır. Heybət
sayğı və qorxu duyğularını üzə çıxararaq
qəbzin üzərində yüksəlir. Üns isə insanı alov-
landırır, onun ruhunu Allahın anılması ilə
genişləndirir. Heybət ruha Allahın yaxın ol-
ması hissindən rahatsızlıq və qorxu
duyğusunu verir. Üns isə sufi ilə Allahın
arasında rəsmiyyəti aradan qaldırır və Tan-
rıya olan sevgini olduğu kimi edir.
HEYZ – hər ayın müəyyən günlərində
qadından axan qandır.
Qədim
mədəniyyətlərdə qadınlar bu durumlarda
olarkən kirlənmiş hesab edilirdilər. Ərləri on-
lara yaxınlaşmamış, yemək zamanı bir masa
arxasında oturmamışdırlar.
İslamda qadının özü deyil, yalnız ondan
ifraz olunan qan pis sayılır. Hədislərə görə
aybaşı durumunu Allah Adəmin qızları üçün
yaratmışdır. Bu durumda onlar öz gündəlik
işlərini görürdülər. Ancaq, kişi aybaşı olan
qadınla yaxınlıq etməməlidir. Bunu edən gü-
naha batmış olur (Quran, 2: 222). 
Qadında heyz halının hansı yaşdan başla-
ması və bitməsi problemi üzrə fəqihlər
arasında müxtəlif baxışlar vardır. Onlardan
bəziləri heyz halının başlanmasını 9-12, bit-
məsini isə 55 yaşlarla əlaqələndirirlər.
Bəziləri isə buna heç bir yaş müddət qoyul-
murlar. 
Aybaşı olan qadınlara namaz qılmaq,
oruc tutmaq olmaz. Aybaşı bitdikdən sonra
isə qılınmamış namazlar qəza namazını
gərəkdirməz.  Ramazan ayında tutulmamış
günlərin orucunu isə başqa vaxtlarda tuturlar.
Bundan başqa, aybaşı olan qadınlar Kəbəni
təvaf  etməməli,  məscidlərə
girməməli,
Quranı oxumamalı, onun səhifələrinə toxun-
mamalıdırlar. Bundan başqa ər aybaşı olan
xanımı ilə boşana bilməz. Aybaşı bitdikdən
sonra qadın təmizlənməli və qüsul almalıdır.
HƏBİB NƏCCAR –  dülgər Həbib,
Əshabül-Qaryə xalqından olan mömin bir
insan olmuşdur. O, xalqını Allahın elçilərini
tanımağa dəvət etmişdir. Ancaq onlar onu
öldürmüşdürlər. Allah Həbibi elə o anda da
cənnətə daxil etmişdir (Quran, 36: 26).
HƏBƏŞİSTANA HİCRƏT – Məhəm-
məd peyğəmbərin səhabələrindən bir qis-
minin qureyşlilərin təqiblərdən qurtulmaq
üçün Həbəşistana köçməsidir. Məhəmmədə
peyğəmbərlik verilməsindən 5 il sonra
Məkkədə müsəlmanlara qarşı təqiblər art-
mışdır. Buna görə də o, bir qrup müsəlmana
ədalətli bir kralın idarə etdiyi ölkəyə köçmək
əmrini vermişdir. Müsəlmanların ilk dəstəsi
ora miladi 615-ci ildə Osman ibn Məzunun
101
HƏBƏŞİSTANA HİCRƏT

başçılığı altında göndərilmişdir. Onlar
şəhərdən gecə vaxtı gizli çıxmış, Qırmızı
dənizə çatmış, oradan isə Həbəşistana
keçərək orada məskunlaşmışdırlar. Onların
dəqiq sayı bilinməməkdədir. Bir müddət
keçdikdən sonra müsəlmanların Həbəşistana
Cəfər ibn Əbu Talibin başçılığı altında ikinci
hicrəti baş tutmuşdur. Rəvayətlərə görə on-
ların sayı 80-ə yaxın idi. Onlar da bu ölkədə
yaxşı qarşılanmış və orada sığınacaq tap-
mışdırlar.
Müsəlmanların Həbəşistana ikinci hi-
crətindən sonra qureyşlilər təşvişə düşərək
onların geriyə qaytarılmasını tələb etmək
üçün bu ölkənin kralı olan Əshəmənin yanına
Abdullah ibn Rabiə və Əmir ibn Ası
göndərdilər. Onlar kralın hüzuruna gəldikdə
o, bəzi müsəlmanları da ona izahat vermək
üçün öz hüzuruna çağırmışdır. Müsəlman-
ların rəhbəri olan Cəfər ibn Əbu Talib orada
kralın verdiyi bütün suallara cavab verə
bilmişdir. Bununla da, müsəlmanlar Həbəşi-
standa qalmaq hüququnu qazanmışdırlar.
Beləliklə, qureyşlilərin göndərdikləri elçiləri
heç bir nəticə əldə edə bilməyib geriyə dön-
məyə məcbur oldular.
Müsəlmanlar bir neçə il Həbəşistanda
yaşamışdırlar. Onlar orada yerli xalqı da
İslam dini ilə tanış etmişdilər. Rəvayətlərə
görə kral Əshəmə də İslamı qəbul etmişdir.
Sonra onların bəziləri Məkkəyə qayıtmışdır-
lar. Onların qayıtmasını Nəcm surəsinin nazil
olması ilə bağlı olan hadisələrlə
əlaqələndirənlər də olmuşdur. Ancaq, sonra
onların bir çoxu yenə də Həbəşistana geri
qayıtmışdırlar. Müsəlmanlar Məkkədən
Mədinəyə hicrət etdikdən sonra isə Həbəşis-
tanda olan müsəlmanları çoxu Mədinəyə
gəlmişdirlər.
HƏCC  –  müəyyən vaxtda ziyarət
məqsədi ilə Məkkəyə gedərək orada Ərə-
fatda olmaq, sonra Kəbəyə gedib onu təvaf
etməkdir. Həcc, hicrətin 9-cu ilindən başla-
yaraq müsəlmanlar üçün fərz
olan
ibadətlərdən biridir (Quran 3: 96-97). Rə-
vayətlərə görə, həccin tarixi İbrahim
peyğəmbər və onun oğlu İsmaildən başlayır.
Onlar bir olan Allaha ibadət etmə ənənəsinin
əsasını qoymuşdurlar. Ancaq, bir müddət
keçdikdən sonra onların soyundan olan in-
sanlar bütlərə tapınmış, Kəbədə bütləri yer-
ləşdirmiş, onlara təvaf etməyə başlamışdırlar.
Beləliklə, İbrahim və İsmailin ənənəsi pozul-
muşdur. 
Məhəmməd peyğəmbər Kəbədəki bütün
bütləri dağıtdıqdan sonra bu ənənə bərpa
edilmiş, həcc İbrahim və İsmail peyğəmbər-
lərin dövründə olduğu kimi yerinə yetir-
ilməyə başlamışdır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, kifayət qədər
pulu olan hər bir sağlam və yetkinlik yaşına
çatmış azad müsəlman ən azı həyatında bir
dəfə olmaqla Zülhiccə ayında həcc ibadətini
yerinə yetirməlidir. Yoxsullar, uşaqlar və ruhi
xəstələr həcc ibadəti ilə mükəlləf deyillər.
Əgər bir zəngin insan, hər hansı bir obyektiv
səbəblər üzündən həccə gedə bilmirsə, öz
yerinə başqa adamı göndərə bilər. Belə olan
halda onun yoldakı bütün xərclərini ödəmə-
lidir. Qadınlar öz ərləri və ya onların ərə gedə
bilmədikləri kişi qohumları (qardaş, ata,
oğul) ilə həccə gedə bilərlər.
Həccə hər ilin Şəvval, Zülqədə, Zülhiccə
(bu ayın 10-a qədər) aylarında getmək olar.
Başqa vaxtlarda edilən ziyarət həcc deyil,
ümrə hesab edilir.
Həccin aşağıdakı növləri vardır:
1. İfrad: Yalnız həcc etmək niyyəti ilə
edilir.
2. Təməttu: Ümrədən sonra yerinə yetir-
ilir. Ümrəni yerinə yetirəndən sonra zəvvar
ehramdan (II) çıxır, ancaq geriyə qayıtmır.
Zülhiccənin 8-də o, yenidən ehrama girərək
böyük ziyarəti (həcci) yerinə yetirir. Həccin
bu növü daha yüksək hesab edilir.
3. Kiran: Ümrəni də, həcci də yerinə ye-
tirmək niyyəti ilə edilir. Həcc vaxtına qədər
zəvvar ümrə niyyəti ilə Kəbəni təvaf edir,
Səfa ilə Mərva təpələri arasında səy edir.
102
HƏCC

Bundan sonra o, ehramdan çıxmayaraq həcc
günlərində də bu mərasimləri yenidən yerinə
yetirir.
Müqəddəs yerlərin “miqatlar” adlanan
sərhədlərinə çatan kimi zəvvarlar həcc etmək
niyyəti ilə xüsusi geyim olan ehramı geyinir-
lər. Ehram tikişi olmayan iki parçalardan
ibarətdir. Onlardan biri qurşağa sarınan və
ayaqları örtən “izar”, ikincisi isə bədənin
üstünü örtən “rida”dır. Ehrama girdikdən
sonra zəvvar üçün bəzi şeylər haram olur. Bu
durumda evlənmək və ya cinsi əlaqəyə gir-
mək,  günah işlər etmək, tikişi olan paltar
geymək, üz qırxmaq, saç kəsmək, ovlamaq,
ağac kəsmək olmaz.
Ehrama girdikdən sonra zəvvar müqəd-
dəs yerlərə gedir və uca səslə “təlbiyyə” du-
asını oxuyur. Qadınlar bu duanı pıçıltı ilə
oxumalıdırlar.
Məkkəyə gələn kimi zəvvarlar yuyunub
qüsul alaraq Kəbəni yeddi dəfə təvaf etmə-
lidirlər. Bu həccin vacib olan şərtidir. Təvafa
qədər kişi zəvvarların sağ çiyini açıq olur.
Təvaf  həcərül-əsvəd
daşının yanından
başlayır. Hər dəfə təvaf başlayanda Qara daşı
öpmək məsləhət görülür. Təvaf başa çatdıq-
dan sonra isə zəvvarlar üçün Məqamül-
İbrahimdə iki  rükət namaz qılmaq və
məscidin yerində yerləşən Zəmzəm quyusu-
nun suyunu içmək savabdır.
Kəbəni təvaf etdikdən sonra zəvvarlar
yeddi kərə Səfa ilə Mərva təpələri arasında
səy etməlidirlər. Qaçışa Səfa təpəsindən
başlanılır. Bu ayini yerinə yetirməyən zəv-
varlar ona qarşılıq olaraq qurban kəsmə-
lidirlər. Ümrədə olan zəvvar bu qaçışdan
sonra saçlarını kəsdirməlidirlər. Bununla da,
ümrə bitmiş hesab edilir.
Zülhiccə ayının “tərviyyə” adlanan 8-ci
günü zəvvarlar Mina vadisinə yollanırlar.
Bunu etmək vacib deyil, ancaq edilsə savab
qazanılır. Yolboyu zəvvarlar Allahı anıb, “təl-
biyyə” duasını oxuyurlar. Bu vadidə onlar
zöhr, əsr, məğrib və işa namazlarını qılıb, elə
oradaca gecələyirlər. Bu namazlar uzaq
səfərlərdə olduğu kimi qısaldılaraq qılınır.
Zilhiccə ayının 9-cu günü Minada sübh na-
mazı qılınmalı, sonra bu bölgə tərk edilmə-
lidir.
Zilhiccə ayının doqquzuncu günü “Ərə-
fat” günü adlanır. Bu gün zəvvarlar Ərəfat
adlanan yerə gedirlər. Onlar yolboyu Allahı
anıb “təlbiyyə” duasını oxuyurlar. Bu da həc-
cin vacib əməllərindən hesab edilir. Orada
qalmağın vaxtı, Zilhiccə ayının 9-da günorta
vaxtından, bu ayın 10-cu gününün erkən vax-
tına qədərdir. Zəvvar orada yalnız günorta və
ya axşam vaxtı qalsa kifayətdir.  
Günəş batdıqdan sonra zəvvarlar “təl-
biyyə” duasını oxuyaraq, asta addımlarla
Müzdəlifə çölünə yollanırlar. Bunu etmək
savabdır. Müzdəlifədə zəvvarlar məğrib və
işa namazını birlikdə qılıb, ibadətlər edib,
səhərə qədər orada qalırlar.
Zilhiccə ayının onuncu günü qurban
kəsilməlidir.  Qurban bayramı da bu gün
qeyd edilir. Qurban kimi kəsilən heyvanların
gözə görünən əskiklikləri və yaşları çox ol-
mamalıdır. Qurbanlıq kimi dəvəni, inəyi və
ya qoyunu kəsmək olar. Dəvəni və inəyi
yeddi zəvvar birlikdə alıb qurban kəsə bilər-
lər. Elə həmin gün simvolik olaraq şeytanın
daşlanması ayini yerinə yetirilir. Bunun üçün
zəvvarlar şeytanın rəmzi olan böyük sütuna
7 daş atırlar.
Bütün bunları etmiş zəvvarlar ehramdan
çıxırlar. Bundan sonra onlar üçün yalnız
xanımları ilə cinsi yaxınlıq etməkdən başqa,
bütün öncəki haramlar ortadan qaldırılır. Bu
birinci azad olmadır. Ehramdan çıxmış zəv-
varlar gündəlik geyimlərini geyinib, Məs-
cidül-Harama gedib, yenə də Kəbəni təvaf
edirlər. Bundan sonra onlar, öz xanımları ilə
yaxınlıq edə bilərlər. Daha sonra zəvvarlar
Mina bölgəsində Zülhiccə ayının 11-dən 13-
nə qədər 3 gün gecələməlidirlər. Ayın 11-də
günorta çağı, onlar şeytanın rəmzi olan 3 sü-
tuna daş atırlar. Öncə kiçik, sonra orta, sonda
103