Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Ключевые слова: Низами, литература, фольклор, азербай­джанская литература, персидская литература, восточная литература, понятие тюрка
Ramazan QAFARLI,

filologiya üzrə elmlər doktoru,

AMEA Folklor İnstitutu
Nİzamİ POEZİYASINDA məkan, zaman və kəmİyyət vəhdətİ: DİNİ-MİFOLOJİ

DÜŞÜNCƏ KONTEKSTİNDƏ
Nizami epik əsərlərini dünyanın ilkin ümumi strukturuna uy­ğun şəkildə qurur. Həmin struktura əsasən bütün yaranışların – is­tər maddi, istərsə də mənəvi quruluşu eynidir. Söhbət varlıq­la­rın za­hiri görünüşündən, həcmindən, ölçüsündən deyil, təbiətin­dən, tər­kibindən, fəaliyyət sistemini formalaşdıran əlamətlərin­dən ge­dir. Doğrudur, mifik təsəvvürlərdə dünyanın meydana gəlməsi ila­hi qüvvələrlə əlaqələnir. Müəyyən prinsip və ardıcıl­lıqla var­lıqlar – göy, ulduzlar, günəş, ay, yer, dağ, çay, dəniz, məxluqat mü­hüm dörd ünsürün – su, od, torpaq və havanın vəhdətindən əmələ gəlir. Bütün varlıqlar durğun­luqdan çıxdığı nöqtədən uzaq­laşıb təzədən ora – başlanğıca can atır. Onları hə­rəkətə gətirən qüv­və Nizamidə eşqdir. Bu strukturda canlıla­rın, xüsusilə, insanın doğulması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ağıl, şüur, daha doğrusu, mənəvi aləm Adəm vasitəsi ilə göydən yerə endirilir, bundan sonra Yaradıcı öz funksiyasının cüzi bir his­səsini bəşər oğluna gü­zəştə gedir. İnsanlar artıb çoxaldıqca ağlın meydanı da genişlənir, fikirlər haçalaşır, qarşıdurmalara gətirib çıxardır. İnsan özünü dərk etdikcə, onda böyüklük, iqtidarlıq meylləri artır. İddiaları ya­tağına sığmayıb hərisliyə, şəhvətə dö­nür. Öz Yaradıcısına doğru can atanların bəziləri dünyanın naz-nemətinə uyub yollarını azırlar. Onda Tanrı insanların arasından birini seçib peyğəm­bərlik zirvə­sinə qaldırır və onu ideyalarının daşıyıcısına çevirir.

Beləcə dünyada hər şey başlanğıcdakı dünya modelinin analoqu kimi eyni formada doğulub inkişaf edir. Nizami poema­sının quruluşunun həmin strukturla üst-üstə düşən tərəfləri çoxdur. Diqqət yetirsək, görərik ki, başqa əsərlərinin girişində olduğu kimi «Leyli və Məcnun»da da yaxşı, yaxud pisi, xeyir, yaxud şəri meydana gətirən Allahdır. Tövhid və nət hissələrində Tanrının dünyayaratmada gördüyü bütün işlər İslam mifologi­yasına və Azərbaycan türklərinin ilkin inanclarına əsasən verilir. Sonra şair Allahın yer üzündəki seçmə insanlarından bəhs açır. Adəmdən başlayaraq Məhəmmədə qədər olan əksər peyğəmbər­lərin – Musa, Yaqub, Süleyman, Davud, Yusif və İsanın həya­tının ibratəmiz mə­qamlarını poetik dillə diqqət mərkəzinə çəkir. Şair bir növ göylə yer arasında körpü yaradan həmin müqəddəs insanların fəa­liyyə­tin­dən ibrət aynası kimi faydalanır. Ümumiy­yətlə, Nizaminin mə­həbbət dastanını ilkin təsəvvürlərdəki struk­turla müqayisə etdikdə məqsədli şəkildə onları təkrarladığının şahidi oluruq.