Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu vəfa iSGƏNDƏrova
Yüklə 5,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İstifadə olunmuş ədəbiyyat.............................................139
Ə la v ə ................................................................................... 149 3 ÖN SÖZ Məlum olduğu kimi, qohum xalqların bütün mədəni dəyər ləri vahid mənbədən haçalanır. Bu baxımdan şifahi bədii yara dıcılıq ənənəsi də istisna təşkil etmir. Bu günə qədər qohum türk xalqlarının folkloruna aid çoxlu materiallar toplanmış və onlar haqqında maraqlı araşdırmalar aparılmışdır. Qeyd edək ki, folk lorun ən kütləvi janrlarından biri olan nağıllar da araşdırıcıların diqqətindən kənarda qalmamışdır. Bu tədqiqatlarda konkret bir xalqın nağıl yaradıcılığına daha çox diqqət ayrılır, yaxın xalqla rın nağıllarının tipoloji müqayisələri isə bir çox hallarda kölgədə qalır. Bu üzdən qohum xalqların folkloru, o cümlədən nağılları arasında olan tipoloji cəhətləri ortaya çıxartmaq bütün aktuallığı ilə qarşıda dayanır. Bu araşdırma nağılların ifası zamanı söyləyicilərin istifadə etdiyi ənənəvi formullara həsr olunmuşdur. Ənənəvi formul de yərkən, epik təhkiyədə istifadə olunan qəliblənmiş söz, ifadə və ya sözlər qrupu nəzərdə tutulur. Bir çox mənbələrdə fərqli şəkil də izah olunan “ənənəvi formul” m üxtəlif terminlərlə ifadə olu nur. Dilçilik lüğətində “formul” termini “frazeologizm”, “klişe”, “ştamp”, “stereotip” terminləri ilə sinonim kimi verilir. Mövcud məsələ ilə bağlı araşdırdığımız mənbələrdə aşağıdakı terminlərə rast gəlinir: dayanıqlı yerlər, tipik yerlər, ənənəvi formullar, epik formullar, tipik ifadələr, qəlib ifadələr, stereotiplər, ənənəvi yer lər, klişelər, təkrarlamalar, daimi epitetlər, metrik söz qrupları, şablonlar, tematik standartlar, dayanıqlı müqayisələr və məcaz lar, hərəkətli hissələr, obrazlı stereotiplər, stilistik klişelər, da yanıqlı söz kompleksləri, frazeologizmlər, kümə sözlər və s. Məzmunca, əhatəlilik baxımından daha uğurlu, çox rast gəlinən və kifayət qədər həcmli ifadə “ənənəvi formul” terminidir. Ənənəvi formullar nağıl təhkiyəsinin tərkib hissəsidir və üslubi xarakter daşıyır. Bununla yanaşı, onlar nağıl təhkiyəsinin ən qədim ünsürləri sayılır. Bu isə onların qədim folklor ənənə sindən süzülüb gəldiyini göstərir. Ona görə də nağıl ifaçılığı za 4 manı istifadə olunan ənənəvi epik formulların öyrənilməsi nağıl ların poetik xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaqla yanaşı, onların qə dimliyini də ortaya qoymuş olur. Monoqrafiyada genetik baxım dan qohum olan iki xalqın - Azərbaycan və Türkiyə xalqlarının nağıllarında müşahidə olunan ənənəvi formulların tipoloji xüsu siyyətləri öyrənilir. Bu xalqların nağıllarında müşahidə olunan tipoloji cəhətlər dolayısı ilə onların vahid epik ənənə əsasında yarandığını göstərir. Azərbaycan folklorşünaslığında bu istiqa mətdə aparılan araşdırmalara böyük ehtiyac olduğunu nəzərə al saq, mövzunun necə aktual olduğunu təsəvvür etmək çətinlik tö rətməz. Folklorda ənənəvi üslub məsələsinə ilk dəfə poetik dilin elə formuldan ibarət olduğunu söyləyən A.N.Veselovski toxunmuş dur. Onunla yanaşı, m üxtəlif dövrlərdə L.Uland, Y.Qrişmanın, A.N.Afanasyev, F.İ.Buslayev kimi rus alimləri də folklorda for mul məsələsini araşdırıblar. A.N.Veselovski və V.Y.Propp “ümumi yerlər” adlandırdıq ları formulları xalq yaradıcılığı və tətbiqi incəsənətdə öyrənil məsi məsələsini qoymuşlar. Nağılı məhz ənənələr, miflər, ilkin təsəvvür formalarının və bir sıra sosial institutların vasitəsilə izahının mümkünlüyünü sübut edən V.Propp ənənəvi formul lardan söz açılanda, onları arxaik mədəniyyət kontekstində an lamaq lazım olduğunu bildirmişdir (133). Amerikan mədəniy- yətşünası Con Kaveltinin artıq klassikaya çevrilmiş “Formul nəqli incəsənət və populyar mədəniyyət kimi” əsəri də məhz bunu isbat etmək üçün meydana çıxıb. M üəllif ədəbi formulu çoxlu sayda əsərlərdə istifadə olunan təhkiyə və drammaturji konvensiyaların strukturu kimi müəyyən etmişdir (134). “Kitab eposunun abidələri” toplusunda üslub və tipoloji xüsusiyyətlər, rituallar, formullar barədə araşdırmalar daha geniş surətdə özünə yer tapıb. Belə ki, A.N. Veselovski, V.M.Jirmun- ski, İ.İ.Tolstoy və başqaları məhz orta əsrlər kitab lirikasında antikliyin və folklor ənənəsinin əksini görüblər. Lirikanın for mulları haqqında araşdırmalar aparan “alman məktəbi”nin mü- 5 təxəssısləri A.Daura, O.Holtsapfel, Q.Poykert, P.Mayer, S.Bou- ra, P.Kelli, S.Vanqa və D.Buxane isə formulluğu dünya xalq li rikasının yaradıcı sisteminin qanunauyğunluğu kimi tədqiq et mişlər (117, 54). XIX əsrdə isə epik üslubun formulluq məsələsinə m üxtəlif epik abidələrin toplayıcılan və araşdırıcıları münasibət bildir mişlər. Parri-Lord nəzəriyyəsinə görə, formullar üslubu şifahi improvizasiya şəraiti ilə izah olunur. Onlar ani bir fikri ifadə etmək üçün müntəzəm işlənən söz qrupunu göz önünə gətirmiş lər. Məhz bu alimlərin yaratdıqları məktəblərdə formul nəzəriy yəsi haqqında çoxsaylı işlər görülmüşdür. Bunlar Qərbdə fəaliy yətə başlayan Menendes Pidal və Milmann Parrinin məktəbləri dir. Albert Lord və E.Hayts sonuncu məktəbin nümayəndələri dir. Birinci məktəbin nümayəndələri ənənəviliyi, ikinci məktə bin nümayəndələri isə şifahi təhkiyəni əsas götürürlər. Onlar cə nubi slavyanların Yunats və Hayduts eposunun müasir söyləyi- cilərini müşahidə edərək xalq ifaçı və söyləyicilərinin bədahətən söyləmə mexanizmlərini, Homer eposlarının üslubi keyfiyyət lərini, xüsusilə onun stereotiplərini araşdırıblar (117, 58). Sözügedən məsələ haqqında E.M.Meletinski və P.A.Qrint- ser Parri və Lordun təklif etdiyi metodikadan bəhrələnərək prin sipial dəqiqləşdirmələr etmişlər. P.A. Qrintser “Sanskrit epo sunda üslubi mövzu açıqlamaları” əsərində “Maxabxarata” və “Ramayana”da formul ifadəsinin yollarım araşdırmışdır. C.Y.Neklyudov isə üslub təkrarlamaları və leytmotivlərin qədim semantika ilə uyğunluğuna diqqət yetirmişdir. Formul anlamına geniş mənada münasibət A.Virtin araşdırmaları üçün də səciy yəvidir. V.Ferin formula həsr olunmuş əsərində də oxşar mənzə rə ilə qarşılaşmaq olar (110, 28). Tanınmış rus tədqiqatçısı O.M.Freydenberq də “Süjetin və janrın poetikası” və “Qədim dövrün mifi və ədəbiyyatı” adlı əsərlərində məsələyə özünəməx sus tərzdə toxunmuşdur. Rus xalq nağıllarının ənənəvi formulları barədə yazan Q.S.Maltsev ənənəvi formulları şifahi poetik mətnin kateqori 6 yası kimi təqdim edir. Q.S.Maltsevlə yanaşı, İ.A.Razumova da rus xalq nağıllarının formullarına ayrıca araşdırma həsr etmişdir. Ənənəvi formullar məsələsinə nağıl janrı haqqında araşdır malar aparan bir sıra alimlər də müraciət ediblər. Məsələn, L.Şeynyanu, S.Savçenko, P.Volkova, İ.Bolte, Q.Polivka, V.P.Anikin, V.M.Sokolov, M.P.Ştokmar, F.İ.Buslayev, D.Frey- zer, A.N.Afanasyev və başqa tədqiqatçıların sözügedən məsələ yə həsr olunmuş əsər və məqalələri əsas etibarilə nağıl formulla rının qeydə alınması və inventarlaşdırılmasına həsr olunmuşdur. A.B.Mojarovski, A.N.Afanasyev, N.P.Kolpakov, A.J.Niki- forov kimi bəzi rus araşdırıcıları ənənəvi formulları “usandırıcı” nağıllar adlandırırlar (135). Onların fikrincə, bu tip nağıllarda süjet illüziyalıdır, çünki onun məqsədi dinləyicilərə maraqlı bir şey çatdırmaq deyil, texniki tərəfdən təhkiyənin fasiləsizliyini təmin edən mexanizmi nümayiş etdirməkdir (135). Göründüyü kimi, folklorşünaslıqda daha çox formulların struktur-tipoloji aspekti araşdırılmışdır. Bu sahədə ən fundamen tal nəzəri iş Rumıniya alimi N.Roşiyanuya məxsusdur. O, bir sıra Slavyan, Qərbi Avropa və Şərq xalqlarının nağıl mətnlərinin əsasında formulları, onların elementlərinin tərkibini öyrənmiş, funksional xüsusiyyətlərini müəyyən etmişdir. N.Roşiyanunun tədqiqatlarına əsaslanaraq, N.M.Gerasimova rus xalq nağılları nın strukturunu araşdırmışdır. Bu problemin linqvistik yöndən analizi isə O.A.Davıdovaya məxsusdur. Formul nəzəriyyəsinə qismən “Dastan poetikasf’nda toxu nan K.Vəliyev də formulun təsnifatının bilavasitə dil birliklərinə uyğun olduğunu vurğulayır: 1) Söz-formulu (metafora); 2) Söz birləşməsi-formulu (bədii vəsflər); 3) Cümlə-formulu (atalar sözləri, hikmətli sözlər); 4) Mürəkkəb sintaktik bütünlük- for mulu (şeir) (76, 143). Onun fikrincə, bu ümumi modellər öz tərkib hissələrinə bölünür. Alqış, qarğış, bədii vəsf, paralel inşa lar, atalar sözləri, təkərləmə ifadələri və s. uyğun modelin ünsü rü kimi ortaya çıxır. Bu dil birliklərinin uyğun modellərinə N.Roşiyanunun araşdırmasında da rast gəlinir. 7 Türkiyə folklorşünasları da nağıl janrı üzərində çoxlu sayda araşdırmalar aparmışlar. P.N.Boratav, V.Eberhard, W.S.Uysal, Z.Göyalp, T.Alangu, N.Tezel, E.C.Güney, S.Sakaoğlu, U.Gü- nay, B.Seyidoğlu, sonrakı illərdə P.Boratavın rəhbərliyi altında V.Volker, B.Volker, M.Tuğrul, Ə.E.Uysal və E.Artun və s. kimi alimlər öz toplamalarında formullardan yararlanmış, əsərlərində müəyyən qədər ənənəvi formullar məsələsinə toxunmuşlar. Müasir dövrdə M.H.Yavuz, N.Taner, M.Gökçəoğlu xalq nağılları üzərində çalışmalarım davam etdirirlər. Əsasən Kipr nağıllarım toplayan müasir araşdırıcı M.Gökçəoğlu ənənəvi for mulların “Kıbrıs türk küme sözler (formeller)” sözlüyünü hazır lamışdır. Burada o, küme sözü altında ənənəvi tapmacaların, ata lar sözlərinin, təkərləmələrin daxil olduğu bütün formulları təq dim etmişdir (87,17). Bu günə qədər Azərbaycanda nağıl janrına həsr olunmuş bir sıra araşdırmalar mövcuddur. Ancaq onların heç birində nağıl formulları xüsusi şəkildə araşdırmaya cəlb olunmamışdır. O.Əli yev “Azərbaycan nağıllarının poetikası” adlı monoqrafiyasında nağıl formullarından bir qədər ətraflı bəhs etmişdir. Ayrı-ayrı dərsliklərdə isə nağıl formullarına ötəri şəkildə toxunulmuşdur. Monoqrafiyanın predmeti Azərbaycan və Türkiyənin, həm çinin Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin müxtəlif bölgələrindən toplanan xalq nağıllarıdır. Cənubi Azərbaycan və İraq-Kərkük nağılları və internet səhifələrində yerləşdirilən bütün Azərbay can və Türkiyə xalq nağılları da tədqiqata cəlb olunmuşdur. Burada N.Roşiyanunun “Ənənəvi nağıl formulları” əsərinə əsaslanaraq Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının ənənəvi formul ları araşdırılmışdır. Azərbaycan və Türkiyə xalqlarının formulla rının oxşar və fərqli xüsusiyyətləri təhlil olunmuşdur. Monoqra fiyada həmçinin P.N.Boratav, İ.Razumova, Q.Maltsev və A.Ge- rasimova, P.N.Boratav, E.Artun və M.Gökçəoğlu kimi alimlərin araşdırmalarından da istifadə olunmuşdur. Əsas məqsədimiz Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının ənə nəvi formulları arasında müqayisələr aparmaq və bu yolla onla- 8 nn vahid epik ənənə əsasında yarandığını, yəni bir bütövün ayrı- ayrı hissələri olduğunu əsaslandırmaqdan ibarətdir. Bununla əla qədar qarşıya aşağıdakı vəzifələr qoyulmuşdur: - Folklorda ənənəvi formullar məsələsinin qoyuluşu və ətraflı öyrənilməsi; - Xalq nağıllarında ənənəvi formullar məsələsinin araşdırıl ması, bu sahədə mövcud təcrübənin mənimsənilməsi; - Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının ətraflı öyrənilməsi və müqayisə olunması; - Azərbaycan və Türkiyənin m üxtəlif bölgələrindən toplan mış nağılların başlanğıc formullarının müqayisə olunması, ortaq formulların aşkarlanması; - Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının təhkiyə formullarının oxşar və fərqli cəhətlərinin müəyyən olunması; - Azərbaycan və Türkiyə xalq nağıllarının sonluq formulla rının oxşar və fərqli xüsusiyyətlərinin müəyyən olunması; - Ortaq və fərqli formullar, onların meydana gəlmə səbəb lərinin və nəticələrinin ümumiləşdirilməsi; Monoqrafiya işinin elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibarətdir: - Araşdırma işində ənənəvi nağıl formulları haqqında nəzəri düşüncə və təcrübənin mənzərəsinin yaradılmasına cəhd edilmişdir. - Azərbaycan nağıllarının ənənəvi formulları sistemli şəkil də öyrənilmiş və bir çox ümumiləşdirmələr aparılmışdır. - Türkiyə nağıllarının ənənəvi formulları toplanmış və ümumiləşdirmələr aparılmışdır. - Azərbaycan nağılları ilə Türkiyə nağıllarının formulları müqayisə olunmuş və onların tipoloji xüsusiyyətləri üzə çıxarıl mışdır. - Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının ənənəvi formullannm kataloqu hazırlanmışdır. - Monoqrafiyanın və formullar kataloqunun gələcəkdə bu sahədə yeni-yeni araşdırmaların meydana çıxmasına təkan verəcəyinə inanırıq. 9 Bir sözlə, monoqrafiyada ənənəvi formulların sistemli təhli li ilə yanaşı, Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının başlanğıc, təh kiyə və sonluq formullarının müqayisə olunması, ortaq və fərqli cəhətlərin tapılıb təhlil edilməsi folklorumuz üçün çox maraqlı dır. Araşdırılan formulların çoxu yalmz nağıla deyil, digər ja n r lara da aiddir. Tədqiqat işi həm Azərbaycan, həm də Türkiyədə şifahi xalq ədəbiyyatı ilə maraqlananlar, yaxından məşğul olan mütəxəssislər və ali məktəb tələbələri üçün faydalı ola bilər. Monoqrafiyadan şifahi xalq ədəbiyyatına aid yeni dərsliklərin hazırlanmasında da istifadə oluna bilər. Tədqiqatın aparılmasın da və monoqrafiyanın hazırlanmasında mənə dəstək olan hər bir kəsə təşəkkür edirəm. 10 Yüklə 5,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|