Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
41 
şivələrdə v səsinin düşümü hadisəsi geniş yayılmışdır. Ancaq v 
səsinin düşümünə Qərb dialekt və şivələrində, eləcə də 
Zaqatala-Qax şivəsində də təsadüf olunur. Lakin burada bir 
fərq nəzəri cəlb edir. Şərq dialekt və şivələrində, həmçinin Şəki 
dialektində v səsinin düşümü çox vaxt sonor və ş, ğ səsləri qar-
şısında baş verir: koğa Ağdam, Bərdə, Borçalı, Daşkəsən, 
Gədəbəy, Göyçay, Xanlar, Xocavənd, İmişli, Qazax, Qax, 
Tərtər, Tovuz, Yevlax bölgələrində “ucu qarmaq şəkilli uzun 
ağac və ya dəmir” deməkdir. Sözün kovğa variantı Zaqatala 
bölgəsində də eyni mənanı bildirir. Bu dialekt sözün yalnız 
kovğa variantı heyvandarlıq sahəsində termin kimi for-
malaşmışdır [151,s.286], [170,s.199]. Göründüyü kimi, bu 
sözün terminləşməsi prosesində səsartımı hadisəsi müşahidə 
olunur.
Beləliklə, nümunələrdən aydın olur ki, fonetik dəyişmələr 
sözlərə yox, səslərə təsir edir. Dəyişməyə yalnız fonem məruz 
qalır. Fonetik dəyişmə və hadisələr heç də həmişə mütləq 
olmur, əvəzlənməyə məruz qalan səs müəyyən vurğu altında, 
yaxud vurğusuzluq şəraitində baş verir. Saitlərdən fərqli olaraq 
samitlərdə paralellik daha çox rast gəlinən hadisədir. Bu isə kar 
və cingiltili səslər arasında bir sıra fonoloji halların olması ilə 
bağlıdır. Bu prosesin orijinallığı ondadır ki, ancaq əsl türk 
sözləri bu qanuna tabedir. 
Azərbaycan dilinin terminoloji sistemində dialekt sözləri 
əsasında formalaşan həm sadə, düzəltmə, həm də mürəkkəb 
quruluşlu xeyli sayda termin səciyyəli sözlər işlənir. Dialekt 
sözləri əsasında yaranan terminləri quruluşuna görə üç qrupa 
ayırmaq olar: 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
42 
1. Dialekt sözləri əsasında formalaşan sadə terminlər: 
darangi, əbrişim, ərik, barınc, boranı; Sadalanan dialekt 
sözləri semantik cəhətdən inkişaf edərək yeni terminoloji məna 
qazanır. Belə ki, bu sözlər dilin inkişafı prosesi nəticəsində 
ədəbi dilə daxil olaraq ümumişlək sözə çevrilmişlər. Daha 
sonra müəyyən elm sahələrində yer alaraq xüsusiləşmiş və 
terminə çevrilmişlər. Məsələn, darangi sözü Gəncə, Şəki, 
Tovuzda “qələmə ağacı”, Qazaxda “ağacın kəsilmiş quru 
budaqları” mənasında işlənir [151,s.124]. Söz semantik inkişaf 
prosesi nəticəsində ümumişlək söz və termin kimi botanika 
sahəsində “qovaq cinsindən olan ağac”, “piramidal qovaq”, 
“ağaclardan kəsib-tökülmüş budaqlar” mənalarında termindir 
[152,s.537],[159,s.196]. Eyni formada semantik inkişafa digər 
sözlərdə də rast gəlinir: Əbrişim Ağdaş, Kürdəmir, Göyçay 
bölgələrində “qovaq ağacının bir növü” deməkdir [150,s.154]. 
Botanika sahəsində “lələkli yarpağı və ətirli çiçəyi olan ağac 
növü, akasiya” mənasında xüsusiləşmişdir [159,s.198]. Ərik 
sözü Dərbənd, Quba bölgələrində “cır alça” deməkdir 
[151,s.176]. Botanika sahəsində isə “sarı, ətli, şirin, 
birçəyirdəkli meyvə və bu meyvənin ağacı” kimi 
terminləşmişdir [159,s.199]. Barınc sözü Oğuz bölgəsində 
“alaq otu” mənasında işlənir [151,s.33]. “Botanika terminləri 
lüğəti”ndə bu söz “paxlalılar fəsiləsindən olan alaq 
bitkilərindən biri” kimi qeyd olunur [159,s.221]. Boranı sözü 
Bakı, Gəncə, Şərur, Ordubadda “göyərti və yumurtadan 
hazırlanan xörək növü” deməkdir, botanika sahəsində isə eyni 
söz “qabaq növü” mənasında termindir [151,s.57], [168,s.190]. 

---