Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
45 
həm məhdud, həm də qeyri-məhdud səviyyədə işləkdir. 
Terminoloji leksikada dialekt sözləri əsasında formalaşan 
termin səciyyəli çox sayda sözə rast gəlinir. Dialekt və 
şivələrdə növ, ad və digər anlayışları bildirən sözlər 
ümumiləşdirici anlayışları bildirən sözlərə nisbətən çoxluq 
təşkil edir. Dialektoloq M.Şirəliyev dialekt və şivələrin leksik 
xüsusiyyətlərindən danışarkən yazır: “...Dialekt və şivələrdə 
növ anlayışını bildirən sözlər daha çox yayılmışdır. Ədəbi dildə 
təbiət hadisələrinin, kənd təsərrüfatı alətlərinin, ya da hey-
vanların yaşlarına, rənglərinə və yerişlərinə görə ümumi adları 
varsa, dialekt və şivələrimizin lüğət tərkibində bunların 
növlərinin, hissələrinin adları bütün təfərrüatı ilə verilmişdir. 
Misal üçün, ədəbi dildə yağışın, küləyin növləri, arabanın 
hissələri, atın yerişi, yaşa görə camış, rəngə görə keçi adlarını 
və s. bildirən bir-iki söz varsa, dialekt və şivələrimizdə 
bunların 
bütün 
növləri, 
hissələrini 
bildirən 
sözlər 
işlənməkdədir” [90,s.331]. Terminləşən dialekt sözlərini leksik 
məna baxımından aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1. 
Növ bildirən termin səciyyəli sözlər: abasbeyi, 
bağtamil, külmə, tafı, tel, şireyi, turac, velə və s. 
2. 
Alət, ləvazimat adı bildirən termin səciyyəli sözlər: 
karkar, dınt, dişə, bəngi, qılıj və s. 
3. 
Bitki, dərman otu adı bildirən termin səciyyəli sözlər: 
dəmirqara, batbat, karvanqıran, çayotu, ağ, bəlgə, biyana, caj 
və s. 
4. 
Xəstəlik adları bildirən termin səciyyəli sözlər: xora, 
ala, ağırlıq, qılbaş, sil, cələ, yaman, əngər, illət, inağ, kəm, 
dələzar və s. 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
46 
5. 
Metal adı bildirən termin səciyyəli sözlər: silsilə, 
təkbənd, küfə, hel və s. 
6. 
Mal-qara adı bildirən termin səciyyəli sözlər: baytal, 
bozax, tutma, binə, caylax, şamoy və s. 
7. 
Xalça növləri adı bildirən termin səciyyəli sözlər: 
bəçəgöl, dəmirçilər, mərəzə, çin, kənarə və s. 
8. 
Musiqi alətləri adı bildirən termin səciyyəli sözlər: cürə, 
burbuğ və s. 
Dilin lüğət tərkibinə nəzər salsaq görərik ki, hal-hazırda 
elmi terminoloji leksikada çoxlu sayda dialekt sözlərinin 
terminləşməsinə rast gəlmək mümkündür. Bu baxımdan 
geologiya, iqtisadiyyat, tibb, botanika, zoologiya, musiqi, 
idman, torpaqşünaslıq, heyvandarlıq elm sahələrində bu proses 
özünü qabarıq şəkildə göstərir. 
Geologiya Azərbaycanda hələ qədim dövrlərdən mövcud 
olan elm sahəsidir. Elmin inkişafı ilə bağlı olaraq bu sahə üzrə 
xeyli sayda terminoloji lüğət nəşr olunmuşdur. Bu lüğətlərdə 
dialekt sözləri hesabına yaranan bir çox geologiya terminləri 
var. Həmin sözlərin tarixi inkişafına nəzər saldıqda məlum olur 
ki, bəzi sözlər əvvəlki, qədim mənalarını saxlayaraq 
terminləşmiş, digərləri isə tam fərqli mənada xüsusiləşmişlər. 
Məsələn, bar sözü geologiyada “iri qum tirəsi, su hövzəsinin 
dib çöküntülərinin sahilə doğru eninə yerdəyişməsi nəticəsində 
əmələ gələn tirə” mənasında termindir [191,s.49]. Bu söz 
Ağsuda “çiy südün üzü”, Qazaxda “kif”, Ağdam, Bərdə, 
Şuşada “xəstənin dilində, dodaqlarında əmələ gələn ağ ərp” 
deməkdir [150,s.39]. Terminləşən bu sözün tarixi, əslində, daha 
qədimlərə söykənir. Belə ki, V.V.Radlov lüğətdə bar sözünün 

---