Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
73 
osmanlı, qırğız, xəzər ləhcələrində də “balaca madyan” 
mənasında rast gəlinir [218,s.1429]. Beləliklə aydın olur ki, söz 
qədim türk sözü kimi ilkin semantik yükünü saxlamaqla 
yanaşı, bu gün heyvandarlıq sahəsində termin kimi işlənir.
Kənd təsərrüfatı terminologiyasının formalaşmasında 
dialekt və şivələrdən səmərəli istifadə olunması xüsusi 
əhəmiyyətə malikdir. “Xalq dili hər bir sahə, o cümlədən, kənd 
təsərrüfatına aid terminologiya üçün əsas və həlledici rol 
oynayır. Əgər biz kənd təsərrüfatı üzrə də terminoloji 
sistemləri təkmilləşdirmək istəyiriksə, xalqın dilini, xalqın 
dilindəki 
zəngin 
lüğət 
ehtiyatını 
toplamalı, 
termin 
yaradıcılığında ondan səmərəli istifadə etməliyik” [33,s.83]. 
Nümunələrdən göründüyü kimi, heyvandarlıq terminləri Azər-
baycanın qərb dialektlərində daha çox rast gəlinir. Bu, ərazinin 
heyvandarlıq üçün əlverişli olması və əhalinin bu əmək 
fəaliyyəti ilə daha sıx məşğul olması ilə bağlıdır.
Xalçaçılıq xalqın əsas məşğuliyyətlərindən biri olmaqla 
yanaşı, onun tarixini, mədəniyyətini, dünyagörüşünü, həyat 
tərzini birbaşa özündə cəmləşdirir. Bu səbəbdən xalçaçılıq 
leksikası dilin öz imkanları əsasında yaranan sözlərlə 
zəngindir. Respublikamızda xalça müxtəlif zonalarda, əsasən, 
Quba, Şirvan, Qarabağ, Gəncə, Qazax, İsmayıllı və s. rayon-
larda və onun kəndlərində toxunur. Buna görə də, bu 
bölgələrdə işlənən dialekt sözlərində xalçaçılıq sahəsi ilə bağlı 
sözlərə daha çox rast gəlinir. Azərbaycan dilində xalçaçılıq lek-
sikasını araşdıran şəxslərdən biri də M.Ə.Abdullayeva ol-
muşdur. O yazır: “Xalçaçılıq leksikasında sözlərdən bir qrupu 
başqa xalça terminləri ilə, digər bir qrupu isə ümumxalq dialekt 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
74 
sözləri ilə çoxmənalılıq təşkil edir. Hər iki halda çoxmənalılıq 
əşyanın xarici görkəminə görə oxşarlıq əsasında baş verir” 
[4,s.87-88]. M.Ə.Abdullayevanın fikrinə görə, dialekt sözləri 
termin sözləri ilə çoxmənalılıq təşkil edir. Belə ki, 
çoxmənalılıq prosesində əsas cəhət sözlərin mənaları arasında 
yaxın əlaqənin və anlayış eyniliyinin olmasıdır. Bu tip dialekt 
sözlərinin terminləşməsi prosesində mənalar arasında əlaqə 
bəzən var, bəzənsə yox. Anlayış ortaqlığı bəzən var, bəzən yox. 
Məsələn: bafta dialekt sözü “güləbətin və ya ipək sapdan 
toxunmuş qaytan” deməkdir [157,s.24]. Qazax bölgəsində söz 
“əlvan parçadan paltara tikilən haşiyə”, “zərli parça adı” 
mənalarında işləkdir [150,s.34]. “Azərbaycan dilinin izahlı 
lüğəti”ndə isə fars sözü “güləbətin ipək sapdan toxunmuş qay-
tan” kimi qeyd olunur [167,s.199]. Nümunədən göründüyü 
kimi, sözlərin hər ikisi parça və parçadan hazırlanmış məhsul 
adıdır. Burada məna deyil, anlayış yaxınlığı var. Digər nü-
munədə isə bu hal fərqlidir. Belə ki, başaltı sözü Şimali 
Azərbaycanda maldarlıqla məşğul olan tərəkəmələrin məişətdə 
istifadə etdikləri “yastıq” deməkdir (daxilində qırxıntı və ya 
yun doldurulan bu yastıq baş altına qoymaq üçün istifadə 
edilir) [157,s.25]. Söz digər bir halda “pazlı dəzgahlarda üst 
oxun başları altına qoyulan taxta” mənasında işlənir. Görün-
düyü kimi, sözün mənaları arasında əlaqə olsa da, ifadə 
etdikləri anlayışlar arasında heç bir əlaqə yoxdur. Burada 
dialekt sözünün çoxmənalılıq əsasında terminləşməsi prosesi 
nəzərə çarpır. 

---