Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
125 
bütövlükdə əks etdirir. Söz terminləşdikdə isə abstrakt 
düşüncə, ümumiləşdirmə daha da güclənir. Terminləşmiş 
ümumişlək söz isə mahiyyəti göstərir. Beləliklə, ümumişlək 
sözün adi və elm sahəsində işlədilməsi xeyli fərqlənir. 
Məsələn, göy qurşağı sözü ümumişlək söz kimi “havadakı su 
damcılarında işığın sınması nəticəsində, görünən optik hadisə”, 
“hacılar yolu, qarı nənə örkəni” mənasında işlənir [153,s.270]. 
Maliyyə termini kimi isə “valyuta risklərindən müdafiəni 
nəzərdə tutan istiqrazlar başa düşülür” başa düşülür [147,s.93]. 
“Bu kimi hallarda ümumi ədəbi dilə məxsus sözdən əmələ 
gəlmiş termin öz mənbəyinə qarşı xüsusi omonimə çevrilir” 
[12,s.59]. Yaxud da, zəhər sözü “canlı orqanizmi zəhərləndirə 
bilən maddə, ağı” mənasında işləkdir [155,s.651]. Maliyyə 
termini kimi isə “defolta düşmək ehtimalının çox böyük olduğu 
yüksək riskli sərmayə” anlamında xüsusiləşmişdir [189,s.228]. 
Yuxarıda göstərilən termin səciyyəli sözlər kontekstdən ası-
lıdırlar. Bu tip sözlərin mütəmadi olaraq dildə işlək olanları 
müəyyən vaxt keçdikdən sonra terminə çevrilirlər. 
Ümumişlək sözlərin omonimləşməsi prosesi zamanı sözün 
əvvəlki mənası ilə heç bir əlaqəsi qalmır, söz yeni, müstəqil 
məna ifadə edir. Məsələn, şaxta sözü “çox soyuq, qış havası, 
bərk soyuq, sıfırdan aşağı hava temperaturu”, “faydalı 
qazıntıların çıxarıldığı və yeraltı işlərin aparıldığı yer” 
anlamında işlənir [155,s.186]. Texniki termin kimi isə 
“müxtəlif məqsədlər üçün torpağın tərkibində kvadrat, dairəvi 
və düzbucaq en kəsikdə şaquli qurulmuş qazma” deməkdir 
[209,s.255]. 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
126 
Ümumişlək sözlərin omonimiya hadisəsi əsasında 
terminləşməsi prosesində nəzərə çarpan əsas məsələlərdən biri 
də onların mənalarının fərqli olmaları ilə yanaşı, ifadə etdikləri 
məfhumlarından bir-birindən çox fərqlənməsidir. Omonimiya 
hadisəsi nəticəsində ümumişlək sözlərin terminləşməsi 
hallarına da bir çox elmi sahələrdə rast gəlinir. Bu zaman söz 
ümumişlək mənasından tam ayrılaraq fərqli mənada elm 
sahəsində xüsusiləşərək terminləşir, məsələn, aşıq sözü “xalq 
xanəndəsi” deməkdir, eyni sözə anatomiya sahəsində tam fərqli 
mənada rast gəlirik. Tibbi sahəsində bu söz “diz qapaqlarından 
çıxan oynaq sümüyünün adı”dır [187,s.20]. 
Semantik üsulla terminologiyanın digər inkişaf istiqaməti 
sözün elmin bir neçə sahəsində müxtəlif anlayışları ifadə 
etməsidir. Bu tip terminlər mənanın genişlənməsi prosesi ilə 
yaranmışdır. Məsələn, bığcıq sözü həm zoologiya, həm də 
botanika sahəsində termindir. Zoologiya sahəsində “cücülərdə 
başın öz tərəfindən irəliyə doğru uzanan buğumlu və çox 
zaman tükə oxşayan hiss orqanı”, botanika sahəsində isə 
“bitkilərin yarpaqlarında və saplaqlarında sapşəkilli törəmələr”, 
nəbatət termini kimi isə “çiçəkli bitkilərdə dayağa bərkidilmə 
üçün xidmət edən şəklini dəyişmiş yan zolağı” deməkdir 
[199,s.42]. Yaxud, çiçək sözü ümumişlək söz kimi bitki, gül 
deməkdir. Botanika sahəsində söz “çılpaqtoxumlu və 
örtülütoxumlu bitkilərin ləçək tacından və erkəkciklə 
dişicikdən ibarət çoxalma orqanı”, tibbdə isə “dəridə və selikli 
qışalarda qabarcıqlı səpgi və titrətmə-qızdırma şəklində təzahür 
edən ağır keçici xəstəlik” deməkdir. Qeyd olunan nümunələrdə 
həm anlayış, həm də məna fərqliliyi müşahidə olunur.

---