Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Şüca Cavanpərəst

(Əlyazmalar İnstitutu)
Quranda tədəbbür və təfəkkür
Tədbirlilik öz iki qanadı ilə, yəni mərifət və əməl vasitəsilə in­sa­nı hə­qiqətə yönəldir. İnsan bütün hallarda məqsədsiz yaşamır, hadisə və prosesləri müşahidə edərkən onların sonunu və aqibətini Allahın nə­zər­də tutduğu aqibətlə uzlaşdırmaqla hidayət tapır. Aqibət barədə müx­təlif şəkillərdə düşünmək üçün insan öz təfəkkürünü işə salma­lıdır.

Müəyyən ehtiyac və stimul əsasında formalaşan hər bir təfəkkür­də müəyyən dərəcədə aqibəti düşünmək nişanəsi vardır. Doğrudur, aqi­bət düşüncəsi düzgün və yanlış meyarlarla gerçəkləşə bilər, onun bir qismi dərin və uzaq üfüqləri, bir qismi isə səthi və yaxın cə­hət­ləri əhatə edəir.

Eyni zamanda aqibət və gələcək düşüncəsi təfəkkür prosesinin pred­meti olaraq elm və mərifətin səviyyəsini yüksəltmək və praktiki sahədə daha çox uğur qazanmaq məqsədi daşıyır. Başqa sözlə desək, insan tə­fək­kürü əsasən aqibət və gələcək üçün tədbir görmək de­mək­­dir. Demə­li, aqibət və gələcəyi düşünmək təfəkkürün əsas pred­meti olaraq qəbul edilə bilər. Bununla təfəkkürün islah edilməsi və onun faydasının ço­xal­dıl­ması məsələsi gündəmə gəlir.

Beləliklə, təfəkkürün bütün mərhələ və dərəcələri aqibət və gə­lə­cək məfhumları ilə bağlıdır. Təfəkkür prosesində qazanılan məha­rətlər də bir növ aqibət və gələcək düşüncəsi ilə əlaqədardır.

Ümumi şəkildə tədbirlilik anlamı (tədəbbor) təfəkkürün gələcəyə yönələn bir düşüncə prosesi olduğunu göstərir. Bu mənada əldə olan çoxlu dəlillərlə sübut olunur ki, tədbirlilik təfəkkürün ən yaxşı növü­dür. Onun mühüm xüsusiyyətlərindən biri budur ki, insan həyatında geniş şə­kildə tətbiq edilir, elm ilə əməli bir araya gətirərək düşüncə sis­te­mi­nin əməldə gerçəkləşməsini təmin edir. Aqibət və gələcək düşüncəsini diqqətə çatdıran ayələrin bariz nümunəsi Ali-İmran su­rəsində öz əksini tapmışdır:

“Göylərin və yerin hökmü Allaha məxsusdur. Allah hər şeyə qa­dirdir!;

“Həqiqətən, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz etməsində (bir-birinin ardınca gəlib-getməsində) ağıl sa­hib­ləri üçün (Allahın varlığını, qüdrətini, kamalını və əzəmətini sü­but edən açıq) dəlillər vardır”;

“O kəslər ki, ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Al­lahı xa­tırlar, göylərin və yerin yaradılması haqqında düşünər (və de­yərlər): “Ey Rəbbimiz! Sən bunları boş yerə yaratmamısan! Sən pak və mü­qəd­dəssən! Bizi cəhənnəm odunun əzabından (Özün) qoru!”; (Ali-İmran: 189-191).

Bu ayələrdə əsas mövzu “ulul-əhbab” – yəni düşüncə sahibləridir ki, vəhy baxımından diqqəti cəlb edirlər. Ağıl və düşüncə sahibləri təd­birli və gələcəyi fikirləşən şəxslərdir (2.c.12.s.324). Ayələrin əv­və­lində Ye­rin və Göylərin Allahın hökmranlığında olduğu, Onun qüd­rətinin hər şeyi əhatə etməsi diqqətə çatdırılır, Yerin və Göylərin xilqəti isə düşün­cə sahibləri üçün Allahın ayələri kimi təqdim edilir. Bunların ardınca həmin ayələr üzərində təfəkkürə dəvət olunur. Göründüyü kimi, təfək­kür ardıcıl bir proses kimi nəzərdən keçirilir.

Burada qeyd ediləsi mühüm məqam ondan ibarətdir ki, ağıl sa­hib­ləri bütün hallarda uca Allahı yad edirlər və onların diqqət və dü­şüncəsi hə­mişə fəaldır. Yuxarıdakı ayələr ardıcıl olaraq ağıl sahiblərinin əməldən öncə, əməl zamanı və əməldən sonrakı mərhələlərini təsvir edir. Təbii olaraq bu üç mərhələ bir-birindən ayrı deyildir və onlar arasındakı əla­qəni daha konkret şəkildə müəyyənləşdirmək üçün hər bir mərhələnin xüsusiyyətlərini ayırd etmək lazım gəlir:

Birinci mərhələ: əməldən öncə ağıl sahiblərinin vəhy baxımından təqdim edilməsi.

1. Onlar üçün Yer və Göylərin xilqətinin ayə olması;

2. Onlar hər bir vəziyyətə Allahı yad edir və diqqətləri fəaldır;

3. Yer və Göylərin yaranışı, gecə və gündüzün dəyişməsi barədə fəal düşünürlər.

İkinci mərhələ: Əməldən öncə ağıl sahiblərinin öz sözləri ilə təqdim edilməsi. Onların təfəkkürü dualardan aşkar olur. Sanki bu fikir dua qə­libində aydın şəkildə ifadə olunur. Həmin fikir xilqətin təzahürü ilə aş­karlanır.

Üçüncü mərhələ: Düşüncə sahiblərinin vəhy tərəfdən təqdim edil­məsi (əməlin gerçəkləşməsi və ondan sonrakı dövr). Allah onların dua­sını yerinə yetirdi, çünki heç kəsin əməlini cavabsız qoymur. Pis əməl­lərin örtülməsi;