Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

ƏDƏBİYYAT:
1. Hadi Hasan. Falaki – i Shirwani : his times, life and works. v.1, and v.2.

2.دیوان فلکی شیروانی . به اهتمام طاهری شهاب .تهران 1345

3. کتابخانه الکترونیک شعر فارسی . درج 3 ، یک میلیون بیت شعر ، تهران 1387

Əfsanə Məmmədova

(Şərqşünaslıq İnstitutu)

Tanınmayan müəllİf Əhməd İbn Məhəmməd əş-Şİrvanİ haqqında İlkİn bİlgİlər
İslamın təşəkkülündən sonra vahid ərəb mədəniyyəti anla­yışı ümum­müsəlman mədəniyyəti anlayışı ilə əvəz olundu. Müx­təlif xalqla­rın səyi ilə yaradılan ərəbdilli mədəniyyəti məf­­humu formalaşdı ki, onun təşəkkülündə ərəblərlə yanaşı, digər xalqlar, o cümlədən azər­bay­canlılar da aktiv iştirak et­miş­dilər. Ərəb Xilafətinin hakimiyyəti illərin­də ərəb dilinin va­hid dövlət dili kimi təsdiq edilməsi elmi və bədii nü­mu­nələrin ərəb dilində qələmə alınmasına və yayılmasına imkan ver­di. Ərəb dilində formalaşmış Azərbaycan mədəniyyəti və ədə­biyyatı zən­gin maddi mədəni irs kimi xalqımızın mədəni inkişaf tarixini forma­laşdırdı. Hər bir xalq, hər bir sivilizasiya əsrlər boyu yaranan milli də­yərləri əsasında tanınır, tarixini, mənsubiyyət və kimliyini formalaş­dırır. Azərbaycan xalqı zən­gin tarixi və mədəni keçmişi olan, dünya mədəniyyətinə qiy­mətli töhfələr vermiş qədim xalqlardandır. Tək ədə­biy­yat sahəsində deyil, müxtəlif elmlər, oz cümlədən, ilahiyyat, riyaziy­yat, həndəsə, arxitektura, tibb, astronomiya, fəlsəfə və digər sahələrə dair yaradılan dəyərli əsərlər müəlliflərinə tək Şərqdə deyil, bütün dün­yada geniş şöhrət qazandırmışdır. Seyyid Yəhya Bakuvi, Şihabəddin Sührəverdi, Bəhmənyar ibn Mərzban, Xətib Təbrizi, Füzuli, Nizami Gən­cəvi, Xaqani Şirvani, Nəsimi, Nəsirəddin Tusi və başqa görkəmli adlar mənşəcə Azərbaycanlı olub, İslam tarixində özlərindən sonra zən­gin irs qoyub getmiş tanınmış simalardır. Ərəb, fars və türk dillərində yaratdıqları əsərləri ilə nəinki Azərbaycan, dünya mədəniy­yəti və tarixi səhifələrinə adlarını qızıl hərflərlə yazmış bu ustadlar əsrlər boyu alim və tədqiqatçıların maraq dairəsində olmuşdular. Lakin hələ tədqiq olu­nacaq onlarla və hətta yüzlərlə müəlliflər var ki, haqla­rında məlumat çox azdır. Bizim bir azərbaycanlı kimi ən ümdə vəzi­fəmiz öz milli maddi mənəvi irsimizə sahib çıxmaq, tariximizi və mə­dəniyyətimizi layiqlincə tanıtdırmaq və təbliğ etməkdir. Ərəb dilində yazıb yaradan azərbaycan əsilli müəlliflərə bağlı apardğım araşdır­malar da məhz bu müqəddəs amala xidmət edir. Qeyd edim ki, ilk belə tə­şəbbüslə fil.e.d., prof. Malik Mahmudov çıxış etmişdir. Onun VII-XII əsrlər ərəbcə yazmış Azərbaycanlı şair və ədiblər adlı monoq­rafi­ya­sında İsmayıl ibn Yəssar, Musa Şəhəvat, Eynəl-Qüzat, Şihabəddin Süh­rəverdi, Yusif Tahir oğlu Xoylu və yüzlərlə tanınmayan azərbaycan müəl­lifinin adlarına rast gəlmək olar (bax: 1). Malik Mahmudovla ya­naşı, Həmid Araslı, Əkrəm Cəfər, Əbdülkərim Əlizadə, Məmməda­ğa Sultanov, Ziya Bünyadov, Cahangir Qəhrəmanov, Zakir Məm­mədov, Tahir Məhərrə­mov, Ə.Rəhimov, Cənnət Nağı­ye­va, Azadə Musabəyli, Kamandar Şəri­fov, Nəsib Göyüşöv (2) və b. ərəb, fars və türk dillərində yazıb-yarat­mış azərbaycanlı müəlliflərin həyat və yaradıcığı ilə bağlı bir sıra də­yər­li tədqi­qat işləri ortaya çıxarmışdılar. Haqlı olaraq deyə bi­lə­rəm ki, bu yaxınlarda işıq üzü görən prof. Azadə Musabəylinin tərtib etdiyi 3 cilddə toplu kataloq xarici ölkələrdəki kitabxana və fond­larda sax­lanılan azərbaycan müəlliflərinə aid örnəkləri üzə çıxarmaqla ədə­biy­yatşünaslığımıza gözəl töhfə vermişdir. Kataloqla tanışlıqdan sonra Av­ropa və Amerikanın Nyu-York, Kembric, Harvard, Filadelfiya uni­ver­siteti, Paris, Britaniya, Bodlean, İndia Office, Kembric, Leyden, Roma, Vatikan, Drez­den, Marburq, Berlin, Münxen, İsveç Upsala, Vya­na, Ham­burq və d. nüfuzlu kitabxanalarında saxlanılan azərbaycan əsilli müəlliflərə aid olan çox sayda əsərlərin olduğunu gör­düm. Təəs­süflə qeyd edim ki, bunların çoxu Azərbaycan Res­publikası Əlyazmalar Fon­dunda yoxdur. Kitabdakılar Arthur Arberry, Barbara Flemming, Blochet E., Charles Rieu, Hanna Sohrveide, Hermann Ethe, Leon Ne­moy, Manfred Götz, Lud­vig Feket kimi Avropalı şərqşünas alimlərin kataloqları əsasın­da toplanmışdır (bax: 3). Kataloqla tanışlıq zamanı XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəllərində yaşamış və Azərbaycanlı olduğu güman edilən Əhməd ibn Məhəmməd əl-Ənsari əl-Yəməni əş-Şirvani adlı müəllif marağımı çəkdi. Sözügedən kataloqun birinci cildində ədibin müəllifi olduğu “Töhfət əl-Yəmin” əsə­ri­nin h. 1201, 1235, 1246 tarixli nüsxələrininin və tarixi qeyd edilməmiş digər iki nüs­xənin Məşhədin Astane Qüds və Teh­ra­nın İlahiyyat fakültəsi kitabxa­na­larında saxlandığı göstərilir (3, c. 1, səh. 110-111). Lakin ilkin araşdır­malarım nəticəsində əş-Şirvaninin əlyazma və çap nüsxələrinin tək Məşhəd və Tehranda deyil, Amerika və Avropanın London, Bodlean, Yel, Britaniya muzeyi, Edinburq, Oslo, Vaşinqton, Kolumbiya və bir sıra digər nüfuzlu kitabxanalarda saxlanıldığı məlum oldu (bax: 4; 5; 6) Müəl­lifin əsərlərinin köçürülərək bir neçə nüsxədə yayılması faktı onun öz dövrünün tanınmış ədiblərin­dən olmasına dəlalət edir. Qeyd edim ki, Əhməd əş-Şirvaninin yuxarıda adı çəkilən “Töhfətül-Yəmin” (əsərin tam adı belə səslənir: “Kitəb Nəfəhət al-Yəmən fī-mə yəzūlu bi-zikrihi əl-şəcən”) əsərinin h. 1304-cü ilə aid olan bir nüsxəsi Azərbay­can Res­pub­likası Əlyazmalar Fondunda saxlanılır (bax: 7). (Burada eyni za­manda, ədibin redaktoru olduğu Kəab ibn Zü­heyrə aid olan “Burdə qə­sidəsi”nin şərhi də var (bax: 8).

Əminliklə deyə bilərəm ki, nə Şərqdə, nə də Qərbdə Əhməd əş-Şirvani haqqında geniş tədqiqat işi aparılmışdır. Belə bir ehtimal ola bilər ki, müəllif səhvən başqa biri ilə qarışdırılmış, yaxud fərqli adla ta­nınmışdır. Belə ki, araşdırdığım əksər mən­bələrdə onun adı tam olaraq verilmir: Şeyx Əhməd Ərəb, Şeyx Məhəmməd Abbas, Məhəmməd əl-Yəməni və s. Ədibin həyat və yaradıcılığı barədə nisbətən dolğun mə­lumatı XX əsrin gör­kəmli alimi Məhəmmədəli Tərbiyət özünün “Daniş­məndani - Azərbaycan” adlı əsərində verir. Müəllif görkəmli elm və sə­nət adamları içərisində adını çəkdiyi əş-Şirvaninin hicri qəməri tarixi ilə 1200 (1785)-cü ildə Yəmən şəhərinin Hədidə kəndin­də anadan oldu­ğunu və burada oxuyub bilik əldə etdikdən son­ra Hindistana köçdüyünü bildirir (9, səh. 143). Bir çox müəl­lif­lər Şeyx Əhmədin Yəməndə ana­dan olmasını və Hindistan­da yaşamasını əsas götürərək, onu ərəb və hindli kimi qələmə verirlər (məsələn, Tomas Roebuk onu ərəb əsilli müəllif (10, səh. 41), İntizar Huseyn isə müsəlman hindli (bax: 11) kimi qələmə verir). Lakin yuxarıda səsləndirilən iddialar elmi əsası olmayan fərziyyələrdir. Belə ki, ədibin mənşəyi onun elə öz adında əksini tapıb. Ərəb adlarında sonuncu isim – nisbə, şəxsin qəbiləsinə, soyuna, do­ğulduğu yer və mənsubiyyətinə dəlalət edir – Şirvani, yəni, soyu və kökü Şirvan mahalından gəlmə anlamına gəlir. Türk dünyası ədəbiy­yatının müəllifi Ha­lik Açıkgöz bəzi azərbaycanlı ədiblərin Hindistana köç etməsi faktını doğrulayır. Müəllif onların içərisində Məsihi, Saib Təb­rizi, İbrahim Ordubadi, Məhməd Sadiq Təbrizi və b. xatırlayır (12, səh. 157).

Şeyx Əhmədin mənşəyi və mənsubiyyəti ilə bağlı fərqli mü­lahizə ilə Dehli universitetinin professoru Çandra Şikhar çıxış edir. Belə ki, müəl­lif ədibin Cabir ibn Abdullah Ənsari nəslindən törəməsini və əcdad­la­rı­nın İraqdan Həmədana köçü­rül­düyünü deyir (13, səh. 15). Çox güman ki, onlar Səfəvilərin hakimiyyətinin zəifləməsindən sonra Osmanlı döv­lətinin haki­miy­yəti altına keçən ərazilərdən köçmək məcburiyyətində qal­mışlar. Hind tədqiqatçısının sözlərinə görə Şeyx Əhmədin ba­bası Mirzə Məhəmməd İbrahimin h. 1147-1160-cı illərdə (təx­mini olaraq m. 1735-1747-ci illər) Nadir xan Əfşarın yanında və­zirlik etmişdir (13, səh. 15). Lakin bilinməyən səbəblərə görə Mirzə Məhəmməd vəzifəsin­dən kənarlaşdırılmış və Nə­cəfə qaçmışdır. Burada o, Nadir xanın əmri ilə qətlə yetiril­mişdir. Məhz bu hadisədən sonra Şirvanın nüfuzlu şəxs­lərin­dən olan Mirzənin oğlu və Əhmədin atası Mirzə Məhəmməd Tağı xan Mustafa Əlmülk Nadir şahin qorxusundan Yəmənə qaçmış və ora­da öz adına şeyx ünvanı əlavə edərək, bir müd­dət burada qalmışdır. Daha sonra o, Hindistana yola düşmüş, ilk öncə Benaresdə (Varanasi) yaşayan qardaşı Mirzə Məhəm­məd Həsənxanın yanına getmiş (14), lakin onun acil ölümün­dən sonra yenidən Yəmənə geri qayıtmış və burada yaşayan bagdadli tacir Seyyid Heydərin qızı ilə evlənmişdir. Əhməd də burada dünyaya gəlmiş, ilk təhsilini də elə burada alımışdır (13, səh. 15). Hind tədqiqaçısı ötəri olaraq, Əhmədin müəllim­lərini də qeyd edir, ədəb elmini Şeyx Möhsün ibn İsa ən-Nəcəfi və Şeyx Bəhaəddin ibn Qazi, fiqh elmini Əli bin Yəhya Əfif Yəməni və Seyyid Zeynalabdin Ələvidən öyrəndiyini, şiəlik haqqında atasından eşitdiyini deyir. Ədibin şiəlik təri­qətinə mənsubluğu danılmazıdır. Bu faktı Sey­yid Möhsün Əmin də təsdiqləyir. O, “Ə`ayan əş-şiəti” (Tanınmış şiə xa­­dim­ləri) adlı əsərində Şeyx Əhmədin şiəliyin zeydi qoluna mənsub olduğunu bildirir (15, səh. 130). Seyyid Möhsünün di­gər maraqlı müla­hi­zəsi şiə təriqətinin başqa nümayəndəsi Mir­zə Əhməd ibn Məhəmməd Əli ibn İbrahim əl-Həmədani əş-Şirvani ilə bağlıdır. Belə ki, Şeyx Əh­mədlə adlarında oxşar­lığın olduğunu söyləyən tədqiqatçı birincinin so­nun­cudan fərq­li­liyini “Şirvani” adında “i” hərfinin olub-olmaması ilə izah et­məyə çalışır və buna əsasən Şeyx Əhmədi ərəb, Mirzə İbra­himi isə əcəm adlandırır (15, səh. 130). Lakin sonradan ölüm tarixlərinin və əsər adlarının (“Cəvahiri-vəqqad”, “Bənət Suəd” qəsidəsinin şərhi) eyni olmasını yəqin edən müəllif on­la­rın eyni adam olması ehtimalını irəli sürür. Möhsünün sözlə­rinə görə, Mirzənin babası Mirzə İbrahim Xan Həmədani Na­dir şahın vəzirlərindən idi. Ahıl çağlarında istefa etmiş və Nə­cəflə sərhəd olan ərazilərə köçmüşdür. Müəllif Şihabəddin əl-Hüseyni əl-Mur`işidən gətirdiyi istinadda mütərcim, ədib və şair kimi vəsf etdiyi Mirzə İbrahim Xan əl-Həmədanini Şeyx Əhməd əş-Şir­vaninin babası adlandırır və hər ikisinin nisbəsi­nin “Şiirvani” yox, “Şir­vani” olduğunu bildirir (15, səh. 130).

Şeyx Əhmədin vəfatına gəlincə, araşdırdığım bütün mənbə­lər yek­dilliklə ədibin h.1256 (miladi 1840) – cı ildə Puanda və­fat etdiyini söy­lə­yir (9, səh. 143).

Qeyd edim ki, yuxarıda səsləndirilən bütün fikirlər əş-Şir­va­ninin həyatı və əsil-nəcabəti haqqında əlimdə olan yeganə is­tinadlardır. İlkin mənbələr kimi çox faydalı olan bu məlu­matları gələcək tədqiqatlarımda daha əsaslı şəkildə araşdır­ma­ğı düşünürəm.

Beləliklə, Yəməndə təhsilini aldıqdan sonra Hindistanın Kəl­küt şə­hə­rinə gedən Əhməd əş-Şirvani burada fəaliyyət gös­tərən Britaniya yön­lü Fort Viliam kollecində ərəb dilindən dərs demişdir (16, səh.14-15). Fort Viliam kolleci ingilis şərq­şünas alim və linqvisti Gilxrist Con Bortvikin təşəbbüsü ilə Bri­taniya təbəəliyində olan Hin­distanın general-qubernatoru Uels lordu Riçard Koli Vesli tərəfindən m.1800-ci ildə Şərq tədqiqatları mərkəzi və akademiyası olaraq təsis edil­mişdir (bax: 17). Kollecin rektoru ilk ingilis şərqşünas alim Viliam Cons idi (1746-1794) (bax: 18). Təhsil mərkəzinin yaradılma­sından məq­səd East-İndia kompaniyasında çalışan britaniyalı işçilərə və Hin­distanda hərbi xidmət keçən əsgərlərə hind, sanskrit, eləcə də fars və ərəb dillərini öyrətmək və bununla da, G.C.Bortvikin dediyi kimi “Hin­distanın adət-ənənələrinə və qanun-qaydalarına daha yaxından bələd olmaqla daha yaxşı iqtisadi və siyasi nəticələrə nail olmaq” idi (19, c. 1, səh. 9). Məhz bu mərkəzin təşəbbüsü və səyi ilə ərəb, sanskrit, urdu, fars və benqal dillərində olan minlərlə Şərq mədəniyyəti nümunələri tərcümə edilərək Qərb oxucularına tanıtdırılmışdır. Fort Viliamın zən­gin irsini təşkil edən bu abidələr hazırda Kəlküt Milli Kitabxanasında qorunub saxlanılır (bax: 20).

Şeyx Əhmədin Kəlkütdən sonra Şimalı Hindistanın müsəl­man vila­yətlərinin hökmdarı Qaziəddin Heydərin dəvətiylə Lakxnauya getdiyi və onun “Mətbəə-Sultan” nəşriyyatında redaktor və naşir kimi çalışdığı məlumdur. Bu fikirlə ilə Pakis­tanda Beynəlxalq İslam Universitetinin professoru Muniddin Aqil çıxış edir (16, səh. 14). Tədqiqatçının söz­lərinə görə Q.Hey­dərin təşəbbüsü ilə 1818-ci ildə təsis edilən bu mət­bə­­ənin yaradılmasında ingilis şərqşünas alim, Fort Viliam kolle­ci­nin aparıcı müəllimi C.Gilxristin çox böyük rolu olmuşdur. Mətbəədə Şeyx Əhmədlə yanaşı, dövrünün digər tanınmış zi­ya­lıları – Maulvi Bilqrami, Qazi Məhəmməd Sadiq Axtar və b. redaksiya heyətində çalışırdılar (16, səh. 15). Muniddin Aqil bu illər ərzində Şeyxin rəhbərliyi altında ərəb, fars və urdu dil­lərində silsilə kitabların çap olunduğunu bildirir; onların sıra­sında “Zaad əl-Məad”, “Həft əl-Gülzəm”, “Tac əl-Luğa” və b. gös­tərmək olar. Çap üsulu ilə nəşr olunan ilk kitab isə Əhməd əş-Şirva­ninin özünün müəllifi olduğu Qaziəddin Heydərə ithaf etdiyi ərəbcə yazılmış “Mənaqibu-l-Heydəriyyə” adlı əsər idi (16, səh. 14). Əl-Həriri məqamələri üslubunda qələmə alınmış bu əsərin ərəbcə yazılması təsa­düfi deyildi, belə ki, ümum­müsəlman mədəniyyətinin başlıca dili olan ərəb dili o dövrdə çox böyük nüfuz qazanmışdır. Mətbəəyə gəlincə, onun fəaliy­yəti uzun sürmədi, belə ki, çap üsülu xaqlın zövqünü ox­şa­ma­dığından nəşrlərin ardı tezliklə kəsildi. Digər bir versiyaya görə mətbəənin fəaliyyətini dayandırmasına səbəb Qaziəddin Heydərlə Şeyx Əhməd arasında yaşanan xoşagəlməz hadisə və sonuncunun işini bu­raxması olmuşdur (21, səh. 161).

Qeyd edim ki, pedaqogika və naşirlik ədibin tək fəaliyyət sahələri deyildi. Məhəmmədli Tərbiyət Şeyx Əhmədin bəla­ğətli dil və səlis yazı üslubuna işarə edərək, ədibin qələmindən çıxan bir neçə əsərin adını çəkir: “Nəfəhatu-l-Yəmən” (Yəmən töhfəsi), “Hadiqatu-l-əfrah” (Se­vinc­lər bağı), “Bəhru-n-nəfais” (Qiymətli şeylər dənizi), “Cəvarisut-təf­rih” (Şənlik arıları), “Mən­həcu-l-bəyan” (Aydınlaşdırmaq metodu), “Cə­vahiri vəqqad” (Parıldayan incilər), “Əcaibul-əcaib əs-sami fi-l-əruz va-l-qafiyə” (Əruz və qafiyə elmlərində ən qəribə şeylər), “Mənaqibu-l-heydəriyyə” (Heydərə xas olan üstün xüsusiyyət­lər), və “Tacu-l-iqbal” (Bəxtiyarlıq tacı). Müəllifin sözlərinə görə bu əsərlərin hamısı Hinsdis­tanda çap edilərək yayılmışdır (9, səh. 143). Bahauddin Zəkəriyyə Universitetinin dosenti Məhəmməd Fəruq 19-cu əsrədək Pakistan və Hindistan əra­zilərində ərəb dilində yaradılan ədəbiyyatın dini yox, daha çox dünyəvi mahiyyət daşıdığını və orta əsr ədəbi-bədii ənənələri təbliğ etdiyini söyləyir. Şeyx Əhməd əş-Şirvaninin əsərləri də bu kateqo­riyadan idi. Məhəmməd Fəruq ədibin “Nəfəhat əl-Yəmən” əsərinə istinad verir (bax: 22). Tələbələr üçün nəzərdə tutulmuş sözügedən əsər­də ərəb ədəbiyyatından seçmə irili-xırdalı çox sayda hekayə toplan­mışdır. Tədqiqatçı bu əsərin 20-ci əsrədək Dərsi-Nizami və Deobandi mədrəsələrində dərs vəsaiti kimi istifadə olduğuna, lakin sonradan dili­nin İslam dəyərlərinə və mənəviyyatına zidd olduğunu əsas gətirərək onu Məhəmməd Əziz Əlinin (?-1955), əş-Şirvaninin əsərinə cavab olaraq İslam ruhunda qələmə aldığı “Nəfəhat əl-Ərəb”lə əvəz olun­du­ğu­nu bildirir (23, səh. 21).

Müəllifə aid olduğu güman edilən digər bir əsər “Tərix əl-Usmən” (Osmanlı tarixi) adlı əsərdir. Bu haqda Möhsün Əmin qeyd edir. Çox güman ki, bu əsər Hakim İbrahim Əfən­diyə aid olan “Tərix Qeysər ər-Rum” əsəridir (24, səh. 23). Türkiyədə sultanlıq tarixini XIX əsrədək olan dövrünü işıqlandıran müəl­lif Suriya tarixinə də nəzər salır, Misir və Avropaya etdiyi sə­yahətlərdən qısa qeydlər verir. Ərəbcə qələmə alı­nan əsərin orijinalda adı “Misbah əl-sari va nuzhat əl-qari” (Yolçunun çırağı və oxucunun uzaq yolu) olub fars dilinə Şeyx Əhməd əş-Şirvani tərəfindən tərcümə edilmişdir. Onun əlyazma nüs­xə­si Özbəkistan Res­publikası Əbu Reyhan əl-Biruni İnstitu­tu­nun Əlyazmalar Fondunda (Inventory No. 2672/I, fol. 2' şrifti altında) (bax: 24), çap variantı isə Londonun Britaniya Muze­yində ('8, f. 14773) saxlanılır (bax: 25).

Şeyx Əhmədə məxsus olan digər bir əsər “Hadiqatu-l-əf­rah” əsəri­dir. Seçmə poeziya nümunələrinin toplandığı bu əsər bir neçə başlıqdan ibarətdir: Yəmən, Hicaz, Misir, Şam və Əcəm, İraq, Rum və Məğrib, Hind, Bəhreyn və Oman əhli şairlərinin şeirləri. Burada eləcə də nadir hekayələr və məzəli əhvalatlar toplanmışdır. Sözügedən əsər əş-Şir­vaninin tək ya­zıçı kimi deyil, şair kimi də bacarığına dəlalət edir. Çox gü­man ki, bu əsərə müəllifin öz şeirləri də salınmışdır. Təsadüfi deyil ki, Şeyxin müasiri olan Məhəmməd Sadiqxan Əxtər özünün “Afitabe-aləmtab” əsərində ədibin Novruzla bağlı bir şeirindən qısa parça verir (9, səh. 143):