Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Aynurə Əlİyeva

(Əlyazmalar İnstitutu)
“Bürhanİ-qate” lüğətİndə mələk adları
İslam dini ədəbiyyatında dörd böyük mələk sırasında Cəbrail (ə), Mikail (ə), İsrafil (ə) və Əzrailin (ə) adları qeyd olunur. Mələklərin ən məşhuru olan Cəbrail – islam dinində dörd böyük mələkdən biridir. Vəzifəsi peyğəmbərlərə vəhy gətirmək, onlara Allahın əmr və qadağan­la­rını bildirməkdir. Mikail – kainatdakı təbiət hadisələri üçün vəzifə­li­dir. İnsanların ruzilərini çatdırmaq və Allahın iradəsinə görə təbiət ha­disələrini təşkil etmək vəzifəsini yerinə yetirən mələkdir. İsrafil – Alla­hın əmrinə görə qiyamət günü sura (şeypur) üfürməklə vəzifələndiril­miş­dir. Dini inanca görə İsrafil sura iki dəfə üfürəcəkdir: birinci dəfə üfürəndə göylərdə və yerdə olan hər şey yox olacaq, ikinci dəfə üfü­rəndə isə, bütün insanlar təkrar diriləcək və məhşər yerində toplanmağa sövq ediləcəklər. Əzrail – insanların canını almaq işi üçün vəzifələnmiş bir mələkdir, canı aldıqdan sonra vəzifəsini sorğu mələklərinə buraxır.

Məlum olduğu kimi, bu dörd mələkdən başqa hər bir insanın yanın­da olan və hər zaman onun bütün əməllərini yazan mələklər də vardır.

Ümumiyyətlə, səmavi dininə – iudaizm, xristianlıq və islam dininə aid olan mələk adları bir qayda olaraq “il” şəkilçisi ilə tamamlanır. La­kin XVII əsrin tanınmış Azərbaycan leksikoqrafı Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizinin 1062(1651/52)-ci ildə qələmə aldığı “Bürhani-qa­te” lüğətində verilən mələk adları başqa biçimdədir. Lüğətdə mələk adları kimi verilmiş bu qəbildən olan sözlərin fərqli quruluşunu nəzərə ala­raq, onların İran mifologiyası ilə bağlılığını düşünmək olar.

Azərbaycan onomastikasında mələk adları hər hansı dini panteonda allahların, ilahi varlıqların xüsusi adlarını ifadə edən “teonim” qrupuna aid edilir. Eyni zamanda, “Bürhani-qate” lüğətində həmin teonimlərin yal­nız xüsusi isim kimi deyil, həmçinin ümumi isim kimi də ifadə etdi­yi mənaları verilmişdir. Həmin sözlərin teonim olaraq mələk adını ifadə edən izahlarına nəzər saldıqda bu mələklərin demək olar ki, hamısının məhz müəyyən anlayışları (məsələn: od, hər hansı bir ayın günü və s.) mühafizə edən varlıqlar kimi təqdim olunmasının şahidi oluruq. Hətta müasir fars şəxs adları lüğətlərində də rast gəldiyimiz bu adların bəzi­lə­rinin izahlarında mələk deyil, Zərdüştlük dinində Allahlardan birinin adı kimi təqdim edildiyinin şahidi oluruq. Belə izahlara istinadən, bu adların bir daha İran mifologiyasından gəldiyini qəbul etmək olar.

“Bürhani-qate” lüğətindəki mələk adlarının əksəriyyəti həm xüsusi, həm də ümumi isim mənalarında izah olunmuşdur. Bunlara nümunə ola­raq آسمان (aseman), انیران (əniran), بهرام (bəhram), خرداد (xordad), سروش (soruş), فرودین (fərvədin), مرداد (mordad), مهر (mehr) və s.-ni gös­tərmək olar.

Teonimlərin bəziləri yalnız mələk adını ifadə edən izahlarda lüğətə daxil edilmişdir. آذر (azər), روان بخش (rəvanbəxş), فرخ زاد (fərroxzad) belə adlardandır. Həmçinin “Bürhani-qate” lüğətində Mikaili (ə) bildi­rən تشتر (təştər) və Cəbraili (ə) ifadə edən سروش(soruş) adları da nəzə­rə çarpır. Lakin islam dinində bu mələk adlarının yalnız bir adla ifadə olunduğunu nəzərə alsaq, güman etmək olar ki, onların icra etdikləri və­zi­fələr arasında yaxınlığa əsasən, izahları bu şəkildə təqdim olun­muş­dur.

Bunlardan başqa, istinad etdiyimiz mənbədə bir neçə qrafik və fone­tik variantda təqdim olunan teonimlər də yer almışdır. Bunlardan Zər­düştlük dinində xeyir Allahı hesab olunan Ahurəmazda və şər Allahı he­sab olunan Əhrimən teonimlərini misal çəkmək olar.

Ümumiyyətlə, “Bürhani-qate” lüğətində verilmiş teonimlərin müasir fars şəxs adları sırasında işlənməsi ilə yanaşı, bəzilərinin Azərbaycan şəxs adları sırasına daxil olaraq işləndiyinin şahidi oluruq. Bu sözlərin bir çox mənalarda işlənməsi baxımından, onların əksəriyyətinin ifadə etdiyi anlamlardan qaynaqlanaraq müasir şəxs adları sisteminin zəngin­ləşməsindəki olan rollarını danılmaz fakt kimi qəbul etmək olar.